A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA A R C H A E O L O G IC A 25, 2007
A nna B itner- W róblew ska
PR O B L E M GENEZY GRUPY O L SZTY Ń SK IEJ W ŚW IETLE PERIODYZAC.JI CM ENTARZYSK
W TUM IANACH I KIELARACH
1. W PR O W A D Z E N IE
F en o m en grupy olsztyńskiej (m asurgerm anische K ultur) za p rzą ta uwagę badaczy od p o n ad 100 lat ( K o w a l s k i 2000, tam w cześniejsza literatura; N o w a k o w s k i 2000). P y tan ia o genezę, schyłek czy zasięg grupy olsztyńskiej wciąż pozo stają aktualne. N iesłychane nagrom adzenie elem entów interregio- nalncj k u ltu ry germ ańskiej n a M azurach, niespotykane w tej części E uropy, spraw ia, iż szczególnie żywo dyskutow any jest problem pow stania om aw ianej jed n o stk i kulturow ej. R ozm aite koncepcje n a ten tem at były ju ż w ielokrotnie przedstaw iane w literaturze (por. S t u r m s 1947, 1950; O d o j 1968; N o w a -k o w s -k i 1989, 2000; K o w a l s -k i 2000), co zw alnia od ich szczegółowej prezentacji. T u w arto tylko zwrócić uwagę, że osią dyskusji n a ten tem at jest kw estia relacji m iędzy obcym i i lokalnym i, bałtyjskim i elem entam i w tw orzeniu grupy olsztyńskiej. D uże zainteresow anie w zbudziła koncepcja o zatrzym aniu się na M azurach grupy H crulów w ich dro d ze d o ojczyzny ( Á b e r g 1919, s. 90; E n g e l , L a B a u m e 1937, s. 177-178; K ü h n 1981, s. 14-22), a tak że hipoteza o pow rocie na M azu ry p o to m k ó w G alindów , którzy w yw ędrow ali n a południe w raz z plem ionam i gockim i ( G a e r t e 1929, s. 308-311; H a r m j a n z 1942). Skalę tej w ędrów ki p o strzegano ja k o bardzo dużą, biorąc pod uw agę głęboki kryzys osadniczy, jak i rejestrow ano na M az u rac h dla schyłku późnego okresu rzym skiego i we wczesnym okresie w ędrów ek ludów (NOWAKOWSKI 1995, 20; 1996, m a p a 18)1. T o oni, p o w racający d o ojczyzny potom kow ie G alindów , bogatsi o germ ańskie d o św iadczenia, mieli tw orzyć tak zupełnie nowy i zdum iew ający tw ó r w śro d o -wisku bałtyjskim , jak im była masurgermanische K u ltu r. T a frapująca hipoteza znakom icie tłum aczyła nagrom adzenie obcych elem entów n a M azurach, a także zjaw isko zachow ania bałtyjskiej tradycji, czytelne w ceram ice,
których typach ozdób oraz zwyczaju składania szczątków zmarłych na użytkowanych wcześniej cmentarzyskach.
W dyskusjach toczących się w ciągu ostatnich lat pominięciu czy też zapomnieniu uległy ciekawe rozważania Evalda Šturm sa2, łotewskiego ar-cheologa, ucznia М аха Eberta. Opowiadał się on za dużą rolą miejscowego, bałtyjskiego kom ponentu w tworzeniu masurgermanische Kultur. Jako pier-wszy zwrócił on uwagę na fakt występowania zapinek płytowych (Bügelfibeln) niemal wyłącznic w grobach kobiecych, podczas gdy z grobów męskich pochodzą jedynie różne warianty lokalnych zapinek kuszowatych (Š T U R M S
1947, s. 7-8; 1950, s. 21-22, ryc. 2). Zdaniem tego badacza wskazuje to jednoznacznie na zależność obecności Bügelfibeln w grobach od płci, a nic od przynależności etnicznej zmarłego osobnika. E. Šturm s zwrócił ponadto uwagę na istotne różnice między zapinkami płytowymi z terenów germań-skich a egzemplarzami mazurskimi (Š T U R M S 1947, s. 6-7). Te pierwsze wykonywane były z metali szlachetnych, podczas gdy zdecydowana większość
Bügelfibeln z M azur to egzemplarze brązowe. Potwierdza to jego zdaniem
hipotezę, że pojawienie się fibul płytowych na M azurach wynikało raczej z szerzącej się wśród galindzkich kobiet m ody na takie ozdoby niż fizycznej obecności obcych przybyszów. Germańskie małżonki należały do rzadkości.
Rozwiązanie problemu genezy omawianej jednostki kulturowej napotyka takie trudności przede wszystkim ze względu na stan bazy źródłowej. Trzeba sobie zdawać sprawę, iż do dziś na około 30 znanych cmentarzysk grupy olsztyńskiej (por. OKULICZ 1988, s. 105) zaledwie dwa zostały opublikowane -T u m ia n y , pow. Olsztyn /Daumen, Kr. Allenstein (HEYDECK 1895) i Kielary, pow. Olsztyn /Kellaren, Kr. Allenstein (HOLLACK 1900; BEZZENDERGER 1900). Przy czym opracow ania obu tych nekropoli są dalece niezadowalające ze względu na lakoniczny opis i skąpy m ateriał ilustracyjny. Powojenne badania w Tum ianach (por. Ba r a n o w s k i 1996) ciągle pozostają nie opub-likowane. Informacje o zabytkach z pozostałych cmentarzysk grupy olsztyń-skiej są bardzo niekompletne, rozproszone w literaturze (por. m.in. HOL- LACK, Pe i s e r 1904; ÁBF.RG 1919; VOIGTMANN 1941a; Kü h n 1981; Ku l a
-k o v 1989). Nadzieję na popraw ę bazy źródłowej w najbliższej przyszłości
daje, zachowane częściowo, archiwum Prussia M useum, udostępnione ofi-cjalnie w listopadzie 2002 w Museum für Vor- und Frügeschichte w Berlinie po kilkuletnich, intensywnych pracach nad jego uporządkowaniem (Ju n k e r , Wi e d e r 2003)3. Nowe możliwości otwierają też archiwa przedwojennych
2 Ustalenia E. Sturmsa kom entow ał J. Antoniew icz w recenzji prac tego badacza (A n
-t o n i e w i c z 1952), podzielając opinię łotew skiego archeologa co d o bałtyjskich korzeni grupy olsztyńskiej. N a opinię E. Sturmsa pow oływ ał się także R . O d oj (1968, s. 138-139).
3 D o M useum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie trafiła również część zbiorów Prussia M useum ( Re i c h 2003). Przez wszystkie lata pow ojenne zarów no kolekcja zabytków, jak i archiw aliów znajdowała się na terenie N iem iec W schodnich i była niedostępna dla naukow ców .
badaczy, którzy studiowali kolekcje muzeum w Królewcu, a wśród nich Feliksa Jakobsona, łotewskiego archeologa, szczególnie zainteresowanego okresem wędrówek ludów (BlTNER-WRÓBLEWSKA 1999). Pod kierunkiem prof. М аха Eberta napisał on dysertację doktorską pt. Die Gräberfelder zu
Daumen und Kellaren, ein Beitrag zur Geschichte der mittl. Eisenzeit in Ostpreußen (Jakobson, w druku)4. Badacz ten zgromadził w swojej kartotece
rysunki wszystkich zabytków z Tum ian i Kielar. Dysponujemy zatem kom -pletnymi danym i o ok. 300 zwartych zespołach grobowych, znakomicie uzupełniających publikacje J. Ilcydccka, E. H ollacka i A. Bczzcnbcrgera. Taki m ateriał źródłowy daje po raz pierwszy możliwość pełnej analizy współwystępowania zabytków w zespołach grobowych z dwóch najbardziej znanych nekropoli grupy olsztyńskiej.
2. P E R IO D Y Z A C JA CM ENTA RZYSK W T U M IA N A C H i KIELAR ACH
Diagram y współwystępowania zostały opracow ane na podstawie pro-gramu kom puterowego M aCzck 2.1., autorstw a Piotra Jaskulskiego, będą-cego zmodyfikowaną wersją program u M aCzek 2 (SOŁTYSIAK, JASKULSKI 1999), bazującego na diagramie Czekanowskiego (por. obszerny kom entarz Bo g u c k i 2003, s. 181-182, przyp. 3).
W przypadku Tum ian analizie poddano 75 zespołów grobowych, wybie-rając tylko takie, gdzie współwystępowały zabytki diagnostyczne chrono-logicznie, rezygnując zaś z tych, które w świetle dzisiejszego stanu wiedzy nic stwarzały możliwości uściślenia chronologii (np. groby, w których znale-ziono jedynie paciorki i popielnice albo popielnice i przęśliki). W ytypowano 37 cech (ryc. 1): 1. sprzączki z m etopą na kolcu (Metopendornschnalle); 2. zapinki typu Dollkcim/Kovrovo; 3. sprzączki z krzyżowym kolcem (Kreuz-
dornschnalle); 4. lancetowate okucia końca pasa (lanzettenförmige Riemen-zunge)-, 5. popielnice o esowatym profilu; 6. zapinki płytowe (Bügelfibeln);
7. spiralne pierścienie z rozszerzoną częścią środkow ą; 8. o ku-cia czworokątne; 9. okuku-cia ażurowe; 10. ostrogi z nitami; 11. wytłaczane blaszki (Preßblech); 12. ósemkowate szlufki; 13. zapinki szczeblowe (Arm-
brustsprossenfibeln)\ 14. prostokątne zapinki tarczowate (Scheibenfibeln);
15. okrągłe zapinki tarczowate; 16. wazowate popielnice z cylindryczną
4 O pracowanie obejmuje ocalałą część doktoratu F. Jakobsona, zachow aną w archiwum D ziału Archeologii M uzeum Historii Łotwy w Rydze (Latvijas Vestures M uzejs), uzupełnioną rysunkami z jego kartoteki. Ponadto w publikacji znajduje się zbiór artykułów różnych badaczy (m.in. T . Baranowskiego, A . BitncrWróblewskiej, V. Hilbcrga, V. K ulakova, W. N ow ak ow -skiego, Ch. Riech), dotyczących historii zbiorów z Tum ian i Kielar oraz now ych kierunków badań nad grupą olsztyńską.
Q x n O Z7~r-n -1—
Ryc. 1. Zestaw cech wykorzystanych w diagramie współw ystępow ania zabytków na cm en-tarzysku w Tum ianach (rysunki z kartoteki F. Jakobsona)
A b b. 1. M erkm ale im D iagram m für das Gräberfeld in T um iany (A bbildungen nach F. Jakobson)
szyjką; 17. naszyjniki/bransolety z haczykowatym zapięciem; 18. małe pacio-rki szklane; 19. rozdzielacze łańcuszków; 20. zawieszki trapczowatc; 21. za-wieszki podkowiastc; 22. noże bojowe; 23. zapinki z trapczow atą nóżką; 24. spiralne lub taśmowatc paciorki rurkowate; 25. zawieszki binokularowatc; 26. sprzączki z prostym kolcem; 27. nerkowate sprzączki z prostym kolcem; 28. zawieszki lunulowatc; 29. okucia trapczowate; 30. masywne okucia czworokątne; 31. masywne zapinki kuszowatc z podwiniętą nóżką zdobione pierścieniami; 32. pierścienie z grubej taśmy; 33. ostrogi z haczykowatymi zaczepami; 34. zapinki z poprzeczką na końcu nóżki (Schlußkreuzfibeln)\ 35. paciorki brodawkowatc; 36. zapinki typu IDaumen/Tumiany; 37. sprzączki z tarczką na kolcu (Schilddornschnalle).
W niektórych przypadkach cechy opisujące zespoły zostały nieco zgc- neralizowane, np. cechę „zapinki płytowe” potraktow ano ogólnie, nie dzie-ląc tych fibul na poszczególne typy. Takie podejście wydawało się naj-właściwsze dla prezentowanych diagramów, pozwoliło bowiem uchwycić pewne zasadnicze zjawiska, które umknęłyby przy zbytnim uszczegółowieniu omawianej cechy (por. uwagi poniżej). Z kolei dla wielu innych kategorii zabytków nie m ożna było „podzielić” cech, ponieważ brak dla nich szcze-gółowych klasyfikacji (np. zapinki szczeblowe, sprzączki z krzyżowym kol-cem). Konsekwencją przyjętych założeń jest pewne rozproszenie cech w ob-rębie diagram u, zwłaszcza powyżej numeru 25, nieuniknione przy obecnym stanic badań nad typologią zabytków z fazy E. Wydaje się jednak, że nie wpływa to na zasadnicze wnioski, jakie m ożna sformułować na pod-stawie uzyskanych wyników.
Diagram pozwolił na wyodrębnienie pięciu grup (ryc. 2), przy czym ich liczebność i siła związku są zróżnicowane. Wydzielone grupy poprzedza pojedynczy zespół z grobu 30a (grupa 0?), w którym wystąpiła sprzączka z m etopą na kolcu wraz z parą zapinek szczeblowych z długimi poprze-czkami na główce i nóżce. Trzecią zapinką w tym zespole jest mała pro-stokątna fibula tarczow ata, przypominająca, jak pisał J. He y d e c k. (1895, s. 47), prostokątne okucia pasa. Zestaw ozdób uzupełnia bransoleta z ha-czykowatym zapięciem. W śród elementów pasa, obok wymienionej już sprzączki z m etopą, wystąpiła inna, z tarczką na kolcu i z wydłużoną skuwką, prostokątne, ornam entowane okucia pasa oraz zestaw okuć lan-cetowatych. Wśród zakończeń pasa znalazło się również masywne szerokie, języczkowate okucie.
W ram ach grupy 1 można wydzielić grupę la (nr 2-7), w której wy-stępują zapinki szczeblowe z długimi poprzeczkami, pojedyncza żelazna zapinka kuszowata prawdopodobnie typu Dollkeim/Kovrovo (BlTNER-WRÓB-
l e w s k a 2001, s. 41-52), fibula z trapczow atą nóżką oraz jedna zapinka
płytowa (grób 48, typ M üllhofen - por. Kü h n 1981, s. 106). Pas składa się
lancetowatych zakończeń pasa. Tylko w jednym zespole znaleziono ostrogę (grób 149, ostroga z haczykowatymi zaczepami). Również tylko w jednym przypadku stwierdzono obecność fragmentu naczynia - popielnicy okienkowej (grób 149).
G rupa 1 (nr 8-25) charakteryzuje się obecnością różnych typów lokalnych fibul baltyjskich - zapinki kuszowatej typu Daum cn/Tum iany, wariant starszy (por. Bi t n b r-Wr ó b l e w s k a 2001, s. 83), fibul szczeblowych z długimi i krótkim i poprzeczkami, zapinek z poprzeczką na końcu nóżki, fibul z nóżką trapczow atą, masywnych zapinek kuszowatych zdobionych pierś-cieniami, w tym w ariantu z poprzeczkami na główce jak u egzemplarzy szczeblowych (grób 108a). W grobie 144 znaleziono fragment żelaznej zapinki kuszowatej, trudno jednak dokładnie określić, jakiego typu.
W śród sprzączek, zarówno tych stanowiących element pasa, jak i zwią-zanych z ostrogam i, panuje duża różnorodność. Obok egzemplarzy z krzy-żowym kolcem występują sprzączki z kolcem prostym z ram ą nerko watą lub prostą (groby 79, 88), a także formy pośrednie między Metopendorn-
schnalle a Kreuzdomschnalle (grób 32). Pasy okuw ano prostokątnym i lub
kwadratowymi blaszkami zdobionymi stempelkami lub liniami rytymi, a tak-że okuciami ażurowymi. Sporadycznie występują masywne, trapczow ate lub prostokątne okucia pasa. Zakończenia pasa to przede wszystkim różne warianty okuć lancetowatych. Szerokie, masywne okucie języczkowate wy-stąpiło tylko w grobie 41. Zapewne z pasem związane są ósemkowate szlufki. Niemal we wszystkich zespołach grupy 1 znaleziono ostrogi, przy czym na ogół były to ostrogi z nitami. Jedynie w grobie 75 odkryto egzemplarz z haczykowatymi zaczepami. Uwagę zwraca ostroga z grobu 32, która zbliżona jest do grupy VI1I-IX według K. Go d ł o w s k i e g o (1974, s. 71,
tabl. VII, s. 15-16). Z tego zespołu pochodzi jedyna w omawianej grupie popielnica, jest to egzemplarz z wysoką szyjką i okienkiem.
G rupy 2 (nr 26-32) i 3 (nr 31-48) częściowo pokryw ają się ze sobą. W obu grupach występują zapinki płytowe obok masywnych fibul kuszowa-tych zdobionych pierścieniami. Z grupy 2 pochodzą ponadto zapinki z po-przeczkami na końcu nóżki, a w grupie 3 pojawiają się okrągłe fibule tarczowate. Tylko w jednym zespole (grób 15b z grupy 3) znaleziono
Armhrustsprossenfibel z długimi poprzeczkami. W obu grupach występują
brodaw kow ate paciorki, a w grupie 3 także drobne paciorki szklane. Ta grupa m a bogaty zestaw zawieszek - trapezowatych, podkowiastych i bin- okularowatych. Jeśli chodzi o elementy pasa w grupach 2 i 3 pow tarzają się sprzączki z krzyżowym kolcem oraz egzemplarze z kolcem prostym, a także prostokątne okucia pasa i lancetowate zakończenia. W grupie 2 występują ponadto sprzączki z tarczką na kolcu, okazy z nerkow atą ram ą, szerokie języczkowate okucia końca pasa oraz masywne trapczow ate i prostokątne okucia pasa. D o rzadkich znalezisk w obu grupach należą ostrogi z nitami.
G rupa 4 (nr 57-61) jest bardzo nieliczna. W ystępują tu tylko zapinki płytowe, którym towarzyszą binokularowatc i podkowiaste zawieszki oraz rozdzielacze łańcuszków, a także kolie z paciorków brodaw kow atych i drobnych, płaskich paciorków. Sporadycznie spotykane są ozdobne okucia w formie cienkiej blaszki z wytłaczanym ornam entem . W grupie tej brak ostróg.
G rupa 5 (nr 63-73) nie rysuje się wyraźnie. Cechuje ją brak zapinek płytowych, występują natom iast różne typy fibul lokalnych, jak egzemplarze z poprzeczką na końcu nóżki, z nóżką trapczow atą, zapinki tarczowatc, różne warianty fibul szczeblowych, późna odm iana zapinki typu Dau- m en/Tum iany (BlTNER-WRÓBLEWSKA 2001, s. 84) oraz masywna fibula kuszowata zdobiona pierścieniami. Elementy kolii stanowią paciorki brodaw- kowate i drobne paciorki szklane. Wśród sprzączek występują zarówno egzemplarze z krzyżowym kolcem, jak i sprzączki z prostym kolcem i Schild-
dornschnalle. Pas był zdobiony ażurowymi oraz masywnymi, prostokątnym i
i trapezowatymi okuciami, a także prostokątnym i nakładkam i zdobionymi stempelkami. Zakończenia pasa stanowiły okucia lancetowate o różnych form ach. W przeciwieństwie do grupy 4 występują tu zarów no ostrogi z nitami, jak i egzemplarze haczykowate.
W przypadku cmentarzyska w Kielarach diagram zbudow ano na pod-stawie 85 zespołów, dla których wytypowano 36 cech, powtarzających w zasadzie te wydzielone dla nekropoli w Tum ianach, choć w nieco innym układzie5. Zasady budow ania diagramu były podobne jak powyżej, podobne są również zastrzeżenia. Wydzielono pięć grup o różnej liczebności i sile związku (ryc. 3). G rupa 1 (nr 1-22) charakteryzuje się obecnością wyłącznie lokalnych zapinek bałtyjskich: fibul szczeblowych zarów no z długimi, jak i krótkim i poprzeczkam i, Schlußkreuzjibeln oraz masywnych zapinek kuszo- watych z pierścieniami. W jednym zespole znaleziono okrągłą fibulę tar-czo watą (grób XXVIII). Brak natom iast zapinek płytowych. Kolie z pacior-ków szklanych, w tym głównie brodawkowych oraz pojedyncze zawieszki
5 1. sprzączki z m elop ą na kolcu; 2. sprzączki z krzyżowym kolcem; 3. lancetow ate okucia końca pasa; 4. popielnice o esowatym profilu; 5. zapinki płytowe; 6. pierścienie z rozszerzoną częścią środkową; 7. czworokątne okucia pasa; 8. okucia ażurowe; 9. ostrogi z nitami; 10. wytłaczana blaszka; 11. ósem kow ate szlufki; 12. zapinki szczeblowe; 13. prostokątne zapinki tarczowate; 14. okrągłe zapinki tarczowate; 15. wazowate popielnice z cylindryczną szyjką; 16. naszyjniki/bransolety z haczykowatym zapięciem; 17. drobne paciorki szklane; 18. roz-dzielacze łańcuszków; 19. zawieszki trapezowate; 20. zawieszki podkow iaste; 21. noże bojowe; 22. zapinki z trapezowatą nóżką; 23. spiralne lub taśm ow ate paciorki rurkowate; 24. zawieszki binokularowate; 25. sprzączki z prostym kolcem; 26. nerkowate sprzączki z prostym kolcem; 27. zawieszki lunulowate; 28. okucia trapezowate; 29. masywne okucia czworokątne; 30. zapinki kuszowate z podw iniętą nóżką zdobione pierścieniami; 31. pierścienie z szerokiej taśmy; 32. zapinki z poprzeczką na nóżce; 33. ostrogi haczykowate; 34. paciorki ze złotą wkładką; 36. sprzączki z tarczką na kolcu.
T u m ia n y S 0 - 6 0 ® 6 0 - 7 0 S 7 0 - 8 0
□
8 0 - 9 0□
9 0 - i w i ę c e jFaza I
Faza II
v
■
Faza III
Ryc. 2. D iagram współwystępow ania zabytków w zespołach grobowych na cmentarzysku w Tum ianach Abb. 2. Beigabenvergesellschaftungen in den Grabkom plexen in Tumiany
t l i l л г у u H » l« r y Ł «1 »ry *0 >• К XXVIIJ K lc la r y 11 Xl « l « r y 13 X i« l a r y 29 Ki » .la ry 2 Ь « 1 « г у IS K f U r y 76 X i » l » r / »? X l« l« r y >3 X i« l« r y S m « l« r-y S6 KÍ • l a r y 41 K i a U r y 12 » U l t t y 7 H « l a r y ž«
Faza I
> Faza II
Faza III
Ryc. 3. Diagram w spółwystępow ania zabytków w zespołach grobowych na cmentarzysku w Kielarach Abb. 3. Beigabenvergesellschaftungen in den Grabkom plexen in Kielary
(trapezow ata, binokularow ata i podkowiasta), uzupełniają zestaw ozdób. Typowy dla tej grupy jest pas złożony ze sprzączek z krzyżowym kolcem lub egzemplarzy ncrkowatych z prostym kolcem, lancetowatych okuć końca pasa, okuć prostokątnych oraz masywnych okuć czworokątnych i trapczo- watych. Sporadycznie występują ażurowe okucia pasa, a do wyjątkowych znalezisk należy sprzączka z m etopą na kolcu (grób 37). W pięciu grobach znaleziono ostrogi - zarówno z nitami, jak i haczykowatymi końcami. W kilku zespołach wystąpiły ozdobne okucia pochew noży w formie cien-kiej blaszki srebrnej z wytłaczanym ornam entem (Preßblech). Większość grobów grupy 1 to pochówki popielnicowe, przy czym naczynia mają formę esowatą lub z wysoką szyjką. Kilka popielnic m a czworokątne otwory (Fensterurnen).
G rupa 2 (nr 23-27) obejmuje zaledwie kilka zespołów, przy czym tylko w jednym wystąpiła zapinka - okrągła tarczowata. Zawieszki lunulowate, zawieszka binokularow ata, pierścionki spiralne z rozszerzoną częścią środ-kową i paciorki brodawkowatc stanowią charakterystyczny dla tej grupy zestaw ozdób. W jednym zespole znaleziono ostrogi z nitami.
W grupie 3 (nr 28-45) pojawiają się Bügelfibeln, nic m a natom iast żadnych lokalnych typów zapinek. Brak również sprzączek z krzyżowym kolcem, wśród elementów pasa występują sprzączki z prostym kolcem, lancetowate okucia końca pasa, stosunkowo rzadkie są natom iast okucia prostokątne. W śród esowatych popielnic przynajmniej jedna zaopatrzona była w czworokątne okienko. W żadnym zespole nic znaleziono ostróg.
G rupa 4 (nr 49-64) charakteryzuje się obecnością zarówno fibul płyto-wych, jak i zapinek lokalnych - szczeblowych i z trapczow atą nóżką. Stosunkowo liczne są spiralne pierścienie, w tym egzemplarze z rozszerzoną częścią środkową. Pas składa się ze sprzączek z krzyżowym kolcem lub prostych i lancetowatych okuć końca pasa oraz okuć ażurowych; sporadycz-nie występują masywne okucia trapezowate. Obok popielnic esowatych są też naczynia z wysoką szyjką. W kilku zespołach znaleziono ostrogi z nitami.
D la grupy 5 (nr 65-74) charakterystyczne są koliste zapinki tarczowate oraz szczeblowe, w tym egzemplarze zdegenerowane. W jednym zespole znaleziono masywną zapinkę z pierścieniami (grób V), przy czym - co ciekawe - zapinka ta była przynajmniej w dwóch miejscach reperow ana6. W omawianej grupie brak Bügelfibeln. Pojawiają się ozdoby, które nie występowały w pozostałych grupach, a mianowicie naszyjniki/bransolety z haczykowatymi zakończeniami. Wśród sprzączek są zarówno okazy z krzy-żowym kolcem, jak i egzemplarze z prostym kolcem i sprzączki z tarczką na kolcu. Pasy nie były okuwane, nawet zakończenia pasów występują spora-dycznie. Wszystkie groby były popielnicowe; naczynia miały formę esowatą.
Poza wyodrębnionymi grupami zwracają uwagę trzy zespoły z esowatymi popielnicami z otworam i. W jednym z grobów znaleziono zapinkę płytową (grób 16, zbliżona do typu Eischlcbcn - por. KÜHN 1981, s. 178).
3. SY N C H R O N IZ A C JA D IA G RAM Ó W Z T U M IA N I K IELAR. P R O B L E M FAZY F
Porównanie diagramów z obu cmentarzysk pozwala dostrzec szereg podobieństw. Zarów no w Tum ianach, jak i w Kielarach m ożna wydzielić pięć grup znalezisk, choć różnią się one liczebnością i siłą związku. N ajistot-niejsze spostrzeżenie dotyczy grup 1 a—1 w Tum ianach i grupy 1 w Kielarach. Z wyjątkiem jednego zespołu z grupy la w Tum ianach (grób 48), w żadnym nie wystąpiły zapinki płytowe. Pochodzą stam tąd wyłącznic różne warianty lokalnych zapinek bałtyjskich - fibule szczeblowe, z poprzeczką na końcu nóżki, masywne zapinki kuszowatc z pierścieniami, rzadziej egzemplarze trapezow ate czy żelazne fibule kuszowatc. Bügelfibeln pojawiają się w grupie 2 i 3 w Tum ianach oraz w grupie 3 w Kielarach, przy czym w tej ostatniej stanow ią jedyną kategorię zapinek. T aką wyłączność fibule płytowe zyskują w Tum ianach w grupie 4. N a obu cmentarzyskach w grupie 5 brak jest
Bugelfibeln. W Kielarach występują w tej grupie koliste zapinki tarczowate
i zdegenerowane okazy szczeblowe, w Tum ianach natom iast - obok wymie-nionych - także fibule z poprzeczką na końcu nóżki, egzemplarze z trapczo-watą nóżką i późna odm iana zapinki typu D aum cn/Tum iany. Kwestia obecności lub braku fibul płytowych jest tu om aw iana tak szczegółowo, bowiem ta kategoria zabytków postrzegana jest jak o najistotniejszy przejaw intcrregionalnej kultury germańskiej na M azurach. M a to kluczowe znaczenie dla wszystkich szerszych dyskusji na temat grupy olsztyńskiej. Problem ten będzie jeszcze skomentowany w dalszej części artykułu.
W racając do grup la —1 w Tum ianach i grupy 1 w Kielarach warto zwrócić uwagę na obecność lub brak ostróg w grobach7. Cecha ta bowiem jest właściwie jedynym wyznacznikiem pochówków męskich, ponieważ w grupie olsztyńskiej brak jest broni w grobach. F akt ten interpretuje się p o -wszechnie jako wyraz gockich obyczajów pogrzebowych (por. IlE Y D E C K
1895, s. 70-73; B lT N E R -W R Ó B L E W S K A 2005). W grupie la w Tum ianach
jedynie w grobie 149 wystąpił fragment ostrogi, pozostałe to pochówki kobiece. Z kolei w grupie 1 ostrogi występują niemal we wszystkich ze-społach. W przypadku Kielar zabytki te odnotow ano w grupie 1 w pięciu grobach. Dla obu cmentarzysk mamy zatem do czynienia w grupach 1 a—1
1 Dziękuję prof. C. von Carnap Bom heim ow i za zwrócenie mi uwagi na tę kwestię w trakcie seminarium na posiedzeniu założycielskim K om m ission zur Erforschung von Sam -m lungen archäologischer Funde und Unterlagen aus de-m nordöstlichen M itteleuropa K A F U w Berlinie, w czerwcu 2001.
oraz 1 zarówno z grobami męskimi, jak i kobiecymi. Ostrogi odnotow ano także sporadycznie w grupach 2 i 3 w Tum ianach oraz grupie 2 i 4 w Kie-larach. Częściej występują one w grupie 5 w Tum ianach. Uwagę zwracają grupy 3 i 5 na cmentarzysku w Kielarach, gdzie w żadnym zespole nic znaleziono ostróg. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku słabo wydzielającej się grupy 4 w Tum ianach. W tych trzech grupach uchwycone zostały zatem wyłącznie groby kobiece.
Próbując wydzielić poszczególne fazy użytkowania cmentarzysk w I u- m ianach i Kielarach uwzględniono rozkład grobów męskich i kobiecych w ram ach kolejnych grup znalezisk oraz ich wzajemne relacje. Biorąc to pod uwagę dla obu nekropoli m ożna wyodrębnić 3 fazy, chociaż ich układ nicco się różni (tab. 1 ,2 ). W przypadku cm entarzyska w Tum ianach faza I obejmuje grupy la - 1 , faza II grupy 2, 3 i 4, podczas gdy faza III grupę 5 (tab. 1). D la fazy I typowe są niemal wyłącznic lokalne zapinki bałtyjskic - fibule szczeblowe, masywne z pierścieniami, zapinki z trapczow ata nóżką, późne warianty fibul kuszowatych. Wśród elementów pasa występują przede wszystkim sprzączki z krzyżowym kolcem z różnymi wariantam i skuwek, ale także egzemplarze z prostym kolcem z ram ą nerkow atą lub prostą. Pasy okuw ano prostokątnym i lub ażurowymi okuciami, rzadziej masywnymi, trapczowatym i lub prostokątnym i, a na końcach przeważnie okuciami lan-cetowatymi. W śród ostróg dom inują egzemplarze z nitami. W fazie II obok lokalnych form bałtyjskich zapinek występują fibule płytowe. Wśród tych pierwszych brak egzemplarzy z trapczow atą nóżką, pojawiają się natom iast zapinki tarczowate. Z tej fazy znane są kolie złożone z paciorków brodaw- kowatych i drobnych paciorków szklanych oraz różne warianty zawieszek - trapezow ate, podkowiaste, binokularowatc. Elementy pasa są podobne do tych, jakie występują w fazie I, uzupełniają je jedynie sprzączki z tarczką na kolcu. Sporadycznie spotykane są okucia z cienkiej, wytłaczanej blaszki. W grobach męskich występują wyłącznic ostrogi z nitami.
T a b e l a 1
Tum iany. Schemat korelacji grup znalezisk z fazami użytkow ania cmentarzyska z uwzględnieniem podziału na groby m ęskie i kobiece
D ie Korrelation zwischen Fundgruppen und Belegungsphasen (Frauen- und Männergräber separat betrachtet)
Grupa Groby Faza
la kobiece I 1 męskie 1 2 kobiece i męskie 11 3 kobiece i męskie II 4 kobiece II 5 kobiece i męskie U l
T a b e l a 2
Kielary. Schemat korelacji grup znalezisk z fazami użytkow ania cm entarzyska z uwzględnieniem podziału na groby męskie i kobiece
D ie Korrelation zwischen Fundgruppen und Helegungsphascn (Frauen- und M ännergräber separat betrachtet)
Grupa Groby Faza
1 kobiece i męskie I
2 kobiece i męskie II
3 kobiece 11
4 kobiece i męskie III
5 kobiece III
Faza III w Tum ianach charakteryzuje się brakiem Bügelfibeln, a obec-nością różnych typów zapinek lokalnych, takich jak egzemplarze z poprze-czką na nóżce, z nóżką trapczow atą, fibule tarczow ate i szczeblowe. Nadal noszone są kolie złożone z paciorków brodaw kowatych i drobnych pacior-ków szklanych. Spotykane są wszystkie odmiany sprzączek znanych z faz poprzednich, z wyjątkiem egzemplarzy z nerkow atą ram ą. Utrzymuje się nadal zwyczaj bogatego okuwania pasów, przy czym formy tych okuć pow tarzają wzory z faz poprzednich. W pochówkach mężczyzn obok ostróg z nitami pojawiają się egzemplarze haczykowate.
Jak już wspom niano, dla nekropoli w Kielarach również wydzielono trzy fazy (tab. 2). F aza I odpowiada grupie 1 grobów z tego cmentarzyska, faza II - grupom 2 i 3, a faza III - grupom 4 i 5. D la fazy I typowe są wyłącznie lokalne zapinki bałtyjskie, tj. szczeblowe, Schlußkreuzfibeln oraz masywne fibule kuszowate z pierścieniami. Wśród ozdób występują ponadto kolie paciorków brodawkowatych. Zawieszki trapezowate, podkowiaste lub binokularow ate są sporadyczne. Pasy zapinane były na sprzączki z krzyżo-wym kolcem lub egzemplarze nerkowate z prostym kolcem, a okuwane różnymi wariantam i okuć, w tym na końcach okuciami lancetowatymi. Wśród ostróg występują zarówno ostrogi z nitam i, jak i haczykowate. Popielnice m ają formę esowatą lub wysoką szyjkę, kilka zaopatrzonych jest w czworokątne otwory (Fensterurnen). W tej fazie spotykane są również ozdobne okucia pochew noży z wytłaczanym ornam entem (Preßblech).
Faza II charakteryzuje się obecnością niemal wyłącznie zapinek płyto-wych, do wyjątków należą fibule tarczowate. W śród ozdób zwraca uwagę obecność zawieszek lunulowatych. Pas składa się głównie ze sprzączek z prostym kolcem i lancetowatych okuć końca pasa, rzadkie są prostokątne nakładki, a co ciekawe - brak sprzączek z krzyżowym kolcem. D la fazy III typowe są zarów no zapinki płytowe, jak i formy lokalne - szczeblowe, z trapezow atą nóżką i tarczowate. Wśród fibul z poprzeczkami zwraca uwagę obecność egzemplarzy zdegenerowanych.
W fazie 111 pojawiają się ozdoby nieznane w K ielarach w fazach po-przednich, tj. naszyjniki/bransolety z haczykowatym zapięciem. Pas składa się ze sprzączek z krzyżowym kolcem, z tarczką na kolcu lub egzemplarzy z prostym kolcem, a także lancetowatych okuć końca pasa oraz licznych okuć ażurowych. W grobach męskich występują ostrogi z nitami. Popielnice m ają form ę esow atą lub wysoką szyjkę.
W ydzielone powyżej fazy użytkowania cmentarzysk w Tum ianach i Kie-larach m ożna spróbow ać zsynchronizować z chronologią intcrrcgionalną. W tym miejscu napotykam y jednak poważne problemy. Najpełniejszy dotych-czas system chronologii późnego okresu wędrówek ludów został opracowany przez J. Ko w a l s k i e g o (2000). Podziela on zdanie J. Ok u l i c z a (1988, s. 107), iż początek fazy E, czyli późnego okresu wędrówek ludów, wyznacza pojawienie się najwcześniejszych zapinek trójpalczastych. Podział tej fazy na mniejsze odcinki (fazy E ,-E 3), przeprowadzony przez J. Kowalskiego, jest oparty na występowaniu różnych typów fibul płytowych. Poszczególne wa-rianty tych zapinek są uchwytnym śladem powiązań grupy olsztyńskiej z poszczególnymi regionami Europy. Nic negując słuszności takiego podejścia, warto jednak zwrócić uwagę, że takie ujęcie m a dość poważne konsekwencje - pełna synchronizacja periodyzacji poszczególnych cmentarzysk z systemem chronologii J. Kowalskiego jest zatem możliwa wyłącznie na podstawie
Bügelfibeln. G dy brak tej kategorii zapinek, jak to m a miejsce, np. w fazie I
w T um ianach8 i Kielarach, korelacja jest utrudniona. Poniższe uwagi trzeba zatem traktow ać bardzo ostrożnie, jako wstępną próbę uporania się z tym problemem.
Analiza poszczególnych faz wydzielonych dla cmentarzyska w Tum ianach upoważnia do konstatacji, iż stosunkowo pewnie z interregionalnym sys-temem chronologicznym możemy synchronizować jedynie fazę II, charak-teryzującą się licznym występowaniem fibul płytowych. Odpow iadałaby ona fazie E2 według J. Kowalskiego, czyli fazie tumiańskicj w ujęciu J. Ok u l i c z a
(1988, s. 108). W chronologii bezwzględnej obejm owałaby ona zapewne większość VI stulecia, na co wskazywałyby zespoły z grobów 57 i 147. W tym pierwszym znaleziono parę zapinek typu Weinheim, datow anych na połowę VI w. na podstawie zachodnioeuropejskich zespołów z m onetami Justyna I lub II (por. Sc h m i d t 1961, s. 127; We r n e r 1935, s. 116; Kü h n
1974, s. 1035-1037). Z kolei z grobu 147 w Tum ianach pochodzą fibule typu M ontale-W eim ar z trzeciej ćwierci VI w. (por. We r n e r 1962, s. 69,
79, 169; Fu c h s, We r n e r 1950, s. 58).
Być m oże z fazą E2 należy wiązać również fazę III n a omawianym cmentarzysku. W grobie 55 z tej fazy odkryto srebrne longobardzkie elemen-ty pasa z wytłaczanej blaszki, datowane na trzecią ćwierć VI w. (Vo i g t m a n n
1941b; por. Ko w a l s k i 2000, s. 215). Nieco wcześniejszą pozycję chrono-logiczną m a zespół z grobu 38, gdzie znaleziono paradny egzemplarz fibuli typu D aum cn/Tum iany (BiTNER-WRÓBLEWSKA 2001, s. 87). Niewykluczone, iż faza III z Tum ian obejmuje także początek fazy E3, którą cechuje m.in. barbaryzacja i m iniaturyzacja ozdób (por. ENGEL 1939, s. 45-49; Ko w a l s k i
2000, s. 223-224), a także zanik zapinek płytowych (OKULICZ 1988, s. 108). Mógłby na to wskazywać brak tych ostatnich, a także obecność form hybrydowych, jak zapinka z grobu 85, łącząca cechy fibul szczeblowych i egzemplarzy z trapczow atą nóżką.
O twarty pozostaje problem korelacji fazy I w Tum ianach z chronologią interregionalną. Wydaje się, iż mimo braku najwcześniejszych zapinek płyto-wych m ożna synchronizować ją z fazą E, w ujęciu J. Kowalskiego lub nawet z przełomem faz D i E. Wskazywałby na to fakt przeżywania się w fazie I na cmentarzysku w Tum ianach zabytków charakterystycznych dla wczesnego okresu wędrówek ludów. Mowa tu o żelaznej zapince kuszowatej reprezentującej praw dopodobnie typ Dollkeim /Kovrovo (grób 149) oraz zabytkach z grobu 32 - ostrodze zbliżonej do grupy V1II-IX według K. Godłowskicgo i sprzączce, stanowiącej formę pośrednią między egzemp-larzami z m etopą na kolcu i kolcem krzyżowym. W arto w tym miejscu zwrócić uwagę, iż typowa sprzączka z m etopą na kolcu wystąpiła także w zespole z grobu 30a, poprzedzającym pierwszą grupę znalezisk z Tum ian.
W przypadku cmentarzyska w Kielarach fibule płytowe występują zarów-no w fazie II, jak i III tej nekropoli. Faza II odpowiadałaby fazie E 2 w ujęciu J. Kowalskiego, o czym może świadczyć obecność m .in. zapinek typu M onsheim lub egzemplarzy zbliżonych do tego typu (groby 76, 88, 94), datow anych na drugą poł. VI w. (por. KOWALSKI 2000, s. 216). Trzeba jednak zwrócić uwagę, iż początki fazy II należałoby umieszczać jeszcze w fazie E „ bowiem w grobie 84 znaleziono zbarbaryzowany w ariant wczesnej zapinki płytkowej typu Suuk-Su. Chronologia tych fibul zamyka się zasad-niczo między końcem IV a pierwszą poł. V w. (por. KÜIIN 1981, s. 183; Ko k o w s k i 1996, tam wcześniejsza literatura), choć najpóźniejsze egzemp-larze, do których zaliczyć m ożna okaz z Kielar, należałoby raczej umieszczać w 2 poł. V w., w fazie E, w ujęciu J. Ko w a l s k i e g o (1991, s. 73-74).
Jeśli chodzi o fazę III w Kielarach, to jej synchronizację z chronologią interregionalną umożliwia zespół z grobu 6, gdzie wystąpiła zapinka palczasta typu Novi Banovci-Kielary (We r n e r 1950, s. 154-155; por. także KÜHN9
1956, s. 101), umieszczana przez J. Kowalskiego w jego fazie E3 (Ko w a l s k i
2000, s. 216). W chronologii absolutnej odpowiadałoby to schyłkowi VI w. i pierwszej poł. VII w. lub nawet trzeciej ćwierci tego stulecia (por. także OKULICZ 1988, s. 108). Za stosunkowo późną pozycją chronologiczną
om aw ianego zespołu przem aw iałaby obecność aw arskiego okucia koń ca pasa, znajdującego analogie w śród zabytków z p o łu d n ia d ato w an y ch na okres wczesno- lub środkow oaw arski (por. WINTER 1997, s. 21, tabl. 1: 1, 44: 1).
*
Na marginesie tych rozważań nasuwa się ogólniejsze pytanie dotyczące periodyzacji późnego okresu wędrówek ludów i przeciągania schyłku fazy E na całe VII stulecie (por. NOWAKOWSKI 2000, s. 175). Takie datowanie bezwzględne wynika właśnie z obecności w grupie olsztyńskiej nielicznych zabytków o nawiązaniach awarskich. Nic negując słuszności tych spostrzeżeń warto w tym miejscu zastanowić się nad zakresem fazy E.
W świetle o statn ich ustaleń początki tej fazy, choć niezbyt ja sn o czytelne w m ateriale archeologicznym , lokow ane są przez różnych badaczy w ram ach drugiej poł. V w. (Go d ł o w s k i 1981, s. 106; o k u l i c z 1988, s. 107; No w a
-k o w s -k i 1989, s. 103, 2000, s. 170-171; Ko w a l s k i 1991, s 73-74). O znacza-łoby to, że faza E trw ała ponad 200 lat (druga poł. V w. - trzecia ćwierć VII w. lub później). C hoć teoretycznie m ożliwe jest wydzielanie faz o dow ol-nej długości, dla potrzeb periodyzacji jakiegoś zjaw iska kulturow ego nie wydaje się to korzystnym zabiegiem badawczym . Uchw ycone przez J. K ow al-skiego etap y rozw oju grupy olsztyńskiej, pow iązane z szerszym tłem E uropy zachodniej i południow ej, sugerują ważne zm iany w schyłkow ym okresie funkcjonow ania tej grupy, zw iązane z oddziaływ aniam i aw arskim i, a przede wszystkim pojaw ieniem się Słow ian n a arenie dziejowej (KOWALSKI 1991, s. 84-85, 2000, s. 235-236; por. także OKULICZ 1988). N asu w a się więc pytanie, czy d la schyłku grupy olsztyńskiej nie byłoby słuszniejsze odw ołanie się do periodyzacji A. Bezzenbergera i jego fazy F?
A dalbert Bczzenberger rozwinął, wypracowany przez O tto Tischlera dla okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów, system chronologii względnej na czasy wczesnego średniowiecza i średniowiecza, wprowadzając fazy F -H (Be z z e n b e r g e r 1897, s. 1-2, 1904, s. I-Х ; por. także En g e l 1931, s. 3 13-314)10. T akie ujęcie uwzględnia specyficzny rytm przemian kulturo-wych na ziemiach bałtyjskich, odmienny od obserwowanego w Europie środkowej czy wschodniej11. Faza F obejmowałaby okres poprzedzający czasy aktywności W ikingów w basenie Bałtyku, stanowiące bardzo istotną cezurę w przem ianach sytuacji kulturowej w tym regionie. W chronologii absolutnej początki fazy F mieściłyby się około drugiej ćwierci lub połowy VII w.
10 Korzystając z pracy Carla Engla należy zwrócić uwagę na znaczne opóźnienie datow ania bezwzględnego poszczególnych faz przez tego badacza.
11 Pojawienie się Słow ian na znacznych obszarach tej części Europy zmienia całkowicie tamtejszą sytuację kulturow ą, podczas gdy ziemie bałtyjskie wykazują nieporównanie większą stabilność osadniczą.
Wskazywałaby na to ostatnia analiza materiałów z długotrwałego zachod- niolitewskicgo cmentarzyska w Anduln ( B i t n e r W r ó b l e w s k a , W r ó b l e w -s k i 2001; B i t n e r - W r ó b l e w s k a , B u u j i e n é , W r ó b l e w s k i 2003), oczywiście
przy wszystkich zastrzeżeniach wynikających z przenoszenia ustaleń dla terenów b. Memelgebiet na obszar interesującej nas tu grupy olsztyńskiej.
Zagadnienie fazy F wymaga dalszych pogłębionych badań, w tym miejscu jedynie sygnalizujemy problem, na który dotychczas nikt nic zwracał uwagi. Większość badaczy zajmujących się późnym okresem wędrówek ludów pro-wadziła swoje studia chronologiczne głównie z perspektywy okresu wpływów rzymskich, co prowadziło do sztucznego przeciągania w czasie fazy E. Nic brano pod uwagę trwałości struktur osadniczych na ziemiach bałtyjskich, a tym samym konieczności szerszej perspektywy przy wszelkich rozważaniach chronologicznych.
*
W racając do analizowanego cmentarzyska w Kielarach i wydzielanej tam fazy III, wydaje się, że należałoby synchronizować ją, jak już wspomniano wyżej, z fazą E 3, ale także częściowo z fazą F w ujęciu A. Bczzenbcrgcra. Kwestią otw artą pozostaje zagadnienie korelacji fazy I z tej nekropoli z interregionalnym systemem chronologii względnej. W spomniany już wcześ-niej brak zapinek płytowych utrudnia powiązanie fazy I z poszczególnymi odcinkami fazy E, wydzielonymi właśnie na podstawie tej kategorii źródeł. Wydaje się jednak, iż m ożna synchronizować ją z fazą E, w ujęciu J. Kowalskiego, bowiem występują tu lokalne, bałtyjskie formy zabytków, w tym fibule, które bez wątpienia wiążą się z późnym okresem wędrówek ludów (szczeblowe, z poprzeczką na nóżce, masywne kuszowatc z pierś-cieniami). Obecność sprzączki z m etopą na kolcu w zespole z grobu 37 sugerowałaby powiązania z wcześniejszym odcinkiem chronologicznym, ze schyłkiem fazy D .
T a b e l a 3 Synchronizacja faz wydzielonych na cmentarzysku w Tum ianach
z chronologią interregionalną
D ie Fundgruppen in Tumiany und ihre Synchronisierung m it der interregionalen Chronologie
Periodyzacja cmentarzyska C hronologia
w Tum ianach interregionalna
Faza I faza D /E |- E 2
Faza И faza E2
Podsum owanie powyższych rozważań na tem at synchronizacji faz wy-dzielonych na cm entarzyskach w Tum ianach i Kielarach z chronologią intcrrcgionalną prezentują zestawienia (tab. 3, 4). Fazę I w 1 umianach m ożna korelować z fazami D/E, i E,, fazę II z rozkwitem grupy olsz-tyńskiej, czyli fazą E 2 w ujęciu J. Okulicza i J. Kowalskiego, podczas gdy faza III odpow iadałaby schyłkowi fazy E2 i początkow i fazy E3. W przypadku nekropoli w Kielarach wydzielona tam faza I odpowia-dałaby fazie E,, ewentualnie samemu schyłkowi fazy D, faza II obej-m owałaby przełoobej-m faz E ,/E 2 oraz fazę E2, a fazę III obej-m ożna by skorelować z fazami E 3 i F.
T a b e l a 4
Synchronizacja faz wydzielonych na cm entarzysku w Kielarach z chronologią intcrrcgionalną
D ie Fundgruppen in Kielary und ihre Synchronisierung mit der interregionalen C hronologie Periodyzaeja cmentarzyska w Kielarach Chronologia interregionalna Faza I faza E,
Faza 11 faza D /E ,-E j
Faza III faza E j-F
4. PODSUMOWANIE
Przeprow adzona powyżej periodyzaeja cmentarzysk w Tum ianach i K ie-larach pozwala na nowo spojrzeć na kwestię genezy grupy olsztyńskiej. Kluczowym zagadnieniem jest tu obecność lub brak zapinek płytowych w poszczególnych fazach analizowanych nekropoli. Fibule te stanowią naj-bardziej spektakularną i efektowną kategorię ozdób grupy olsztyńskiej, dowodzącą szerokich kontaktów z południową, południowo-wschodnią i za-chodnią Europą. To najbardziej przekonywający argum ent we wszelkich dyskusjach na tem at udziału obcych elementów w tworzeniu grupy olsztyń-skiej. Tymczasem diagramy współwystępowania dla Tum ian i Kielar ujawniły, iż w pierwszej fazie użytkowania obu cmentarzysk zapinki płytowe w ogóle nie występują. Elementem stroju kobiecego i męskiego były wówczas wyłącz-nic lokalne fibule bałtyjskie - szczeblowe, z poprzeczką na końcu nóżki, z nóżką trapczow atą, masywne kuszowate zapinki z pierścieniami. Wskazy-wałoby to raczej na zdecydowanie lokalną genezę grupy olsztyńskiej, jej silne osadzenie w miejscowej tradycji. Oczywiście, konkluzja ta m a wyłącznic
f
charakter wstępnej hipotezy, wymagającej weryfikacji opartej na analizie współwystępowania zabytków na innych cmentarzyskach grupy olsztyńskiej.
Stanowiska w Tum ianach i Kielarach to nowe nekropole, założone w regionie, który wcześniej był pozbawiony osadnictwa bałtyjskiego. Tym bardziej więc uderzający jest brak zapinek płytowych w najwcześniejszych zespołach na tych cmentarzyskach. Zwraca natom iast uwagę fakt nawiązań do wczesnego okresu wędrówek ludów w m ateriale z obu nekropoli. Chodzi tu przede wszystkim o obecność sprzączek z m etopą na kolcu (M etopen-
dornschnallen), które stanowią dobrze udokum entowany wyznacznik fazy D
(por. N o w a k o w s k i 1996, s. 53). Typowe dla grupy olsztyńskiej egzemplarze
z krzyżowym koleem (Kreuzdornschnallen) stanowią dalszy etap przekształceń sprzączek z m etopą (por. Á B E R G 1919, s. 106-109). Zresztą wiele form zabytków z późnego okresu wędrówek ludów nawiązuje do wcześniejszych tradycji stylistycznych, np. wszystkie typy zapinek kuszowatych. K ontynuo-wane są także wcześniejsze rytuały pogrzebowe - ciałopalenie i zwyczaj składania szczątków zmarłych do popielnicy lub bezpośrednio do jamy. Żaden z grobów, w tym te wyposażone w Bügelfibeln, nic odbiega od tych obyczajów. Odnośnie zapinek płytowych warto przypom nieć spostrzeżenia E. Sturm sa dotyczące istotnych różnic między m azurskim i fibulami tego typu a egzemplarzami z terenów germańskich, zwłaszcza wobec podnoszonej w literaturze kwestii lokalnej produkcji niektórych Bügelfibeln na M azurach
( W e r n e r 1951; K o w a l s k i 2000, s. 214; B a r a n o w s k i w druku).
D odatkow a przesłanka za lokalną, bałtyjską genezą grupy olsztyńskiej to omawiany już w literaturze fakt braku hiatusu między późnym okresem rzymskim a fazą E na M azurach (Bi t n e r-Wr ó b l e w s k a 2000), z czym
koresponduje zjawisko użytkowania w późnym okresie wędrówek ludów tych samych cmentarzysk, np. Kosewa (Kossewen, K r. Sensburg) czy Mięt- kich (Mingfen, K r. Ortclsburg). Potwierdziły to współczesne badania nekro-poli w W yszemborku (por. SZYMAŃSKI 2003), gdzie dobrze czytelna jest faza D (Bi t n e r -Wr ó b l e w s k a 2000, s. 161, ryc. 7), a stratygrafia pozioma cmentarzyska wskazuje jednoznacznie na powiązania między wczesnym a późnym okresem wędrówek ludów 12. Stosunkowo liczna grupa zabytków dato -wanych na fazy D i E, pochodzących głównie ze zniszczonych grobów, została zarejestrow ana w tym samych partiach cmentarzyska.
Z drugiej jednak strony nie m ożna nie dostrzegać obecności w m ateria-łach grupy olsztyńskiej wyraźnych obcych elementów kulturowych, pocho-dzących przede wszystkim ze świata germańskiego, z zapinkam i płytowymi
12 Panują też inne opinie na ten temat. P. Szymański w swojej dysertacji datuje wszystkie zabytki z okresu wędrówek ludów, w tym zapinki z gwiaździstą nóżką i sprzączki z m etopą na kolcu, na jego późny odcinek lub najwcześniej na przełom faz D i E. Tym samym nie dostrzega związku m iędzy ludnością kultury bogaczewskiej a ludnością grupy olsztyńskiej, użytkującą om aw ianą nekropolę (Sz y m a ń s k i 2000).
na czclc. M oda na tego typu ozdobę na pewno pojawiła się na M azurach pod wpływem oddziaływań germańskich, a niektóre z nich, np. para srebr-nych pozłacasrebr-nych fibul typu M ontalc-W cimar z grobu 147 z Tum ian to wręcz importy. W prawdzie ciałopalny obrządek pogrzebowy nic daje możliwości obserwacji sposobu noszenia poszczególnych ozdób, ale zestawy różnych zawieszek, łańcuszków i rozdzielaczy łańcuszków, znajdowane w grobach grupy olsztyńskiej, nasuwają nieodparte skojarzenie z zawieszkami, paciorka-mi i łańcuszkapaciorka-mi czy okuciapaciorka-mi wiszącypaciorka-mi u pasa kobiet germańskich (m.in.
L i n d e s c h m i t 1858, tabl. 7; Die Franken... 1996, ryc. 541; M A R T I N 1997, ryc. 392: а-b ). Z kolei prostokątne, ażurowe okucia pasa, stanowiące częsty element stroju ludności M azur, znajdują bliskie analogie w świccic skandyna-wskim. Analogiczne okucia pochodzą z G otlandii oraz ze środkowej Szwecji, z rejonu jeziora M älar (Á B E R G 1919, s. 114-117; N e r m a n 1935, s. 10,
ryc. 163, 165; S JÖ R S V A R D , V R E T E M A R K , G U S T A V S O N 1983, s. 137, ryc. 3: b). Zwyczaj niewyposażania grobów w broń powszechny w grupie olsztyń-skiej jest interpretow any jako wyraz gockich obyczajów pogrzebowych (por.
H E Y D E C K 1895, s. 70-73; B i t n e r - W r ó b l e w s k a 2005) i używany jako kolejny argum ent za obcym pochodzeniem omawianej jednostki kulturowej. Nic negując wpływu G otów na rytuał pogrzebowy ludności grupy olsztyńskiej trzeba sobie zdawać sprawę, iż ten wpływ ugruntowywał się już wcześniej. Brak bowiem w zasadzie na M azurach późnorzymskich pochówków z ele-m entaele-m i uzbrojenia. Ludność grupy olsztyńskiej kontynuow ała więc w tyele-m względzie zwyczaje znane już w kulturze bogaczewskicj.
Nic ulega wątpliwości, że masurgermanische Kultur to konglom erat róż-nych elementów kulturowych z odległych obszarów Europy południowej, zachodniej i północnej. Nie ulega również wątpliwości, że miejscowy, bałtyjski substrát odegrał dużą rolę w tworzeniu tej jednostki kulturowej. Ustalenia poczynione powyżej dla Tumian i Kielar wskazują wręcz na zasadniczy udział lokalnej tradycji w genezie grupy olsztyńskiej. Przyrost m ateriałów , jaki będzie następował dzięki źródłom archiwalnym, pomoże zweryfikować tę tezę.
N a wyjaśnienia czekają jeszcze inne zagadnienia związane z grupą olsz-tyńską, m.in. kwestia zasięgu tej jednostki kulturowej i jej zaniku. Koncepcja stopniowego „rozrzedzania” ccch grupy olsztyńskiej we wschodniej strefie jej występowania (N O W A K O W S K I 1989, s. 103-104) wydaje się dość wątpliwa.
Pojedyncze zapinki płytowe ( K a c z y ń s k i et alii 1987, s. 154, 156) lub
popielnice okienkowe z Suwalszczyzny (Ż U B E R E K 2003), czy też garnitur
pasa z okuciami lancetowatymi z zachodniej Litwy (B L IU J1E N É , B U T K U N A S
2002, ryc. 4) wskazują raczej na skalę oddziaływań grupy olsztyńskiej niż rzeczywisty tak daleki zasięg.
Zagadnienie zaniku masurgermanische Kultur to kolejny tem at wart wnikliwej analizy. Poruszony wyżej problem periodyzacji grupy olsztyńskiej i kwestia fazy F wymagają, oczywiście, dalszych studiów, ale już teraz zwracają uwagę na ważny aspekt związany ze schyłkiem grupy olsztyńskiej. Fenom en tej grupy zapewne długo jeszcze będzie zaprzątał uwagę badaczy.
LITERATURA
Áb e r o N.
1919 Ostpreußen in der Völker wände rungs zeit. Uppsala.
An t o n i e w i c z J.
1952 [rcc.] E. Sturm s, D ie ethnische Deutung der 'masurgermanischen' Kultur. Contributions o f B altic University 31, 1947, s. 1-12; tenże, Z ur ethnischen Deutung der masurger- manischen Kultur. Archaeologia Geographica 1, 1950, s. 20-22, Spraw ozdania PMA IV /3 -4 , s. 215-220.
Ba r a n o w s k i T.
1996 Pochów ki koni z Tumian, w woj. olsztyńskim . A rcheologia Polski 4 1 /1 -2 , s. 65-130. w druku Neue Forschunge in Tumiany. [w:] F. Jakobson.
Be z z e n b e r g e r A .
1897 K atalog des Prussia-Museums zu Königsberg (P r .) . T eil 2 (D ie Funde aus der Z eit der heidnischen Gräberfelder). Königsberg.
1900 D as G räberfeld bei Kellaren im Kreise Aliens tein. 2. Sitzungsberichte der Altertums- gescllschaft Prussia 21, s. 186-195.
1904 Analysen vorgeschichtlicher Bronzen Ostpreußens. Königsberg.
Bi t n e r- Wr ó b l e w s k a A .
1999 Archiwum Feliksa Jakobsona >v R ydze - nieoczekiwana szansa dla archeologii ballyjskiej. [w:] H offm ann M . J., Sobieraj J. (red.), Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i m ateriały archiwalne. O stróda 15-1 7 X 1998. Olsztyn, s. 203-212.
2000 Early M igration P eriod in the M azurian Lakeland - Phantom or Reality? [w:] M ączyń-ska M ., Grabarczyk T. (H g.), Die spätröm ische K aiserzeit und die frühe Völkerwan-derungszeit in M ittel- und Osteuropa. Łódź, s. 153-167.
2001 From Sam land to R ogal and. E ast-[Vest connections in the B altic basin during the E arly M igration Period. Warszawa.
2005 Suwalscy ,,pacyfiści" . W pływ Gotów na obrządek p o grzebow y m ieszkańców Suwalsz-czyzn y w okresie wędrówek ludów? [w:] Łuczkiew icz P., G ładysz-Juśw ińska M ., Juświński M ., N iezabitow ska B., Sadowski S., Europa B arbarka. 25 lat badań w M aslom ęczu, M onum enta Studia G othica IV, Lublin, s. 33-42.
Bi t n e r- Wr ó b l e w s k a A ., Wr ó b l e w s k i W .
2001 Unikatowe okucia rogów do picia z okresu Vendel z cm entarzysk w Anduln/Anduliai (zachodnia L itw a ) i Valsgärde (środkow a S zw ecja ), [w:] N ow akow ski W ., Szela A. (red.), Officina archaeologica optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedem dziesiątą rocznicę urodzin, W arszawa, s. 19-33.
Bi t n e r- Wr ó b l e w s k a A ., Bl i u j i e n é A., Wr ó b l e w s k i W .
2003 D as „verlorene" Gräberfeld von Anduln, M emelgebiet (heute Égliškiai-Anduliai, West- Litauen). Ein Wiedergewinnungsversuch. Acta Prachistorica et Archaeologica 35, 185-210. Bl i u j i e n é A ., Bu t k u s D .
2002 VII a. pirmo.sios pusés karys iš Lazdininku (K alnaukio). A rchaeologia Lituana 3. Vilnius, s. 81-99.
Bo g u c k i M .
2003 W czesnośredniowieczny skarb ozdób srebrnych ze wsi B rodzikow e, p ow iat M rągowo. Studia G alindzkie 1. Warszawa, s. 181-244.
D ie Franken...
1996 D ie Franken. W egbereiter Europas. M ainz.
En g e l C .
1931 Beiträge zur Gliederung des jüngsten heidnischen Z eita lters in Ostpreussen. [w:] Con- gressus secundus archaeologorum Balticorum Rigae, 19-23 V I I I 1930. A cta Universitatis
Latviensis Philologorum et Philosophorum Ordinis Series, ľom us I, Supplementum I. Kigac, s. 313-326.
1939 D ie jün gste heidnische Z eitalter in Masuren. Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde 3 3 /1 -2 , s. 4 1 -5 7 .
En g e l C ., La Ba u m e W .
1937 Kulturen und Völker der ľriihzeit im Preußenlande. A tlas .der O st- und W est- preußischen Landesgcschichte, 1. Teil. Königsberg.
Fu c h s S., We r n e r J .
1950 D ie langobardische Fibeln aus Italien. Berlin.
Ga e r t e W .
1929 Urgeschichte Ostpreußens. K önigsberg i. Pr.
Go d l o w s k i K .
1974 Chronologia okresu póżnorzym skiego i wczesnego okresu wędrówek ludów w Polsce północno-wschodniej. Rocznik Białostocki 12, s. 9-109.
1981 O kres wędrówek ludów na Pomorzu. Pomorania A ntiqua 10, s. 65-129.
Ha r m j a n z H .
1942 Volkskunde und Siedlungsgeschichte Altpreußens, 2. erweiter. A uß. Berlin.
He y d e c k J .
1895 D as Gräberfeld von Daumen und ein Rückblick a u f den Anfang einer deutsch-nationalen Kunst. Sitzungsberichte der Altcrtumsgcsellschaft Prussia 19, s. 41-80.
Ho l l a c k E .
1900 D as G räberfeld bei Kellaren im Kreise Allenstein. 1. Sitzungsberichte der Altcrtums- gcscllschafl Prussia 21, s. 160-186.
Ho l l a c k E . , Pe i s e r F . E .
1904 D as Gräberfeld von M oythienen. Königsberg.
Ja k o b s o n F .
w druku D ie Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im Kreise Allenstein, O tspr. (Hg. A . Bitner-W róblewska, C. von Cam ap-Bornheim , V. Hilberg & W. N ow akow ski). Schlesw ig-W arszaw a-R iga.
Ju n k e r H ., Wi e d e r H.
2003 D as neue Prussia-Fundarchiv in Berlin. Archäologisches N achrichtenblatt 8, 1 (2003), s. 24-40.
Ka c z y ń s k i M ., Bi t n e r- Wr ó b l e w s k a A., Br z e z i ń s k i W ., Iw a n o w s k a G .
1987 D ie Balten. D ie nördlichen Nachbarn der Slawen. Katalog. Freiburg i. Br., s. 63-204.
Ko k o w s k i A .
1996 O tak zwanych blaszanych fibulach z półokrągłą p łytk ą na głów ce i rom bowatą nóżką. [w:] K okow ski A . (red.), In memoriam R yszard W olągiewicz. Studia G othica I. Lublin, s. 153-184.
Ko w a l s k i J .
1991 Z badań nad chronologią okresu wędrówek ludów na ziemiach zachodniobałtyjskich (fa za E ), [w:] Archeologia baltyjska. Olsztyn, s. 67-85.
2000 Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu zachodniobałtyjskiego ( V - V I I w .). Z a ry s problem atyki. Barbaricum 6, W arszawa, s. 203-266.
Ku l a k o v V.
1989 M ogilniki zapadnoj častii M azurskogo P o o ze rja konca V - načala VIII w . (po m ateriałom raskopok 1878-1939 g g .). Barbaricum, W arszawa, s. 148-275.
Kü h n H.
1956 D as Problem der masurgermanischen Fibeln in Ostpreussen. [w:] D ocum enta Archae-ologica W olfgang La Baume Dedicata. Bonn, s. 79-108.
1974 D ie germanischen Bügelßbeln der Völkerwanderungszeit. 2. Teil: D ie germanischen Bügelfibeln der Völkerwanderungszeit in Süddeutschland. Bd. 2: Ergebnisse. Graz. 1981 D ie germanischen Bügelfibeln der Völkerwanderungszeit. 3 Teil: Die germanischen
Bügelßbeln der Völkerwanderungszeit in M itteldeutschland. Graz. Li n d e n s c h m i d t L .
1858 D ie A lterthüm er unserer heidnischen Vorzeit 4. M ainz.
Ma r t i n M .
1997 Kleider machen 1ли1с. Tracht und Bewaffnung in fränkischer Z eit, [w:] D ie Alamannen, Stuttgard, s. 349-358.
Ne r m a n B.
1935 Die Vötkerwanderungszeit Gotlands. Stockholm .
No w a k o w s k i W .
1989 Studia nad ceramiką zachodniobaltyjską z okresu wędrówek ludów. Problem tzw. pucharów na pustych nóżkach, Barbaricum, W arszawa, s. 101-147.
1995 O d Galindai do Galindilae. Z badań nad pradziejam i baltyjskiego ludu z Pojezierza M azurskiego, Barbaricum 4. Warszawa.
1996 D as Sam land in der römischen K aiserzeit und seine Verbindungen m it dem römischen Reich und der barbarischen W elt, M arburg-W arszawa.
2000 D ie O lsztyn -Gruppe (masurgermanische Kultur) in der Völkerwanderungszeit. D as Problem ihrer chronologischen und territorialen Genzen, [w:] M ączyńska M ., G rabar-czyk Г. (H g.), D ie spätröm ische K aiserzeit und die frü he Völkerwanderungszeit in M ittel- und O steuropa. Łódź, s. 168-180.
Od o j R.
1968 W yniki badań grodziska z V I-V 1II iv. n.e. w Pasym iu, pow . S zczytn o, a problem y kultury mazurskiej. Rocznik Olsztyński 7, s. 113-150.
Ok u l i c z J.
1988 Problem ceramiki typu praskiego w grupie olsztyńskiej kultury zachodnioballyjskiej ( V I - V /I w. n .e.). Pom orania A ntiqua 13, s. 103-133.
Re i c h C h .
2003 Archäologie einer vorgeschichtlichen Sammlung. Die B estände des ehemaligen Prussia- M useum im Berliner Museum fü r Vor- und Frühgeschichte. A rchäologisches Nachrich-tenblatt 8, 1 (2003), s. 14-23.
Sc h m i d t B.
1961 D ie späte Völkerwanderungszeit in M itteldeutschland. Veröffentlichungen des Landes- m uscum s für Vorgeschichte in Halle 18. Halle (Saale).
So ł t y s i a k A ., Ja s k u l s k i P .
1999 Czekanowski's D iagram a M ethod o f M ultidimensional Clustering, [w:] Barceló J. A ., Briz J., Vila A . (eds.), New techniques f o r O ld Times C A A 98. C om puter Applications and Quantitavies M ethods in Archaeology. Proceedings o f the 26th Conference. Bar-celona. M arch 1998. BAR . International Series 757, s. 175-184.
Sj ö s v ä r d L ., Vr e t e m a r k M ., Gu s t a v s o n H.
1983 A Vendel warrior fro m Vallentuna, [w:] Lamm J. P., N ordstrom H .-Á . (eds), Vendel P eriod Studies. Statens Historiska M useum , Studies 2. Stockholm , s. 133-150. Sz y m a ń s k i P .
2000 M ikroregion osadniczy z okresu wpływów rzym skich w rejonie jezio ra S alęt na Pojezie-rzu M azurskim . M aszynopis pracy doktorskiej w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu W arszawskiego.
2003 M ikroregion epochi rim skovo vlijanija vokrug ozera Salent. A rchaeologia Lithuana 4. Vilnius, s. 82-95.
St u r m s E.
1947 Die ethnische Deutung der ,,masurgernischen" Kultur. Contributions o f Baltic University 31, s. 1-12.
1950 Zur ethnischen Deutung der masurgermanischen Kultur. A rchaeologia G eographica 1, s. 20-22.
VOICJTMANN K.
1941a D ie westmasurische ,,Loch- und Fensterurnen". Altpreussen 6/3, s. 3 6 -4 6 .
1941b Z ur S tilistik und Herkunft des Fundes Daumen (O stp reu ß en ), Grab 55. Archcologiai Ertesito, Ser. 3, 2, s. 162-168.
We r n e r J.
1935 M ünzdatierte austrasische Grabfunde. Berlin.
1950 Slavische Bügelfibeln des 7. Jahrhunderts, [w:] Reinecke Festschrift. Z ur 75 Geburtstag von Paul Reinecke am 25. Septem ber 1947. M ainz, s. 150-172.
1951 Eine ostpreußische Bügelfibeln aus Hannegau. Germania 2 9 /1 -2 , s. 58-63. 1962 D ie Langobarden in Pannonien. M ünchen.
Wi n t e r H .
1997 Awarische Grab- und Streufunde aus Österreich. Ein Betrag zu r Siedlungsgeschichte. Insbruck.
Żu b e r e k M .
2003 W ielokulturowe cm entarzysko w Brodzie Nowym , gm. Suwałki. M aszynopis pracy magisterskiej w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu W arszawskiego.
dr A n na Bitner-W róblewska P aństw ow e M uzeum Archeologiczne ul. D łu ga 52, Arsenał PL - 00-241 Warszawa
A n n a B itn e r -W r ó b le w s k a
Z U M PR O B L E M DER H E R A U SB IL D U N G D E R O L S Z T Y N -G R U P P E IM L IC H T E DER ZEIT L IC H E N G L IED E R U N G DER GRÄBERFELDER IN T U M IA N Y U N D KIELARY
Zusammenfassung
D as Phänom en der Olsztyn-Gruppe (masurgermanische K ultur) bleibt das zentrale F or-schungsthema seit über hundert Jahren. Eine für diesen Teil Europas völlig aussergewöhnliche K onzentration interregionaler Elemente der germanischen Kultur in M asuren ist der Grund dafür, dass die D iskussion über die Herkunft der Olsztyn-Gruppe immer wieder auiTlammt. Hauptsächlich wird das Verhältnis fremder, germanischer zu lokalen, baltischen Kulturelementen in der H erausbildung der Olsztyn-Gruppe diskutiert. Einen Beitrag dazu kann die A nalyse der zeitlichen G liederung der Gräberfelder in Tum iany/D aum en und Kielary/K ellaren liefern, die anhand der Kartei des lettländischen Archäologen Felix Jakobson durchgeführt wurde.
D ie Auswertung der Beigabenvergesellschaftungen in G rabkom plexen wurden m it Hilfe des Computerprogramms M aCzek 2.1 vorgenommen, dessen Basis das D iagram m von J. Czekanow- ski ist. A u s dem Gräberfeld Tum iany wurden 75, aus K ielary 85 G rabkom plexe, dementspre-chend 37 (A bb. 1A -B ) und 36 M erkmale gewählt. In den beiden N ekropolen lassen sich fün f Fundgruppen aussondem (Abb. 2 -3 ), die je drei Belegungsphasen umfassen. In Tum iany gliedert sich die Phase I in die Gruppen la - 1 , die Phase II in die G ruppen 2, 3 und 4, während die
