Osoby w starszym wieku na obszarach wiejskich i w gospodarstwach rolnych

(1)

C / u

kształto w ania się realnych zasobów pracy (co do ich w ielkości jak i stru ktury) jak i p rzekształceń w stru k tu rz e gospodarstw dom ow ych i ro d z in w k ierun ku w zrostu liczby i udziałów jednostek m ałych, tw orzonych przez osoby wyłącznie starsze. Sygnalizow ane zjaw iska z racji ich bezw zględnych rozm iarów oraz pro porcji będą bardziej w idoczne i odczuw alne w m iastach w ielk ich niż w m niej szych jed nostkach osadniczych typu m iejskiego i na tere n ach w iększości gmin w iejskich.

Opracowania i m ateriały źródłowe

Ginsbert A., 1962,Łódź. Studium monograficzne, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź. GUS (Główny Urząd Statystyczny) 1990, NSP (Narodowy Spis Powszechny) 1970, Ludność. Warunki mieszkaniowe, tomy dla Warszawy, Łodzi, Krakowa, Wrocławia i Pozna

nia, Warszawa.

GUS (Główny Urząd Statystyczny) 2003, NSP (Narodowy Spis Powszechny) 2002, Podstawowe informacje ze spisów powszechnych, tomy dla Warszawy, Łodzi, Krakowa, Wrocławia i Poznania.

GUS (Główny Urząd Statystyczny) 2004, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, Warszawa.

Michalkiewicz Z., Nowakowska B. (red.), 1991, Ludzie starzy w Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Obraniak W., 1992, Struktura demograficzna ludności dużych i wielkich miast w Polsce, [w:] Nowakowska B. (red.), Problemy demografii i zatrudnienia w Polsce i na Litwie, Wy dawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Obraniak W., 1997, Procesy ludnościowe w Łodzi, [w:] J. T. Kowaleski (red.), Procesy demograficzne w Makroregionie Środkowym, Wydawnictwo Absolwent, Łódź.

Obraniak W., 1998, Struktura demospoleczna ludzi starych w Łodzi, [w:] Sytuacja zdro wotna osób w starszym wieku w Polsce (Aspekt medyczny i społeczno-demograficzny), Z akład Demografii UŁ, Łódź.

Obraniak W., 2004, Zmiany w strukturze demograficznej i społeczno-ekonomicznej lud ności Łodzi w latach 1989-2002, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź.

Rosset E., 1959, Proces starzenia się ludności, Polskie Wydawnictwo E k o n o m i c z n e ,

Warszawa.

Rosset E., 1967, Ludzie starzy. Studium demograficzne, Państwowe Wydawnictwo Eko nomiczne, Warszawa.

(2)

Jerzy T. Kowaleski

4. O sob y w starszym w ieku na obszarach

w iejskich i w gospodarstw ach rolnych

W pro w a d ze n ie

Celem tej części pracy jest przedstaw ienie obecnych i przyszłych udziałów osób starszych (przede w szystkim w w ieku poprodukcyjnym ) w śród ogółu m iesz kańców wsi. Z aprezentow ane zostanie tu rów nież m iejsce starszego o d łam u lu d ności w subpopulacji osób zam ieszkujących na wsi w gospodarstw ach dom owych z użytkow nikiem gospodarstwa rolnego. Przy dużym przestrzennym zróżnicow a niu udziałów, grupa ta stanow i bowiem nadal zasadniczą część m ieszkańców wsi. W świetle w yników N arodow ego Spisu Powszechnego L ud ności i M ieszkań z roku 2002 w gospodarstw ach dom ow ych z użytkow nikiem gospodarstw a rolnego na wsi zamieszkiwało 6484,8 tys. osób, stanowiąc w tym czasie 44,4% ogółu m ieszkańców wsi. Jeśli do tej zbiorow ości włączym y zamieszkujących w gospodarstw ach z użyt kownikiem działki rolnej (1975,1 tys. osób) oraz w łaścicielem zw ierząt gospodar skich, ale bez ziem i (45 tys.) to okaże się, że ludność związana z rolnictw em poprzez fakt zam ieszkiwania, ale nie utrzym ania stanow iła przeważająca część m ieszkań ców wsi (8504,9 tys. osób czyli 55,1%). D odajm y na m arginesie, że zam ieszkujący w gospodarstwach dom owych z właścicielem gospodarstw a rolnego lub działki rolnej (1969,6 tys.) stanow ili 8,3% m ieszkańców m iast i 18,8% osób pow iązanych 2 rolnictwem poprzez zamieszkiwanie. Całkowicie odm ien n ie w sto su n k u do Przedstawionych udziałów osób mieszkających w gospodarstw ach z użytkow ni kiem działki lub gospodarstw a rolnego kształtow ały się proporcje utrzym ujących Sl? głównie lub w yłącznie z pracy w swoich gospodarstwach. W śród m ieszkańców VVsi stanowili oni 16,7%, a w m iastach zaledwie 0,6%. W liczbach bezw zględnych rozpatrywane tu kategorie ludności stanow iły w m iastach 149,5 tys. osób, a na wsi ^46 tys.. Zbiorow ości te nie stanow ią całkowitej sum y utrzym ujących się głównie o wyłącznie z rolnictw a. Należałoby je powiększyć o pracow ników najem nych rudnionych w rolnictw ie w sektorze publicznym i pryw atnym , dla których ten r°dzaj pracy stanow i głów ne źródło utrzym ania. K w estia ta nie będzie jednak treś- Cl3 rozwiązań w niniejszym opracow aniu1. W opracow aniu znajdą się natom iast

Szersze uwagi dotyczące klasyfikacji źródei utrzym ania, w tym pracy w rolnictw ie jako p 'Vl)ego źródła podane są m. in. w: GUS, N arodowy Spis Powszechny L udności i Mieszkań. ¿ p S2echny Spis R olny 2002. Ludność i gospodarstwa domowe związane z rolnictwem. Cz. I Ludność,

(3)

I u u

rozważania dotyczące aktualnych powiązań stru k tu ry w edług w ieku członków gospodarstw dom ow ych z użytkow nikiem gospodarstw a rolnego, szczególnie zaś udziałów osób starszych w tego typu gospodarstw ach ze s tru k tu rą wielkości (pow ierzchni) użytków rolnych w tych jednostkach. W obliczu dokonujących się przem ian agrarnych objaśnienie sygnalizowanych powiązań m ożna potraktować jako przesłankę dla przyszłych, przestrzennie zróżnicow anych, zm ian w stru k tu rze w ieku osób zam ieszkujących w gospodarstwach pow iązanych z rolnictwem, a także sam ych użytkow ników gospodarstw rolnych.

P roblem y dem ograficzne polskiej wsi w o statn ich latach n ie b u d zą tak sze rokiego zainteresow ania badaczy jakie istniało jeszcze w latach osiem dziesiątych i w cześniejszych ubiegłego stulecia, którego w yrazem b yły liczne opracowania dotyczące m. in. m igracji pom iędzy m iastem a wsią np. [W itkow ski, 1990], prze m ian w stru k tu rz e dem ograficznej [Rosset, 1959] a także zd arzeń dem ograficz ny ch decydujących o charakterze i typie repro dukcji lu dn o ści wiejskiej.

Z now szych opracow ań m ieszczących rozw ażania dotyczące dem ografii ob szarów w iejskich w ym ienić należy książkę M. O kólskiego [2004, s. 230-264], a także pracę zbiorow ą p o d redakcją A. Stasiaka w ykorzystującą w y niki ostat niego spisu pow szechnego ludności oraz Pow szechnego Spisu R olnego z 2002 r. [Stasiak, 2004, s. 17-49].

Waga i znaczenie wsi dla sytuacji dem ograficznej w skali k raju w y nika z samej liczby lu dności w iejskiej na początku X X I w ieku (31. X II. 2004 r. — 14704 tys. osób). P rzypom nijm y, że partycypując nieco p o n ad 38% w za lu d n ie n iu Polski stanow i ona w śród krajów U nii Europejskiej drugą co do liczebności subpopu- lację. L iczbę ludn o ści w iejskiej wyższą niż w Polsce w 2002 r. m iały tylko W ło chy (18,9 m in) a porów nyw alną F rancja (14,5 m in). O dsetek m ieszkańców wsi w w ym ienionych krajach w ynosił odpow iednio 24,4% oraz 33%. D odajm y, że najniższy z krajów U n ii u d ział ludności w iejskiej, w edług m iejscow ych kryte riów p o d ziału adm inistracyjnego, w ystępow ał w tym czasie w Belgii i sięgał za ledw ie 2,7% (nieco p o n ad 270 tys. w liczbach bezw zględnych).

Poza aspektem ilościow ym przydatność rozpatry w an ia s tru k tu r i p ro ce só w dem ograficznych na obszarach w iejskich wiąże się z faktem szybkiego prze kształcania wsi polskiej w przestrzeń w ielofunkcyjną pod w zględem infrastruk tu ry i gospodarki, w której rolnictw o w w iększości jedn ostek adm inistracyjnych nie odgryw a już decydującej roli jako źródło u trzy m a n ia [zob. Stasiak, 2004, s. 18, 30-31].

W ystępują rów nież zm iany w dotychczasow ym p rzeb iegu i efektach prO" cesów dem ograficznych. Je d n ą z w ażniejszych dla przyszłego k sz ta łtu struktur ludności (także społeczno-ekonom icznych) poza m iastam i w ydaje się dyw ersy

Warszawa 2003, s. 26. N atom iast objaśnienie pojęć gospodarstw o rolne, działka rolna, ij1' dyw idualne gospodarstw o rolne znajdują się m. in. w opracow aniu: GUS, 2003, Raport W y n ik a

Powszechnego Spisu Rolnego 2002, Warszawa, s. 11 oraz przyw ołane wcześniej opracow ania NSP^

(4)

fikacja efektów m igracji w przek ro ju m iasto-w ieś. O d ro k u 2000 saldo m igracji w ew nętrznych (inaczej niż w poprzed n ich dziesięcioleciach) jest dla wsi narasta jąco, z ro k u na rok — d o d atn ie — w 2004 r. w ynosiło 41,6 tys. [zob. także Okól- ski 2004, s. 264], Sygnalizow ane zjaw isko w ydaje się m ieć zn am io n a trw ałości, fak też ocenia je GUS w ostatniej prognozie ludności Polski, przy jm ując do roku 2025 w zrost liczby m ieszkańców wsi do 15182 tys., przy rów noczesnym , znaczą cym u b y tk u zalu d n ie n ia w skali k raju [GU S, 2004, s. 3 6,4 2, 96]. Z ałożenie takie nie bierze jedn ak pod uwagę zm ian adm inistracyjnych, w w y n ik u k tó ry ch — tak jak w przeszłości, część m iejscowości obecnie w iejskich m oże być inkorporow a- na do m iast już istniejących bądź uzyskać praw a m iejskie.

4.1. M iejsce osób starszych w strukturze dem ograficznej

m ieszkańców wsi, stan obecny i perspektyw y

D o p o czątk u lat osiem dziesiątych ubiegłego stulecia tem po p rz y ro stu u dzia łów osób w starszym w ieku było szybsze na wsi niż w m iastach. D ziało się tak głównie w rezultacie u jem nych dla wsi efektów m igracji, w której przew ażały młode roczn ik i k o biet i m ężczyzn. O statnia dekada X X w iek u p rzy n io sła o d wrócenie sytuacji w tym w zględzie. W cześniejsze m igracje ze wsi do m iast sp o wodowały, że jeszcze obecnie udział osób w starszym w ieku jest nieco wyższy na wsi niż w m iastach (zob. tablica 4.1), ale w nieodległej przyszłości, (przy obecnych rozm iarach m igracji), sytuacja ulegnie odw róceniu. Jeśli zaś chodzi o zróżnicow anie zaaw ansow ania starości w poszczególnych g rup ach społecz nych ludn ości w iejskiej, to charakterystyczne było w tym w zględzie do począt ków lat osiem d ziesiątych szybsze starzenie ludności rolniczej n iż u trzy m ujących się ze źródeł pozarolniczych. Sytuacja uległa zm ianie m. in. w rezultacie w p ro wadzenia w ielo k ro tn ie m odyfikow anego system u e m ery tu r rolniczy ch, który pozwalał użytkow nikow i gospodarstw a w w ieku em ery talny m uzyskiw ać in n e niż praca w ro ln ictw ie głów ne źródło utrzy m an ia (niezarobkow e). C oraz szerzej korzystały i korzystają z tego źródła także m ieszkańcy wsi nie zw iązani z gospo darstwem ro ln y m , których w m aju 2002 r. było (jak już w cześniej w spom niano)

14,8 tys.

W racając jeszcze do zaw artości tablicy 4.1 zauważmy, że bez w zględu na Pfzyjętą d o ln ą granicę w ieku dla starszego o d łam u lu d n o ści (60 lat, 65 lat, ° 0 + K /6 5 + M ) zarów no w m om encie przedostatniego spisu lud n o ści jak i tego 2 toku 2002 ud ziały rozpatryw anych grup wyższe by ły na wsi niż w m iastach, ś c i ą g u cz te rn astu lat (1988-2002) różnice pom iędzy od setk am i w yraźnie się 2tlm iejszyły, do około jednego p u n k tu procentow ego w każdym p rzy p ad k u , p o d czas gdy w ro k u 1988 przekraczały trzy punkty.

(5)

Tablica 4.1. Udziały osób w wieku 60 lat i więcej, 65 lat i więcej oraz w wieku poprodukcyjnym w Polsce w przekroju m iasto-w ieś w roku 1988 i 2002 (jako % ogótu ludności)

Rok Ogółem M iasta Wieś

Osoby w w ieku 60 lat i więcej

1988 14,6 13,1 16,9

2002 17,0 16,6 17,5

Osoby w w ieku 65 lat i więcej

1988 9,8 8,6 11,7

2002 12,7 12,2 13,5

O soby w w ieku poprodukcyjnym

1988 12,5 11,2 14,6

2002 15,0 14,7 15,6

Źródło: Obliczenia własne na podstawie wyników spisów z 1988 i 2002 r.

N iw elację różn ic obserw uje się także w p rzy p ad k u o dsetków osób sędzi w ych, do k tórych zaliczeni zostali m ieszkańcy m iast i wsi w w iek u 75 lat i więcej (zob. tablica 4.2). W ro k u 2002 osób takich było w Polsce nieco p o n ad 1,8 min, z czego 42,8% zam ieszkiw ało na wsi, stanow iąc 5,4% ogó łu lu d n o ści wiejskiej. W m iastach, w tym sam ym ro k u u dział osób w w ieku 75 lat i więcej sięgał 4,5% zaludnienia.

Tablica 4.2. Liczba i odsetek osób w wieku 75 lat i więcej w Polsce wedtug m iejsca zamieszkania w latach 1988 i 2002 (w tys. i jako % ludności ogótem )

Rok Ogółem M iasta Wieś

w tys. % w tys. % w tys. %

1988 1571,5 4,1 836,3 3,6 735,2 5,0

2002 1841,3 4,8 1052,7 4,5 788,6 5,4

Źródło: Obliczenia własne na podstawie wyników spisów z 1988 i 2002 r.

P rzy lekkiej przew adze udziałów osób w starszym w ieku w śród ogółu ludno ści wiejskiej w p o ró w n a n iu z sytuacją w m iastach w skali kraju, przestrzen n ie, to znaczy w p rz ek ro ju wojew ództw sytuacja kształtuje się p o d tym w zględem róż norodnie. W p rzy p ad k u grupy 60 lat i więcej w ro k u 2004 w połow ie jednostek (dolnośląskie, kujaw sko-pom orskie, lu buskie, m ałopolskie, po m o rsk ie, war m ińsko-m azurskie, w ielkopolskie i zachodniopom orskie) od setk i by ły wyższe w m iastach n iż na wsi. R óżnice pom iędzy om aw ianym i w ielkościam i w ahały się od 0,6 (lub uskie) do 4,6 p u n k tó w procentow ych (pom orskie). Z wojew ództw, któ re charakteryzow ały się w yższym i odsetkam i osób sześćdziesięcioletnich na wsi niż w m iastach najbardziej w idoczne było to w podlaskim (8 p u n k tó w różnicy)) lubelskim (5,2 p u n k tu ) oraz św iętokrzyskim (2,7 p u n k tu różnicy). W wojewódZ' tw ie m azow ieckim om aw iane odsetki w 2004 r. były n iem al rów ne (18,6 — m ia' sto, 18,4% — wieś) — zob. tablica 4.3.

(6)

Tablica 4.3. Odsetki osób powyżej 60. roku życia wedtug województw w przekroju m ia sto-w ie ś (jako % ludności ogótem) w roku 2004

Województwo % osób w w ieku 60 lat i więcej

miasta wieś

1. D olnośląskie 17,7 15,6

2. K ujaw sko-pom orskie 16,6 15,0

3. Lubelskie 15,4 20,6 4. L ubuskie 15,2 14,6 5. Łódzkie 18,5 20,0 6. M ałopolskie 17,9 16,4 7. M azowieckie 18,6 18,4 8. O polskie 16,4 18,3 9. Podkarpackie 15,1 17,3 10. Podlaskie 15,1 23,1 11. Pom orskie 17,0 12,4 12. Śląskie 17,6 17,9 13. Św iętokrzyskie 17,2 19,9

14. W arm ińsko-m azurskie 15,0 14,6

15. W ielkopolskie 15,9 14,4

16. Z achodniopom orskie 16,3 13,8

P o l s k a 17,1 17,1

Źródło: R ocznik Demograficzny 2005, GUS.

W p rz y p ad k u w ojew ództw a podlaskiego bardzo w ysoki w s to su n k u do m iast, a także w o d n iesien iu do in n y ch wojew ództw odsetek osób w starszym w ieku na wsi, kształtuje się pod w pływ em nadal ujem nych dla wsi sald m igracji, przede wszystkim w ew nętrznych.

A nalogiczną konfigurację województw obserw ujem y w przypadku badania udziałów osób w w ieku poprodukcyjnym w przekroju m iasto-w ieś (zob. tab. 4.4).

Także w tym p rz y p ad k u najniższym udziałem badanej g ru p y w śród m iesz kańców wsi legitym ow ało się w ro k u 2004 w ojew ództw o po m o rsk ie (10,9%) a m aksym alnym , niem al d w u k ro tn ie wyższym odsetkiem w s to su n k u do ostat nio w ym ienionego charakteryzow ało się podlaskie (21,0%). N a uw agę zasługuje fakt, że udziały osób w starszym w ieku w m iastach poszczególnych wojew ództw są mniej zróżnicow ane niż na wsi. O bszary zm ienności w ynosiły tu odpow iednio 33 oraz 10,1 p u n k tu . D odajm y jeszcze, że w skali k raju odsetki osób w w ieku 60 lat i więcej były w 2004 r. rów ne w p rzekroju m iasto -w ieś (po 17,1%) na tomiast w w ieku p o p rodukcyjnym udział dla wsi był o 0,3 p u n k tu wyższy niż ^ m iastach (odpow iednio 15,5 i 15,2).

S truktura w edług płci m ieszkańców wsi po sześćdziesiątce podobn ie jak wśród udności całego kraju charakteryzow ała się przewagą liczebną kobiet, narastają- c3 Wraz z przechodzeniem do coraz starszych grup wieku. D la całej subpopulacji 60 lat i więcej w spółczynnik fem inizacji, w edług w yników spisu ludności z ro-

(7)

104

u o m y i . i \ w w u i u o i \ i

Tablica 4.4. Odsetki osób w wieku poprodukcyjnym w przekroju miasto—wieś w województwach (jako % ludności ogótem )w roku 2004

W ojewództwo O dsetek osób w w ieku poprodukcyjnym

miasta wieś

3. Lubelskie 13,6 18,8 4. L ubuskie 13,6 13,0 5. Łódzkie 16,7 18,2 6. M ałopolskie 15,9 14,8 7. Mazowieckie 16,8 16,7 8. O polskie 14,8 16,3 9. Podkarpackie 13,4 15,6 10. Podlaskie 13,5 21,0 11. Pom orskie 15,1 10,9 12. Śląskie 15,4 15,8 13. Świętokrzyskie 15,3 18,1

P o l s k a 15,2 15,5

Źródio: Obliczenia własne na podstawie danych z Rocznika Demograficznego 2005, GUS.

N ie było po d tym w zględem zdecydowanej różnicy p o m iędzy ogółem star szych m ieszkańców wsi, a tą ich częścią, k tóra zam ieszkiw ała w gospodarstw ach dom ow ych z u żytkow nikiem gospodarstw a rolnego. Tutaj om aw iane w spółczyn n ik i w yniosły o dpow iednio 140 (dla g rupy 6 0 + ) oraz 219 (dla roczników 80+). P raw ny stan cyw ilny m ężczyzn w w ieku 60 i więcej lat m ieszkających na wsi w ro k u 2002 charakteryzow ał się dom inacją kategorii żo natych (79,4%), wdow ców w tej grupie było 13,8%, a kaw alerów 5,1%. U dział rozw ied zio ny ch i separo w anych łącznie n ie sięgał 2%. P odobnie kształtow ały się ud ziały poszczególnych kategorii sta n u cyw ilnego starszych m ężczyzn zam ieszkujących na wsi w gospo darstw ach z u żytkow nikiem gospodarstw a rolnego, z tym , że odsetek żonatych był tu nieco wyższy (80,5%) a kawalerów nieznacznie niższy (4,5%).

W śród k obiet po sześćdziesiątce m ieszkanek wsi ogółem , jak i tej ich części, k tó ra zam ieszkiw ała w gospodarstw ach z u żytk ow nik iem działki lub gospodar stwa rolnego przew ażała kategoria stan u cyw ilnego w dow y (odpow iednio 52,8 i 53,2%). O dsetki w dów w zrastają w raz z przechodzeniem do coraz starszych grup w ieku. U działy zam ężnych kobiet w ynosiły odpow iednio 41,9 oraz 42,4%) a p an ien 4,1 oraz 3,4% (w subpopulacji związanej z rolnictw em ). U działy rozwie dzionych i separow anych były w rozpatryw anych grup ach śladow e — poniżej 1, 2%.

D la przedstaw ienia przyszłych zm ian udziałów osób w w ieku p op ro du kcy j nym w ogólnej liczbie m ieszkańców wsi w ykorzystane zostaną inform acje za

(8)

m ieszczone w tablicy 1.9 w rozdziale pierw szym . W skazują one, że w skali kraju już w ro k u 2010 odsetek osób należących do grupy 6 0+ KJ 6 5 + M w m iastach będzie o 2 p u n k ty procentow e wyższy niż na wsi (odpow iednio — 17,8 i 15,7%). W zrost różn ic w poziom ie odsetka osób w w ieku popro d u k cy jn y m pom iędzy m iastem a wsią utrzym yw ać się m a aż do ro k u 2030 stanow iącego h o ry zo n t cza sowy prognozy, kiedy to ud ziały rozpatryw anej g ru py m ają osiągnąć w m ieście 29,6 a na wsi 23,2%.

O ceniając p ro porcje osób w w ieku p oproduk cyjny m w w ojew ództw ach oraz różnice w tym w zględzie pom iędzy m iastem a w sią łatw o zauważyć, że w ro ku 2010 już tylko w dwóch wojew ództwach (lubelskie i podlaskie) od setk i doty czące tych grup b yły wyższe na wsi niż w m iastach. G od ny uw agi jest fakt, że dla obszarów w iejskich w latach 2005-2010 prognoza nie przew iduje w zrostu w ar tości rozpatryw anych odsetków w w ym ienionych w ojew ództw ach. W ro k u 2015 już tylko w ojew ództw o podlaskie charakteryzow ać się m a w yższym u działem osób w starszym w ieku na wsi (20,5%) niż w m iastach a poczynając od ro k u 2020 sytuacji takiej prognoza nie przew iduje w żadnym w ojew ództw ie (zob. tab. 1.9). Sumując rozw ażania dotyczące przyszłych zm ian udziałów osób w w iek u p o p ro dukcyjnym w m iastach i na wsi w arto zaznaczyć, że w zrost odpow iedniego o d setka dla populacji m iast w latach 2004-2030 będzie niem al d w u k ro tn y (194,7% — w sto su n k u do ro k u 2004), na wsi przyrost u d ziału sięgnie 49,7%. Jak już sygnalizow ano we w cześniejszych rozdziałach pracy eko no m iczne i społeczne konsekw encje p rocesu starzenia się ludności w perspektyw ie 20-25 lat w yraźniej będą odczuw ane na teren ach m iast niż na wsi. D ow odzą tego także p rzed sta wione nieco w cześniej liczby. Uwaga powyższa dotyczy przed e w szystkim takich województw jak: kujaw sko-pom orskie, łódzkie, po m orsk ie, św iętokrzyskie oraz zachodniopom orskie, w któ ry ch różnice w procesie starzenia się m ieszkańców wsi i m iast w yrażone w p u n k ta c h procentow ych są największe.

D odajm y jeszcze, że najwyższy odsetek osób w w ieku p o p ro d u k cy jn y m na wsi prognoza G US dla ro k u 2030 przew iduje w opolskim (26,1%), a w m iastach — w św iętokrzyskim (32,0%).

4.2. L u d n o ść w starszym w ieku na wsi

p o w ią za n a z rolnictw em

Jak już w cześniej zaznaczyłem pow iązanie z roln ictw em oznacza w tym Przypadku fakt zam ieszkiw ania w gospodarstw ie dom ow ym z u żytk ow nik iem gospodarstw a rolnego lub działki rolnej. W 2002 r. do tej kategorii ludności na wsi należało 8,5 m in osób z czego 14,6% było w w ieku p o p ro du kcy jny m .

W poszczególnych w ojew ództw ach udziały grupy p o pro du kcyjn ej były R óżnicow ane, w w iększości jednostek (9) utrzym yw ały się jedn ak na niższym

(9)

106

Ü C l / . y i . i \ u v » a i u o r \ i poziom ie niż om ów ione w cześniej odsetki osób starszych w śród og ółu ludności wiejskiej (zob. tab. 4.5). najniższy odsetek osób z grupy p op ro du kcyjnej w śród zam ieszkujących z użytkow nikiem gospodarstw a rolnego odn o to w an o w trakcie N S P L iM 2002 w w ojew ództw ie p om orskim (11,6%), najw yższy zaś w w ojew ódz tw ie pod laskim (18,3%).

O udziałach osób starszych w stru k tu rze dem ograficznej m ieszkańców wsi pow iązanych z rolnictw em świadczy rów nież w iek użytkow ników gospodarstw rolnych i działek. W 2002 r. użytkow nicy w w ieku 65 lat i więcej stanow ili w ska li kraju 16,4% tej kategorii osób. W poszczególnych w ojew ództw ach p od tym w zględem w ystępow ało bardzo duże zróżnicow anie. W w ielko po lsk im i kujaw sko-pom orskim om aw iane odsetki nie sięgały 10%. W lu b u sk im i po dkarpackim przekraczały 22%.

Tablica 4.5. Odsetki osób w wieku poprodukcyjnym oraz użytkowników w wieku 65 lat i więcej w gospodarstwach domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego na wsi

w roku 2002 (według województw)

Województwo O dsetki osób w wieku poprodukcyjnym w gospodarstw ach użytkow ników w w ieku 65 lat i więcej w śród ogółu użytkow

ników

3. Lubelskie 15,3 16,3 4. L ubuskie 15,5 22,4 5. Ł ódzkie 14,3 12,7 6. M ałopolskie 14,6 18,3 7. M azowieckie 13,5 13,7 8. O polskie 15,8 17,5 9. Podkarpackie 16,0 22,0 10. Podlaskie 18,3 16,5 11. Pom orskie 11,6 12,4 12. Śląskie 15,1 19,7 13. Św iętokrzyskie 16,7 19,2

P o l s k a 14,6 16,4

Źródło: N SPL i M 2002, GUS, Ludność i gospodarstwa domowe związane z rolnictwem. Cz. I. Ludność- Obliczenia własne.

Istn ie je kilk a p rzyczyn zróżnicow ania p rz estrze n n eg o w ysokości o d s e t k ó w osób starszy ch zam ieszkujących w gospodarstw ach ro ln y c h jak i sam ych u ży t' k ow ników tych g ospodarstw i działek, będących w w iek u poprodukcyjnym - Z astan a w 2002 r. s tru k tu ra ludn o ści zw iązanej z ro ln ictw e m p rzez zamiesZ

(10)

kiw anie i sam y ch w łaścicieli gospodarstw ro ln y ch oraz d ziałe k w zn aczn ym sto p n iu u k ształto w a n a b y ła w poszczególnych w ojew ództw ach w rezu ltacie w cześniejszego o d p ły w u m igracyjnego osób m ło d y ch (po m ijam tu w pływ zróżnicow ania ro zrodczości i p ło d n o ści n a obszarach w iejskich). In n y m czy n nikiem k ształtu jący m u d ziały osób w starszym w ieku , zw łaszcza u d z ia ł u ży t kow ników gospodarstw , jest o dsetek działek do 1 ha w śród o g ó łu go spo darstw indyw id u aln y ch .

Tablica 4.6. Odsetki osób w wieku poprodukcyjnym oraz użytkowników gospodarstw w wieku 65 lat i więcej w gospodarstwach dom owych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego na wsi w Polsce

w roku 2002 (według powierzchni gospodarstwa) Powierzchnia użytków rolnych

w gospodarstwie w ha % osób w wieku poprodukcyjnym w gospodarstwie % użytkow ników w w ieku 65 lat i więcej w śród ogółu użytkow ników

1-2 14,3 19,0 2-3 15,1 18,1 3-5 14,9 16,6 5-7 14,3 10,3 7-10 13,3 6,7 ! 10-15 12,4 4,0 15-20 11,9 2,5 20-30 11,5 1,6 30-50 10,7 1,6 50-100 9,1 1,2 100 ha i więcej 6,7 1,6 O gółem 13,8 12,4

Źródto: Jak w tablicy 4.5. Obliczenia własne.

K olejny m pow odem m iędzyw ojew ódzkiego zró żn ico w an ia w iek u u ży t kow ników b y ły o d m ie n n e w poszczególnych je d n o stk ac h ad m in istra c y jn y c h udziały gospodarstw ro ln y c h o określonej p o w ierzch n i, a w ięc ró ż n y zakres dotychczasow ych p rz ek ształce ń s tru k tu ry w ielkości gospodarstw . Z liczn ych W cześniejszych b a d a ń oraz w yników spisów ro ln y c h i spisów lu d n o ści w iado mo, że m atec zn ik ie m osób w starszym w ieku na wsi b y ły g o sp od arstw a d o b o w e z d z ia łk ą ro ln ą lub m ałym gospodarstw em in d y w id u a ln y m (1 -3 ha). Podobnych in fo rm ac ji d ostarczył N S P L iM z ro k u 2002. D a n e w tab licy 4.6 Wskazują, że w gospo d arstw ach ro ln y ch o p o w ierzch n i 1-2 h a w skali k ra ju niemal co p ią ty u ży tk o w n ik by ł w w ieku 65 lat lu b więcej. P o d o b n ie w gospo darstw ach m ających p o w ierzch n ię 2 -3 ha (18,1%). N a to m iast w jed n o stk ac h 0 P ow ierzchni powyżej 20 ha o d setk i u żytkow nikó w w w iek u p o p ro d u k c y jn y m nie sięgają 2%. O p o w iązan iu s tru k tu ry w ieku u ży tk o w n ik ó w gospo darstw 1 działek z p o w ierzch n ią ty ch jednostek św iadczą tak że m ed ian y w ieku osób kierujących g ospo darstw am i w ro k u 2002 — najw yższe w śród w łaścicieli d zia łek (Zob. tab. 4.7).

(11)

Tablica 4.7. M ediany wieku użytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych i dziatek rolniczych na wsi w Polsce w roku 2002 według powierzchni gospodarstwa oraz ptci

Pow ierzchnia gospodarstw a w ha M ediany w ieku

razem mężczyźni kobiety

1-2 49 47 51 2-3 48 47 51 3-5 47 46 50 5-7 45 45 48 7-10 44 44 46 10-15 44 43 45 15-20 43 43 44 20-50 42 42 44 50-100 42 42 43 100-200 44 44 44 200-500 45 45 46 500-1000 47 47 40 1000 ha i więcej 47 48 40 działki rolne 0,1-1,0 ha 52 51 55

Źródło: Jak w tablicy 4.5. Obliczenia własne.

Dodajmy, że przeważająca część użytkowników działek i m ałych gospodarstw utrzym uje się z innych źródeł niż praca w rolnictwie. Np. w 2002 r. tylko 16% właści cieli jednostek o powierzchni 1-2 ha utrzymywało się wyłącznie lub głównie z pracy w rolnictwie, natom iast w gospodarstwach 15-20 ha już blisko 90% (zob. tab. 4.9). W śród ogółu użytkowników gospodarstw rolnych w skali kraju, bez względu na ich powierzchnie głównie bądź wyłącznie z rolnictwa utrzymywało się 47,5%.

W prow adzenie w ątku rozważań wskazujących na pow iązanie s tru k tu ry wie ku użytkow ników z pow ierzchnią ich gospodarstw m oże być traktow ane jako przesłanka wskazująca na wpływ obecnych i przyszłych przekształceń stru k tu ry w ielkości rozpatryw anych jednostek (w k ieru n k u w zrostu znaczenia gospo darstw pełn orolnych — powyżej 15 lub 20 ha w zależności od jakości ziem i) na stru k tu rę w ieku ich właścicieli. M ożna przyjąć, że redukcja liczby gospodarstw m ałych i koncentracja użytków w większych jednostkach przyczyniać się będzie do zm niejszenia się udziału grupy poprodukcyjnej w śród gospodarujących. Juz obecnie fakt ten w idoczny jest w przekrojach terytorialnych. P rzem iany agrarne korzystnie wpływając na przekształcenia w strukturze w ieku użytkow ników przy czyniają się rów nież — i jest to proces ciągły dostrzegalny w yraźnie np. w latach 1996-2002 — do obniżania się liczby i udziału m ieszkańców wsi utrzym ujących się z rolnictw a, w tym także w śród mieszkających w gospodarstw ie domowym z użytkow nikiem gospodarstw a rolnego. Zw róćm y uwagę (tab. 4.9), że w gospo darstw ach rolnych o pow ierzchni 1-2 ha w 2002 r., 38,2% użytkow ników jako główne lub wyłączne źródło utrzym ania deklarowało em eryturę lub rentę, 5,3% inne niezarobkow e źródła, a 34,5%pracę poza rolnictw em . W p rzy pad ku właścicie

(12)

li działek rolnych udziały utrzym ujących się ze źródeł pozarolniczych były jeszcze wyższe. W rozu m ien iu ekonom icznym (źródeł utrzym ania) w ym ienione kategorie osób nie m ogą być zatem zaliczone do ludności rolniczej. O bszerniejsze rozwa żania dotyczące źródeł utrzym ania m ieszkańców wsi w ro k u 2002 w przekrojach wojewódzkich przedstaw ił A. Stasiak w opracow aniu — Przemiany struktur demo graficznych i społecznych wsi polskiej po 1946 r. Wizja przyszłości [Stasiak A. (red.),

2004, s. 31-34], W ynika z nich, że w w ym ienionym ro ku w Polsce było tylko 6 wo jewództw, w których odsetek w iejskich gospodarstw dom ow ych utrzym ujących się wyłącznie lub głów nie z rolnictw a przekraczał 20%. M aksim u m w tym względzie wystąpiło w województwie podlaskim (33%). Pozostałe jednostki, to m azow ie ckie, w ielkopolskie, łódzkie, lubelskie i kujaw sko-pom orskie. M in im aln e udziały wiejskich gospodarstw dom ow ych utrzym ujących się z rolnictw a na wsi w ystąpi ły w 2002 r. w śląskim (4,4%), lubuskim (8,3%) i m ałopolskim (9,6%). W kwestii powiązań udziału starszych osób w śród gospodarujących z pow ierzchnią gospo darstw w ujęciu przestrzennym , na podstaw ie w yników spisu rolnego z 2002 r., można stw ierdzić oczekiw any kierunek zależności (ujem ny) pom iędzy w ym ienio nymi charakterystykam i, siła tego związku była jednak m ała (R = -0.22).

Tablica 4.8 przedstaw ia dla ro k u 2002 u działy użytków ro ln y ch w gospo darstw ach o po w ierzchni 15 ha i więcej (wcześniej nazw ałem je p ełn o ro ln y m i) w wojew ództwach.

Tablica 4.8. Udziały gospodarstw rolnych o powierzchni 15 ha i więcej we władaniu ziemią w roku 1996 i 2002

W ojewództwo

% ogółu użytkow ników rolnych w indyw idualnych gospodarstw ach rolnych

o pow ierzchni 15 ha i więcej

1996 2002

3. Lubelskie 17,2 29,2 4. L ubuskie 60,7 65,5 5. Ł ódzkie 17,3 27,1 6. M ałopolskie 3,6 7,3 7. Mazowieckie 35,8 35,9 8. O polskie 42,3 58,7 9. Podkarpackie 7,7 10,4 10. Podlaskie 46,1 55,0 11. Pom orskie 60,7 67,1 12. Śląskie 16,7 24,8 13. Św iętokrzyskie 6,8 13,5

P o l s k a 35,5 44,6

(13)

Jeżeli przyjm iem y, że sytuację, w której na danym obszarze dw ie trzecie użytków roln y ch znajduje się w gospodarstw ach w iększych m o żna określić jako zaaw ansow ane stad iu m przekształceń s tru k tu ry agrarnej, to znalazły się w niej wojew ództwa: lub u sk ie, pom orskie, w arm ińsko-m azursk ie i zacho dnio pom or skie.

Zw róćm y jed nak uwagę na fakt, że z w ym ienionych w ojew ództw tylko w po m o rskim u d ział osób w w ieku 65 lat i więcej w śród gospodarujących b y ł relatyw n ie n isk i (12,4% — zob. tab. 4.5), w za chodniopom orsk im przew yższał poziom śre d n i dla kraju, a w lu b u sk im był najwyższy w p o ró w n an iu z in n y m i wojewódz tw am i (22,4%) przew yższając naw et w skaźnik dla p odk arpackiego (22,0%), gdzie tylko 10,4% użytków roln y ch pozostaw ało we w ład an iu gospodarstw większych (1 5 + ha). P od ane fakty nie przeczą jednak w cześniej opisyw anym powiązaniom co do ich k ie ru n k u i siły. O poziom ie udziałów osób starszych w śród użytkow ników decydują bow iem , jak już w spom niałem , jeszcze in n e cz y n n ik i takie, jak odsetek gospodarstw indyw idualnych najm niejszych oraz działek ro ln ych wśród ogółu rozpatryw anych jednostek oraz intensyw ność w cześniejszego odpływ u mi gracyjnego z rolnictw a (tak jak w podlaskim ). D an e P SR z ro k u 2002 dowodzą, że w ojew ództw a o w ysokim udziale gospodarstw najm n iejszy ch (1 -2 ha) oraz działek ro ln y ch ch arak tery zu ją się relatyw nie w ysokim i od setk am i osób star szych w śród gospodarujących. O prócz lubuskiego w gru p ie tej znalazły się dol nośląskie, m ałopolskie, opolskie, podkarpackie, śląskie i zachodniopom orskie.

Tablica 4.9. Użytkownicy indywidualnych gospodarstw rolnych na wsi w wybranych grupach obszarowych według głównego żródta utrzymania w roku 2002

Rodzaj źródła utrzym ania % użytkow ników utrzym ujących się z danego źródła”

ogółem 1-2 ha 3-5 ha 15-20 ha

W yłącznie lub głów nie rolnicze

(praca w rolnictw ie) 47,5 15,9 38,1 88,8

W yłącznie lub głów nie praca

poza rolnictw em 23,3 34,5 26,7 6,9

E m erytura lub renta 23,6 38,2 29,2 3,4

In n e niezarobkowe źródła 2,5 5,3 2,6 0,3

Na utrzym aniu _3,0 _5,9 _3,1 _0,5

Ź ródła nieustalone 0,1 0,2 0,1 0,0

■ W rezultacie zaokrągleń nie w każdym przypadku odsetki utrzymujących się z p o s z c z e g ó l n y c h

źródeł sumują się dokładnie do 100.

Źródło: Jak w tablicy 4.5. Obliczenia własne.

Polaryzacja stru k tu ry w ielkości gospodarstw ro ln y ch (w ysokie udziały n ajm niejszych i rosnące jednostek dużych oraz spadek u d z ia łu jedn ostek o po* w ierzchni 3-10 ha) rów nież w okresie perspektyw icznym będzie w pływ ała na stru k tu rę w ieku użytkow ników i udział w niej osób starszych.

(14)

»» oiui s j t - y 111 wicr\u 11 a . uui3z.cii ćiui i witjjsKicn i w yospocicirstWcich rolnych 111

4.3. S ytuacja w p o d re g io n a ch

Z różnicow anie udziałów osób w starszym (po pro du kcy jn ym ) w ieku na ob szarach w iejskich w p o dregionach jest w yraźnie większe n iż w p rzek ro jach w o jewództw. Uwaga powyższa dotyczy zarów no sytuacji aktualnej jak i przyszłości, z tym że w perspektyw ie 20 lat (do ro k u 2025) om aw iana tu dyspersja ulegnie znacznem u zm niejszeniu. Jeżeli bow iem w ro k u 2010 w zględna różn ica p o m ię dzy najniższym na wsi odsetkiem osób w w ieku po pro d u k cy jn y m (podregion gdański 11,4%), a najw yższym (podregion białostocko-suw alski 21,5%), w św iet le prognozy dem ograficznej GUS z ro k u 2003, będzie w ynosiła 88,6%, to w ro k u 2025 tak sam o m ierzony dystans pom iędzy w ielkościam i w skaźników ek strem al nych (znów p odreg io n gdański 18,3% oraz częstochow ski 23,8%) m a w ynosić 30,0% (zob. tablica 4.10). D odajm y, że ryzyko b łęd u pro gn ozy dem ograficznej, w przypadku gdy szacowane na przyszłe lata w ielkości i w skaźniki są p o chod ną zabiegu tzw. p ostarzan ia — jest stosunkow o niskie (w p o ró w n a n iu np. z sy tu a cją, gdy liczebności osób w okresie perspektyw icznym generow ane są jako efekt rozrodczości pom iędzy m o m en tem wyjściowym dla ra c h u n k u prognostycznego a jego h oryzontem czasowym). Szerzej na tem at b łędó w w projekcjach d em ogra ficznych p iszą m. in. S. K. S m ith, J. Taym an i D. A. Sw anson [S m ith i in. 2001, s. 307-328],

W racając do inform acji zaw artych w tablicy 4.10 zauważm y, że dotyczą one dwóch gru p podregionów . P ierw szą stanow ią jedn ostki o relaty w nie n isk ich udziałach osób w w ieku poprodukcy jnym na wsi (o ok. 2 i więcej p u n k tó w n iż szych od średniej krajowej dla obszarów w iejskich). D ru g ą o u działach w ysokich, przewyższających o 2 lub więcej p u nktów śre d n ią krajow ą w ro k u 2010. W g ru pie pierw szej znalazły się p o d region y o n isk ich na ogół ud ziałach m ieszkańców wsi utrzym ujących się z rolnictw a. W yjątek stanow iły tu po d reg io n y p ozn ań ski i pilski należące do wojew ództw a w ielkopolskiego, w k tó ry m 21,9% gospodarstw domowych na wsi m iało głów nie lub w yłącznie ro ln icze źród ło utrzy m ania. Przypom nijm y, że s tru k tu ra w łasności użytków ro ln y ch w tym w ojew ództw ie charakteryzow ała się w ysokim i udziałam i gospodarstw w iększych (56,8% — zob. tab. 4.8) p o d o b n ie jak w w ojew ództw ie dolnośląskim (59,8%). D o d ajm y jeszcze, ze we w szystkich p odregionach (12 jednostek) o n isk ich udziałach osób s ta r szych na wsi zarów no w ro k u 2010 jak i 2025 n ie będ ą one sięgały p o ziom u an a logicznych w skaźników dla m ieszkańców m iast.

P o d reg io n y o sto su n k o w o w ysokich w o d n ie s ie n iu do śre d n ie j krajow ej °d setk ach osób w starszy m w iek u na wsi zn ajd ow ały się na ogół w w ojew ódz twach o sto su n k o w o w yso k ich u d ziała ch m ieszk ań ców wsi u trzy m u jąc y ch Slę z ro ln ictw a . D o d a tk o w o w w iększości z n ich p rz e k sz ta łc e n ia w s tru k tu rz e "'ielkości g o sp o d arstw były słab o zaaw ansow ane. W yjątek w tym w zględzie stanow ią p o d re g io n y ło m ży ń sk i i b iało sto ck o -su w a lsk i, g dzie 55% ziem i p o

(15)

zostaje we w ła d a n iu w iększych g osp o d arstw ro ln y ch i ró w n o c ześn ie są to je d n o stk i o sk ra jn ie w ysokich u d ziała ch osób starsz y ch na wsi. Pow odem takiej sy tu acji (p o d o b n ie jak w p o d re g io n ie b ia lsk o -p o d la sk im i lu b elsk im oraz ch e łm iń sk o -z a m o jsk im ) b y ły w ysokie, u jem n e dla w si, w p o p rz e d n ic h d ziesięcio leciach , salda m igracji. W arto w tym k o n te k śc ie zw rócić uw agę, że w w iększo ści p o d re g io n ó w zaliczanych do dru g iej g ru p y (w a n a liz ie p o m i n ię to je d n o s tk i o w a rto ściach w skaźników zb liżo n y c h do śre d n ie j krajow ej) w 2010 ro k u sp o d ziew an e są wyższe o d setk i osób w starszy m w iek u na wsi niż w m ia sta c h , a ty lk o w jed n y m (ło m ży ń sk im ) sytuacja tak a m a się u trzy m ać tak że w 2025 roku.

Tablica 4 .1 0 . Podregiony o relatywnie niskich i wysokich udziałach osób starszych wśród mieszkańców wsi w roku 2010 i 2025

Podregiony®

% osób w danej grupie w śród ogółu m ieszkańców wsi

2010 2025 Wiek produkcyjny (60+ K /65 + M) 75 lat i więcej W iek produkcyjny (6 0 + K /6 5 + M ) 75 lat i więcej P o l s k a 15,7 6,5 20,5 7,1

Podregiony o relatyw nie niskich udziałach osób starszych

gdański U ,4 4,2 18,3 5,4 słupski 12,0 4,6 19,5 5,4 poznański 12,8 4,7 20,7 6,3 koszaliński 12,9 5,0 21,5 6,3 pilski 12,9 4,9 20,2 6,2 szczeciński 13,1 5,2 21,1 6,9 olsztyński 13,1 5,0 20,4 6,0 elbląski 13,4 5,4 19,8 6,0 bydgoski 13,5 5,1 20,9 6,4 zielonogórski 13,7 5,6 21,7 6,5 gorzowski 13,9 5,6 21,8 6,6 w rocławski 13,9 5,7 22,1 6,7

Podregiony c relatyw nie wysokich udziałach osób starszych

częstochowski 17,7 7,3 23,8 8,1

św iętokrzyski 17,9 8,4 23,2 8,0

łódzki 18,2 7,6 23,6 8,4

lubelski 18,3 7,9 21,8 7,7

piotrkow sko-skierniew icki 18,3 7,9 22,9 8,1

bialsko-podlaski 18,4 8,4 21,8 7,7

łom żyński 18,5 8,5 20,9 7,9

chełm ińsko-zam ojski 19,3 8,7 23,4 8,4

białostocko-suw alski 21,5 10,3 23,6 9,0 J

" Podregiony uporządkowane według rosnącego odsetka osób w wieku poprodukcyjnym w roku 2010. Źródło: O bliczenia w łasne na podstaw ie wyników prognozy dem ograficznej GUS z roku 2003 dU podregionów.

(16)

D ru g a g ru p a w skaźników prezentow anych w tablicy 4.10 przed staw ia u d zia ły osób sędziw ych w śród m ieszkańców wsi w ybranych celowo podregionów , tw orzących g ru p y o n isk ich oraz w ysokich odsetkach osób w w ieku p o p ro d u k cyjnym . W pierw szej zbiorow ości tych jednostek, zarów no w 2010 jak i 2025 r. odsetki osób sędziw ych (w w ieku 75 lat i więcej) b ęd ą relaty w n ie nisk ie, a ich wzrost w rozpatryw anym przedziale czasowym powolny. W p o dregio nach zali czonych do drugiej g ru p y odsetki tych osób w ro k u 2010 b ęd ą w yraźnie wyższe w p o ró w n a n iu do ich poziom u w jednostkach wcześniej przyw oływ anych (o b szar zm ienności odsetków 7,3-10,3). Co ciekawe, w w iększości pod regionów le gitym ujących się w ysokim i u d ziałam i osób w w ieku p o p ro d u k cy jn y m na wsi, w ia ta c h 2010-2025 w ystąpić m a przejściow o, nieznaczny spadek u działów sę dziwych starców. Istn ie ją jednak p rzesłanki dem ograficzne pozw alające przyjąć, że w yraźne przy rosty odsetków osób w w ieku 75-1- w ystąpią po ro k u 2025.

P odsum ow ując tę część rozw ażań m ożna stw ierdzić, że cz y n n ik i k sz ta łtu jące proces starzen ia się ludn o ści związanej z gospodarstw am i ro ln y m i poprzez zam ieszkiw anie i utrzym yw anie się z rolnictw a w pływ a na s tru k tu rę d em ogra ficzną ogółu m ieszkańców wsi.

Opracowania i m ateriaty źródłowe

GUS, 2003 A, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań. Powszechny Spis Rolny. Ludność i gospodarstwa domowe związane z rolnictwem. Część I. Ludność, Warszawa.

GUS, 2003 B, Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002, Warszawa. GUS, 2004, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, Warszawa.

GUS, 2005, Rocznik Demograficzny 2005, Warszawa.

Kowaleski J. T., 1991, Ludność w starszym wieku w rolnictwie polskim. Studium demo graficzne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Okólski M., 2004, Demografia zmiany społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Rosset E., 1975, Demografia Polski, t. I, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, War szawa.

Smith S. K., Tayman ]., Swanson D. A., 2001, State and Local Population Projections. Methodology and Analysis, Kluwer Academic/Plenum Publishers, New York.

Stasiak A. (red.), 2004, Wieś polska w świetle wyników N S P 2002 i P S R 2002. (Aspekty społeczne, ekonomiczne i przestrzenne), Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. pAN, Warszawa.

Witkowski J. (red.), 1990, Wybrane problemy migracji ludności wiejskiej w Polsce, SGPiS, Warszawa.