Przemiany składu gatunkowego flory segetalnej Wielkopolski w XX wieku - próba analizy porównawczej

ACTA U N IV ERSITA TIS LO D ZIEN SIS

F O L IA B O T A N IC A 13 7 3 -8 2 1998 (A cta U niv. L odz., F olia bot.)

Karol Latowski

PR Z E M IA N Y SKŁADU GATUN KO W EGO FLO R Y SE G E T A L N E J

W IE LK O PO LSK I W XX W IEKU - PR Ó BA ANALIZY

PO R Ó W N A W C Z E J

TR A N SFO R M A TIO N O F T H E SEG ETA L FLO R A IN W IE LK O PO LSK A

IN T H E 20TII CENTURY - AN A T T E M PT T O PR E SE N T

A CO M PA R A TIV E ANALYSIS

A BSTR A C T: The obtained results indicate very distinct changes in the trends. T hey include quantitative changes expressed by a definite superiority o f species that in the discussed period decreased their degree o f spreading. Furtherm ore, the study contains a discussion concerning species whose occurrence in arable fields has not been confirmed in the 20th century.

T he work presents a critical evaluation o f transform ations that have taken place in the species com position o f segetal flora in the area o f W ielkopolska during the latest 100 years. The study consists in the com parison o f the inventory o f vascular plants found in the cultivations in the years 1972-1992 with source data contained in floristic m onographs.

T r e ś ć

1- Wstęp

2. O gólna charakterystyka terenu badań 3. M etod yka badań

4. Zm iany składu gatunkow ego chw astów segetalnych 5. Podsum ow anie w yników badań

6- Piśm iennictwo 7- Summary

1. W ST Ę P

Pola uprawne, pomimo powszechnej dostępności, dopiero w minionym

25-leciu stały się poligonem planow ych i w szechstronnych badań nad

chwastami segetalnymi. Kiedy w połowie obecnego stulecia zaczęto p ro p a­

gować i wprowadzać kolejną generację zabiegów agrotechnicznych mających

m. in. skuteczniej eliminować chwasty - pojawiły się pierwsze sygnały

o ustępowaniu z pól niektórych gatunków ( K o r n a ś 1972). Późniejsze

publikacje potw ierdzały nasilanie się procesu ubyw ania z pól szeregu

chwastów segetalnych (np. K o r n a ś 1971, 1987; M i r e k 1976), co d o ­

prowadziło do próby przedstawienia listy zagrożonych roślin segetalnych;

najpierw lokalnej i regionalnej ( W a r c h o l i ń s k a 1986-1987, 1993), a później

w skali całego kraju ( W a r c h o l i ń s k a 1994).

N a tle tych interesujących opracow ań zastanaw ia jednak, że niewiele jest

publikacji z wiarygodną i prawidłowo udokum entow aną analizą zjawiska

recesji chwastów segetalnych. M ożna się o tym przekonać przeglądając

najnowszą bibliografię poświęconą temu problemowi ( J a c k o w i a k , L a ­

t o w s k i 1996).

Istotną przeszkodą w przedsiębraniu porównawczych analiz odnoszących

się do zmian w zasobach chwastów jest dotkliw y brak pełnych i nie

budzących wątpliwości danych. Niekompletność materiałów utrudnia, a czasem

uniemożliwia przeprowadzenie porównania, szczególnie w dłuższych prze­

działach czasowych. Jest to prosta konsekwencja trudności w zestawieniu

pełnych list florystycznych z początku X X w., a już wyjątkowo z okresu

wcześniejszego.

Celem niniejszego opracow ania jest p ró ba przedstawienia i określenia

ilościowych i jakościowych zmian, jakie nastąpiły w składzie gatunkowym

chwastów segetalnych na polach uprawnych W ielkopolski w okresie około

100 lat.

2. O G Ó L N A CH ARAKTERYSTYKA T E R E N U BA D A Ń

W ielkopolska jest krainą nizinną, gdyż 95% ogólnej powierzchni mieści

się w zakresie od 20 do 150 m n.p.m. Przez W ielkopolskę przebiegają

rów noleżnikow o duże Pradoliny: T oruńsko-E bersw aldzka, W arszaw sko-

-Berlińska i Barycko-Głogowska. Pomiędzy nimi rozpościerają się mniej lub

bardziej płaskie tereny wysoczyznowe, które z północy na południe przecina

dolina Obry i przełomowa dolina W arty.

G ranica przebiegu ostatniego zlodowacenia dzieli W ielkopolskę na dwa

obszary, z których północny jest zdecydowanie bardziej urozm aicony i roz­

członkowany.

Obszar nazywany W ielkopolską nie jest jednoznaczny z Niziną Wielko-

polsko-Kujawską, choć stanowi jej przeważającą część. W tym szerszym

ujęciu obejmuje Ziemię Lubuską na zachodzie, a Kujawy na wschodzie. N a

północy granica W ielkopolski przebiega pradoliną Noteci i W arty, a od

południa wytyczają ją Wzgórza Trzebnickie i W zgórza Ostrzeszowskie.

W przyjętym ogólnie podziale geobotanicznym omawiane ziemie należą

do K rainy W ielkopolsko-Kujawskiej, natom iast w nowszym ujęciu włączone

są do Działu Brandenbursko-W ielkopolskiego ( M a t u s z k i e w i c z 1993).

Wielkopolska charakteryzuje się znaczącym udziałem gleb lekkich i średnio

żyznych, a w klasyfikacji rolniczej zawiera wszystkie kompleksy przydatności

rolniczej spotykane na Niżu.

3. M ETO D Y K A BAD A Ń

M ateriał badawczy, którym posłużono się w analizie porównawczej,

obejmował dane współczesne i historyczne. Punktem wyjścia było zestawienie

obecnie stwierdzonego inwentarza chwastów segetalnych reprezentujących

paprotniki i nasienne, a wiec rośliny naczyniowe.

W spółczesną florę segetalną opracow ano na podstw ie 3 tys. zdjęć

fitosocjologicznych wykonanych w latach 1972-1992 w upraw ach polnych

W ielkopolski. Przygotow aną listę florystyczną, op racow aną w układzie

systematycznym, przyrównano oddzielnie do każdego z dwóch opracow ań

obejmujących całą florę naczyniową W ielkopolski ( S z a f r a n ó w n a 1932;

S z u l c z e w s k i 1951). Nazwy roślin podano wg M i r k a i in. (1995).

Porów nanie obecnego inwentarza chwastów z danym i literaturowym i

nastąpiło z uwzględnieniem jednolitej skali określającej stopień rozpowszech­

nienia gatunku. Posiada ona cztery stopnie częstości: bardzo rzadki, rzadki,

rozpowszechniony, pospolity. Dalszy etap polegał na przypisaniu poszczegól­

nym chwastom współczesnej flory analogicznych stopni i obliczeniu różnicy.

Była ona podstaw ą określenia tendencji dynamicznych flory segetalnej,

któ rą wyrażano w postaci trzech poziomów (brak zmian, wzrost, spadek).

Określenia „b rak zm ian” używano wówczas, kiedy dany gatunek w porów ­

nywanych okresach posiadał identyczną ocenę rozpowszechnienia lub różnica

wynosiła jeden stopień. Zmiany (wzrost lub spadek) wyrażono dw om a

wskaźnikami: „m ałe” lub „duże” . Zmiany „m ałe” przypisywano gatunkowi,

który różnił się w porównywanych florach o 2 klasy, natom iast „duże

dotyczyły chwastów różniących się o 3 klasy. Zwiększenie częstości wy­

stępowania określono jako „wzrost”, a zmniejszenie traktow ano jako „spadek” .

Zestawienie gatunków , które choć na jednym stanowisku były notowane

2 pól uprawnych, oparte jest na pracy B o c k a (1908), K r a w i e c o w e j

(1951) oraz na krytycznej analizie m ateriałów zielnikowych przechowywanych

w H erbarium Zakładu Taksonom ii Roślin UAM w Poznaniu.

4. Z M IA N Y SK Ł A D U G A TU N K O W EG O C H W A ST Ó W SEGETALNYCH

W spółczesna flora segetalna stwierdzona na polach upraw nych W ielko­

polski liczy 303 gatunki roślin naczyniowych. Jej porów nanie do stanu

z przełomu X IX i X X w., podanego przez S z a f r a n ó w n ę (1932) i S z u 1 -

c z e w s k i e g o (1951), przedstawiono w postaci wskaźników liczbowych.

W odniesieniu do pierwszego zestawienia (tab. I), różnic w częstości

występowania nie wykazała nieco ponad połowa flory (159 gatunków ), przy

144 gatunkach, u których stwierdzono zmiany. W zrost częstości występowania

wykazało 13 gatunków , przy czym dwa z nich osiągnęły stopień duży. Są

to znane antropofity - Anthoxanthum aristatum i Vicia grandiflora. N atom iast

spadek stopnia rozpowszechnienia wystąpił u 131 gatunków . W grupie tej

przeważają chwasty, które w znacznym stopniu ograniczyły swoje zasoby

(77 gatunków).

Bardzo podobne wskaźniki dynamicznych zmian uzyskano porów nując

współczesną florę segetalną z diagnozami S z u l c z e w s k i e g o (tab. II). Tu

również najliczniejszą grupę stanow ią gatunki, które nie zmieniły stopnia

rozpowszechnienia. Bardzo zbliżone są ilościowe wskaźniki spadku częstości

występowania, a identyczna jest liczba chwastów, które w analizowanym

przedziale czasowym zyskały na znaczeniu.

T a b e l a I

Porów nanie współczesnej flory segetalnej W ielkopolski (1972-1992) z danym i literaturowymi ( S z a f r a n ó w n a 1932)

Contem porary segetal flora o f W ielkopolska (1972-1992) compared with literature data ( S z a f r a n ó w n a 1932) Charakter zmian Character o f changes Stopień zmian Degree o f changes Liczba gatunków N um ber o f species W zrost growth + D 2 13 (» + ”) + M 11

Brak zmian A bsence o f changes 159

Spadek decline -M 54 131 - D 77 Łącznie Together 303

T a b e l a II

P orów nanie współczesnej flory segetalnej W ielkopolski (1972-1992) z danym i literaturowymi ( S z u l c z e w s k i 1951)

Contem porary segetal flora o f W ielkopolska (1972-1992) compared with literature data ( S z u l c z e w s k i 1951) Charakter zmian Character o f changes Stopień zmian Degree o f changes Liczba gatunków

Num ber o f species

W zrost growth + D 3

13

(., + ”) + M 10

Brak zmian A bsence o f changes 164

Spadek decline -M 50 126 - D 76 Łącznie Together 303

Objaśnienia zob. tab. 1 (see Tab. I for explanations).

Uzupełnieniem omówionych prawidłowości jest lista chwastów, któ rą

przedstawiono w tab. III. W arunkiem umieszczenia poszczególnych roślin

była przynajmniej jed n a data inform ująca o występowaniu ich na polach

uprawnych. Lista ta zawiera 16 gatunków podanych w X IX w., których

obecności nigdy później w uprawach polnych nie potwierdzono. M ożna je

zatem uznać za zaginione, choć przedtem należałoby przedyskutow ać zasa­

dność wprowadzenia poszczególnych gatunków do rozważań o ich wygi­

nięciu.

Z poniższej listy (tab. III) z całą pewnością należy usunąć Stachys

arvensis, który został wprowadzony do literatury pom yłkowo. Podstaw ą

takiego stwierdzenia jest rewizja arkusza zielnikowego z 1845 r., k tóra

wykazała jego przynależność do zupełnie innego taksonu, a mianowicie do

Galeopsis ladanum.

W arto przy tej okazji zauważyć, że szereg gatunków umieszczonych

w tab. III nie posiada potwierdzenia w zbiorach zielnikowych, co osłabia

wiarygodność faktycznego ich występowania na polach uprawnych W ielko­

polski. Dalsze badania powinny zmierzać do wyjaśnienia zasygnalizowanych

^ wątpliwości.

T a b e l a III Zestawienie gatun ków pod anych z pól uprawnych W ielkop olski d o 1900 r., a w spółcześnie nie potw ierdzonych

List o f species reported from arable fields o f W ielkop olska till 1900 year, but n o t confirm ed in the present tim es

-j

oo

[

N azw a gatunku

Species

Stanow isko - autor

Locality - author

U praw a

Cultivation

K lasyfik acja geograficzno-historyczna

G eographic-historical classification d iagn oza diagn osis autor author 1 2 _{3 4}

native Mirek et al. 1995 ! Bromus arvensis L. _{K ościan - Adam ski (1824)}

Poznań - Pfuhl (1894) P oznań-W ilda - Schonke (1888 herb.)

In ow rocław , M ogiln o, Strzelno, Czarnków (Bock 1908)

? ? ?

p ola przydroża fields road sides

archeofit

archaeophyte Zając 1979

j Brom us japonicus Thunb. ! ex Murr

Poznań - Ritschl (1850) „n a rolach”

fields efem erofit ephem erophyte zad om ow ion y an trop ofit dom esticated anth rop oph yte

R ostański, Sow a 1986-1987 M irek e t al. 1995 Caucalis platycarpos L. ( = C. daucoides L.)

.

i

*

(o

P

O

S

rr

Chrysanthemum segetu m L. Czarnków - Ciszkow o Bock (1908)

Szulczewski (1951)

Pozn ań - Schónke sen. (1845 - herb.) Sw arzędz - M ielke (1860 - herb.)

pole field ? archeofit archeophyte i Zając 1979

_

C oincya monensis (L.) Poznań - Ritschl (1850) len efem erofit Greuter et Burdet

[ = Brassicella erucastrum (L.) O. E. Schulz]

flax ephem erophyte R ostański, Sow a 1986-1987

Cuscuta epilinum W eihe ex W ielkop olska - kilka stanowisk „n a lnie” arch eofit

Zając 1979

| B oenn. Szulczewski (1951) on flax archaeophyte

|--- .— .. ... ... .

.

! Cuscuta europaea L. Poznań - Ritschl (1850) „na ziem niakach” on potatoes

rodzim y

n ative Mirek et al. 1995

Galeopsis segetum N eck. P oznań - Ritschl (1850) „na rolach” on fields efem erofit ephem erophyte zad om ow ion y antropofit dom esticated anth rop oph yte

R ostańsk i, Sow a 1986-1987

M irek et al. 1995

Galium tricornutum D an dy Poznań - Ritschl (1850) „ n a rolach” on fields zad om ow ion y antropofit dom esticated anthropophyte M irek et al. 1995

Geranium rotundifolium L. Poznań - Ritschl (1850) „na rolach” on fields

efem erofit

ephem erophyte M irek et al. 1995

P rz em ia n y sk ła d u g a tu n k o w e g o flo ry segctalnej W ie lk o p o ls k i

Tabla III (cd.) D O

O

1 2 3 4 5

i 1 Linaria arvensis (L.) D esf. okolice P ozn ania - R itschl (1850)

O strów W lkp. (W enecja) - H offm ann (1881 - herb.)

In ow rocław , M ogiln o, Strzelno, Czarnków (Bock 1908) „na roli” on fields p ole field ? archeofit archaeophyte zad om ow ion y antropofit dom esticated anthropophyte Zając 1979 M irek et al. 1995

| Nonea pulla (L.) D C . P oznań - Ritschl (1850)

In ow rocław - B ock (1908) „n a rolach” o f fields pole field apofit apop hyte rodzim y native Zając 1979 Mirek et al. 1995

¡ Orobanche lútea Baum g. C zarnków (C iszkow o) - ok. 1890 Szulczew ski (1951) B ock (1908)

„na (on)

M edicago saliva"

rodzim y native

Mirek et al. 1995

j Stach ys arvensis L. Pozn ań W sch. - Schónke sen. (1845) archeofit archaeophyte za d om ow ion y an trop ofit dom esticated anth rop oph yte

Zając 1979

M irek et al. 1995 J

Vaccaria hispanica (M ili.)

Rauschert

[ = V. p yram idata m edik.]

Poznań - Ritschl (1850)

okolice In ow rocław ia - B ock (1908)

„pod siewem sowed field p ole field archeofit archaeophyte Zając 1979 Kar ol L a to w sk i

5. P O D S U M O W A N IE W Y N IK Ó W BA D A Ń

1. Współczesna flora segctalna W ielkopolski liczy 303 gatunki roślin

naczyniowych. W porów naniu z okresem sprzed 100 lat nastąpiły przede

wszystkim zmiany ilościowe, a także jakościowe.

2. Spadek stopnia rozpow szechnienia obejm uje bardzo liczną grupę

gatunków, a tylko u nielicznych odnotow ano wzrost tego wskaźnika.

3. Spośród 16 gatunków stwierdzonych na polach upraw nych w X IX

w., a współcześnie nie potwierdzonych, należy wyłączyć Stachys arvensis,

który podano pomyłkowo. Pozostałe gatunki należy poddać skrupulatnej

i krytycznej analizie.

6. PIŚM IE N N IC T W O

B o c k , W. 1908. Taschenflora von Bromberg. Bromberg: 1-214.

J a c k o w i a k , B , L a t o w s k i , K. 1996. Rozm ieszczenie, ekologia i biologia chwastów

segetalnych. Bibliografia polskich prac do roku 1995. Prace Zakł. T aksonom ii R oślin U niw .

im. A d am a M ickiewicza w Poznaniu, Bogucki Wyd. N a u k , 5: 1-112.

K o r n a ś, J. 1971. Uwagi o współczesnym wymieraniu niektórych gatunków roślin synantropijnych. M ater. Zakł. F itosoc. Stos. Uniw . W arszawskiego, 27: 51-64.

K o r n a ś , J. 1972. Z espoły synantropijne. [W:] S z a Ter, W , Z a r z y c k i , K. (red.). S za ta

roślinna Polski. 1. PW N , Warszawa: 442-465.

K o r n a ś, J. 1987. Z m iany roślinności segetalnej w Gorcach tv ostatnich 35-latach. Zesz. N auk. U niw . Jagiellońskiego, Prace b o t , 15: 7-26.

K r a w i e c o w a , A. 1951. Analiza geograficzna Jlory synantropijnej m iasta Poznania. Pr. K om . Biol. Pozn. T P N , 13(1): 1-131.

M a t u s z k i e w i c z , J. M. 1993. K rajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Inst. G eogr. Przestrz. Zagosp. P A N , Prace g e o g r , 158: 1-107.

M i r e k , Z. L. 1976. Zanikanie chwastu ¡nowego Cornelina alyssum (M ili.) Thell. na terenie

Polski. „P hytocoen osis”, 5(3-4): 227-236.

M i r e k , Z , P i ę k o ś - M i r k o w a , H , Z a j ą c , A , Z a j ą c , M. 1995. Vascular plan ts o f

P olan d A . checklist. G uidebook series, 15: 1-303.

R o s t a ń s k i , K , S o w a , R. 1986-1987. A lfabetyczn y w ykaz efem erofnów Polski. Fragm. Flor. G e o b o t, 31-3 2 (1 -2 ): 151-205.

S z a f r a n ó w n a , H. 1932. Zestawienie roślin naczyniowych W ielkopolski. M aszynopis, s. 1-101. S z u l c z e w s k i , J. W. 1951. W ykaz roślin naczyniowych w W ielkopolsce d o tą d stwierdzonych.

Pr. K om . Biol. Pozn. T P N , 12(6): 1-128.

W a r c h o l i ń s k a , A. U . 1986-1987. L ista zagrożonych gatunków roślin segetalnych środkow ej

Polski. Fragm . Flor. G e o b o t, 31-32(1-2): 225-231.

^ a r c h o l i ń s k a , A. U. 1993. Chw asty polne Wzniesień Łódzkich. A tla s rozm ieszczenia. Wyd. U niw . Łódzkiego, Łódź: 5-413.

^ a r c h o l i ń s k a , A. U. 1994. List o f threatened segetal plant species in Poland. [In:] M o c h n a c k y , S , T r e p ó , A. (Eds). A nthropization and environment o f rural settlem ents.

Flora and vegetation. Proceedings o f International Conference. Sátoraljaújhely. 206—219.

Z a j ą c , A. 1979. Pochodzenie archeofltów występujących w Polsce. Rozpr. U niw . Jagiellońskiego, 29: 1-213.

7. SU M M A R Y

The work presents a com parative analysis referring to the segetal flora o f W ielkopolska. T he departing point for such analysis was the preparation o f a species inventory o f weeds found during 20 years o f field studies (1972-1992). The material for com parison consisted o f about 3000 phytosociological records m ade in the basic field cultivations within the research problem „R egionalization o f segetal weeds for agricultural needs” .

The present segetal flora (303 vascular plant species) was com pared with the floristic lists contained in m onographic studies including W ielkopolska ( S z a f r a n ó w n a 1932, S z u l - c z e w s k i 1951, K r a w i e c o w a 1951). The evaluation o f the quantitative and qualitative changes was possible thanks to the fact that in the source elaborations each species was ascribed one class o f a 4-degree scale o f spreading. This scale was applied to a contem porarily m ade weed inventory. It permitted the evaluation o f changes in the com pared flora in reference to each species and in reference to quantitative changes within the particular spreading classes o f the 4-degree scale.

A n essential fragment o f this work is the list o f weeds that were reported in the were reported in the 19th century, but contemporarily they have not been confirm ed in the fields o f W ielkopolska. The list contains the characteristics o f 16 species reported from cultivated fields o f W ielkopolska and at the same time it constitutes the departing m aterial for the critical phytogeographic discussion on changes taking place in the vegetation cover o f our country.

Prof. dr hab. K arol Latowski W płynęło d o Redakcji

Zakład T aksonom ii R oślin F olia botanica

U niw ersytet im. A dam a M ickiewicza 29.07.1996 al. N iepodległości 14, 61-713 Poznań