D ZIEJE NAJNOWSZE, ROCZNIK XXXI — 1999, 4 PL ISSN 0419-8824
Unikatowe fotografie i pamiątki z okresu zagłady.
Wystawa przy nekropolii żydowskiej
W p i ę ć d z i e s i ą t ą s z ó s tą r o c z n ic ę s t ł u m i e n ia p o w s ta n i a z b r o jn e g o w g e tc ie w a r s z a w s k im p r z e d s t a w i c i e le p o w s ta łe j p r z e d s z e ś c iu la ty z in ic ja ty w y w i e lo l e tn i e g o o p i e k u n a c m e n t a r z a , B o le s ła w a S z e n ic e r a , F u n d a c ji C m e n t a r z a Ż y d o w s k ie g o „ G ę s i a ” o tw o r z y li w y s ta w ę z d ję ć a r c h iw a ln y c h g e tt a w a r s z a w s k ie g o o r a z p r z e d m io t ó w z n a le z io n y c h w c z a s ie p r a c w y k o p a lis k o w y c h p r o w a d z o n y c h n a t e r e n i e s p a lo n e j p r z e z N ie m c ó w 5 m a ja 1943 r. s y n a g o g i, u tr w a la ją c ą n a jo k r u t n i e j s z e d o ś w ia d c z e n ia o s ta tn ie j w o jn y i z a p is u ją c ą b a r d z o i s t o tn ą c z ę ś ć p r a w d y o lu d z ia c h n ie lu d z k o z a m ę c z o n y c h i s k a z a n y c h , p r a w d ę o ic h ś m ie r c i i — r ó w n ie o k r u t n ą — p r a w d ę ic h p o w s z e d n ie g o , m ę c z e ń s k ie g o ż y c ia p o p r z e d z a j ą c e g o tę ś m ie rć . E k s p o z y c ja m ie ś c i s ię w n ie w ie lk im ( o łą c z n e j p o w ie r z c h n i o k . 4 0 m 2) b a r a k u p r z y u l. G i- b a ls k ie g o 2 1 , u s y tu o w a n y m tu ż o b o k n e k r o p o li i ż y d o w s k ie j, n a d a w n y m b o is k u R o b o tn ic z e g o K l u b u S p o r to w e g o „ S k r a ” , g d z ie p o d c z a s o k u p a c ji w m a s o w y c h g r o b a c h g r z e b a n o Ż y d ó w i u ję ty c h z a p r ó b y n i e s ie n i a im p o m o c y P o la k ó w . W y s ta w a o b r a z u j e d w a e ta p y o k u p a c y jn y c h d z ie jó w s to łe c z n e j s p o łe c z n o ś c i ż y d o w s k ie j g e tt a , s t o s u n k o w o n ie w ie lk ie j i c o r a z b a r d z ie j z a c ie ś n ia n e j d z ie ln ic y m ia s ta , g d z ie s tło c z o n o p o n a d p ó ł m ilio n a l u d n o ś c i ż y d o w s k ie j z W a r sz a w y i o k o lic . W p o c z ą tk o w y m e t a p i e s p o łe c z n o ś ć ż y d o w s k a — p r z y n a jm n ie j w z a m i e r z e n i u — d ą ż y ła k u r o z ła d o w a n iu g ro z y ż y c ia i z d y s ta n s o w a n iu s ię w o b e c n ie j, s t ą d o r g a n iz o w a n e n a t e r e n i e d z ie ln ic y z a m k n ię te j im p r e z y a r ty s ty c z n e i z a w o d y s p o r t o w e p o d n a d z o r e m h i tl e r o w c ó w , g d z ie m ło d z i e ż ż y d o w s k a p r e z e n t o w a ł a s w o je u z d o ln i e n ia . W d r u g i m o k r e s i e — w 1 9 4 2 r. — w y s ta w a s ta n o w i j u ż ty lk o d o k u m e n t m a s o w y c h ś m ie r c i, „ z w y c z a jn o ś c i” s p e ł n ia j ą c e j s ię a p o k a lip s y . W id z im y m ę ż c z y z n z a p ę d z a n y c h d o p r a c y p r z y m u s o w e j p r z y k o p a n iu r o w ó w p rz e c iw c z o łg o w y c h i w y d o b y w a n iu p i a s k u z W is ły ( u ż y to g o p ó ź n ie j p r z y b u d o w ie m u r ó w g e t t a ) , w s tr z ą s a ją c e o b r a z y z b ie r a n y c h z u lic c ia ł z m a r ły c h i p r z e w o ż e n ie n a g ic h , w y n ę d z n ia ły c h z w ło k d w u k o ło w y m w ó z k ie m n a t e r e n n e k r o p o li i ( t e n o ry g in a ln y w ó z e k j e s t j e d n y m z e k s p o n a tó w n a w y s ta w ie ), f u n k c jo n o w a n ie c m e n t a r z a , b r u t a l n e w y p ę d z a n ie p o z o s ta ły c h je s z c z e p r z y ż y c iu r e s z t e k l u d n o ś c i ż y d o w s k ie j z e sw y ch d o m ó w , tłu m y w y g ło d n ia ły c h , u d r ę c z o n y c h , p r z e r a ż o n y c h , b ity c h lu d z i o c z e k u ją c y c h n a p o c ią g i d o o b o z u ś m ie r c i w T r e b lin c e , z a ła d o w y w a n ie ic h d o w a g o n ó w i o s t a te c z n ą lik w id a c ję d z ie ln ic y ż y d o w s k ie j. W ie lu z ty c h f o to g r a f ii (w s u m ie z g r o m a d z o n o ic h n a w y s ta w ie b lis k o s z e ś ć d z ie s ią t) n i e p o k a z a n o d o tej p o r y ś w ia tu . W y k o n a n e o b ie k ty w a m i a p a r a tó w n ie m ie c k ic h , b y ły n a s t ę p n i e w y s y ła n e z a o c e a n , g d z ie m ia ły ś w ia d c z y ć o r z e k o m o to c z ą c y m s ię n o r m a l n i e ż y c iu m ie s z k a ń c ó w g e tt a . Z d a r z a ł o s ię w ię c , ż e w o d n i e s ie n i u d o 1941 r. b y ły n ie k ie d y u p o z o r o w a n e , u k a z u ją c r e a l ia ż y c ia w g e tc ie w s p o s ó b d a le k i o d rz e c z y w is to ś c i. O s t a t n i a f o t o g r a f i a p r z e d s t a w i a s c e n ę w y z w o le n ia p r z e z ż o łn ie r z y p o w s ta n i a w a r s z a w s k ie g o g r u p k i Ż y d ó w w ę g ie r s k ic h .
272 Ż Y C IE N A U K O W E U w a g ę z w ie d z a ją c e g o w y s ta w ę p r z y c ią g a r ó w n ie ż d r u g a je j c z ę ś ć — s ta n o w ią j ą p r z e d m i o ty p o c h o d z ą c e z p r o w a d z o n y c h o s t a tn i o n a t e r e n i e c m e n t a r z a w y k o p a lis k , w y d o b y ty c h z m ie j s c a , g d z ie s t a ła ( w z n ie s io n a w 1 8 7 7 r .) s y n a g o g a , d o m p r z e d p o g r z e b o w y o r a z b u d y n e k z a r z ą d u c m e n t a r z a . Z e z b u r z o n y c h p r z e z N ie m c ó w o b ie k tó w p o z o s t a ł o n ie w ie le , z a r a z e m j e d n a k ta k w ie le , ż e — j a k p o w ie o p i e k u n c m e n t a r z a p . B o le s ła w S z e n ic e r : „ N ik t n i e p r z y p u s z c z a ł, iż p o d z ie m ią w o b r ę b ie f u n d a m e n tó w s y n a g o g i m o g ło z a c h o w a ć s ię t a k w ie le p r z e d m io t ó w m ó w ią cy c h o z a ję c ia c h , tr y b ie ż y c ia lu d z i, k tó r z y n ie g d y ś t u żyli. M i n i a t u r o w e b u t e l e c z k i d o p r z e c h o w y w a n ia p e r f u m s to p iły s ię w p o ż a r z e k o s tn ic y (ta c h a r a s z tib l) w k ilk a d u ż y c h b r y ł sz k ła . P e r f u m y i p a c h n i d ł a , s to s o w a n e w o b r z ę d a c h p o g r z e b o w y c h , b y ły s p r o w a d z a n e z F r a n c ji p r z e z p e r f u m e r i ę , k t ó r a m ia ł a filię w W a rs z a w ie p o d n a z w ą « C h e r y s » p r z y u l. Ż e la z n e j 54. S ta n o w iła w ła s n o ś ć in ż. M . L a n d a u a i S. P o lu s a . N a o ło w ia n y c h t u b k a c h z a c h o w a ły s ię je s z c z e n a d r u k i: « S a v o n D e n t if r i c e » , « C h e r y s » , « C h e r y s V a rs o v ie » , « P a t e n t C h e ry s » . Z n a le ź liś m y p o d z ie m ią s e tk i o z d o b n y c h p ł y te k c e r a m ic z n y c h , p o d ło g o w y c h i ś c ie n n y c h z G w ia z d ą D a w id a , w 9 0 % w s t a n ie n a d a ją c y m s ię d o p o n o w n e g o u ło ż e n ia . T am , g d z ie z n a jd o w a ło s ię m ie s z k a n ie r a b in a , z n a le ź liś m y k a w a łk i n i e d o p a l o n e g o d r e w n a , s ta n o w ią c e f r a g m e n ty s z a fy lu b b i u r k a o r a z s z k la n y k a ła m a r z ; w m ie js c u , g d z ie b y ła k u c h n ia , z n a le ź liś m y d z ie s ią tk i p r z e d m io t ó w , s t a n o w ią c y c h j e j w y p o s a ż e n ie : r e s z tk i p o t łu c z o n e j z a s ta w y s to ło w e j, s t a r o d a w n e ż e la z k o d o p r a s o w a n i a (z d u s z ą ) , ż e la z n y p a ln i k k u c h e n n y , r u s z t d o p ie c a , o k a z a ły k r a n d o c ie p łe j w o d y z n a p is e m « W arm » . O b o k le ż a ły w ie lk ie n o ż y c e . B y ć m o ż e t o n im i w ła ś n ie r o z c i n a n o k la p ę m a r y n a r k i n a z n a k ż a ło b y ? N ie c o d a le j l e ż a ła s t a r a s ie k ie r a , b u t e l k i p o p iw ie z b r o w a r u H a b e r b u s c h a i S c h ie le , ż e liw n e o z d o b n e o k u c ia s z a fy lu b s to łu , b e z p ie c z n ik i e le k tr y c z n e , o d ł a m k i p o c is k ó w , k tó r y m i h itle r o w c y w y s a d z ili b u d y n e k s y n a g o g i, k o ń s k a p o d k o w a i w ie lk i, o ry g in a ln y k lu c z o d c m e n t a r n e j b r a m y . N a m ie d z ia n e j ta b lic z c e z n a m io n o w e j ( m ia ły j e p r z e d 19 3 9 r. w s z y s tk ie d o m y u ż y te c z n o ś c i p u b lic z n e j) z n a j d u j e s ię d o s k o n a l e c z y te ln y n a p is : « G m i n a W y z n a n io w a Ż y d o w s k a — C m e n t a r z W a rs z a w s k i — O k o p o w a 4 9 — K o m i s a r ja t V ». U w a g ę z w r a c a t e ż m in i a tu r a m a c e w y , s ta n o w ią c a p a m i ą t k ę p o z m a r ły c h , m a ją c a p r z y p o m in a ć o r o c z n ic a c h ic h ś m ie rc i. I n tr y g u ją c y m z n a le z is k ie m s ą k a m i e n ie « o to c z a k i» , k t ó r e z n a le z io n o w p o b l iż u w e jś c ia n a c m e n ta r z . K a m y k i s ą r ó ż n e j w ie lk o ś c i, o k r ą g łe , j a k b y p r z e b r a n e t r o s k liw ą r ę k ą . K a m y k i t a k i e z a p a r ę g ro s z y s p r z e d a w a ły ż a ł o b n i k o m p r z y w e jś c iu n a c m e n t a r z « b a b c ie c m e n t a r n e » . P r a w o w ie r n i Ż y d z i s k ł a d a j ą j e n a g r o b ie z a m i a s t k w ia tó w , a o b y c z a j t e n m a ju ż p o n a d tr z y ty s ią c e la t: u p a m i ę t n i a g r o b y I z r a e litó w z m a r ły c h p o d c z a s w ę d r ó w k i p r z e z S y n aj, o k ł a d a n e k a m i e n ia m i d la o c h r o n y p r z e d d z ik im i z w i e r z ę t a m i ” 1. C o je s z c z e k ry ją g ru z y b u d y n k ó w p r z y u l. O k o p o w e j 49 — n i e w ia d o m o . W y s ta w a m a c h a r a k t e r s ta ły — b ę d z i e s y s te m a ty c z n ie u z u p e ł n i a n a ty m i e k s p o n a ta m i , k t ó r e u d a s ię w y d o b y ć s p o d z ie m i.
Stanisława Lewandowska
W arszaw a
1 B olesław Szenicer, D er jüd isch e F riedhof in W arschau,w: „L ebn wil ic h " — Was blieb: Jüdische Friedhöfe
in Polen. Katalog z u r A usstellung des H essischen Staatsarchivs D arm stadt 4 bis 31 A u g u st 1999. H e ra u s g e
