ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LX zeszyt 2 : 2012
AGNIESZKA JANUSZEK-SIERADZKA
Istytut Historii KUL
MIEADZYNARODOWA KONFERENCJA
„CZECHY I POLSKA MIEADZY WSCHODEM I ZACHODEM – S´REDNIOWIECZE I WCZESNA EPOKA NOWOZHYTNA”
(Kamien´ S´l Aaski, 24-26 wrzes´nia 2012 r.)
Konferencje naukowe organizowane przez KomisjeA Dziejów Czech i Sto-sunków Polsko-Czeskich Komitetu Nauk Historycznych Polskiej Akademii Nauk, kierowan Aa pocz Aatkowo przez prof. Stanis`awa BylineA, a obecnie przez prof. Wojciecha Iwan´czaka, maj Aa swoj Aa 16-letni Aa juzH historieA. Tradycj Aa jest, zHe spotkania odbywaj Aa sieA co dwa lata, wspó`organizatorem konferencji jest os´rodek akademicki, a materia`y pokonferencyjne ukazuj Aa sieA drukiem. Pierw-sza konferencja odby`a sieA w 1996 roku w K`odzku, a kolejne w Polanicy Zdroju (2000), Okunince nad Jeziorem Bia`ym (2002), Cieszynie (2004), Gniewie (2006), Niepo`omicach (2008) i Lubostroniu (2010). Naukowy doro-bek wszystkich dotychczasowych spotkan´ ukaza` sieA drukiem, zajmuj Aac istot-ne miejsce w historiografii stosunków polsko-czeskich epoki s´redniowiecza i czasów wczesnonowozHytnych1.
1Polskie echa husytyzmu: materia6y konferencji naukowej, K6odzko 27-28 wrzes´nia 1996,
red. S. Bylina, R. G`adkiewicz, Warszawa 1999; Polaków i Czechów wizerunek wzajemny
(X-XVII w.), red. W. Iwan´czak, R. G`adkiewicz, Wroc`aw:Warszawa 2004; Polacy w Czechach,
Czesi w Polsce. X-XVIII wiek, red. H. Gmiterek, W. Iwan´czak, Lublin 2004; Pis´miennictwo
Czech i Polski w s´redniowieczu i we wczesnej epoce nowozMytnej, red. A. Barciak, W. Iwan´-czak, Katowice 2006; Rola komunikacji i przestrzeni w s´redniowiecznych i wczesnonowozMytnych
dziejach Czech i Polski, red. A. Paner, W. Iwan´czak, Gdan´sk 2008; Wspólnoty ma6e i duzMe
Ósma z kolei konferencja Komisji zosta`a zorganizowania przy wspó`-udziale Instytutu Historii Uniwersytetu Opolskiego, w którym pracami organi-zacyjnymi kierowa`a prof. Anna Pobóg-Lenartowicz, i odby`a sieA w dniach 24-26 wrzes´nia 2012 roku w Kamieniu S´l Aaskim. Miejscem obrad by`o Cen-trum Kultury i Nauki Wydzia`u Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego i Sanktuarium s´w. Jacka – przepieAkny kompleks pa`acowo-parkowy ze wspa-niale odrestaurowanym pa`acem i szeregiem budynków gospodarczych oraz zrewaloryzowanym, rozleg`ym parkiem. Goszcz Aacy podczas otwarcia obrad Prorektor ds. Kszta`cenia i Studentów Uniwersytetu Opolskiego prof. Marek Masnyk przypomnia` historieA tego niezwyk`ego miejsca, znanego przede wszystkim jako miejsce urodzenia trojga wyniesionych na o`tarze Odrow AazHów – s´w. Jacka, b`. Czes`awa i b`. Bronis`awy. W kolejnych stuleciach pa`ac by` siedzib Aa kilku znacz Aacych rodów rycerskich i szlacheckich, pod koniec II wojny s´wiatowej, któr Aa przetrwa` niemal bez zniszczen´, zosta` zamieniony na szpital wojskowy, w 1945 utworzono w nim dom dziecka, a w 1954 prze-znaczono go na siedzibeA zHo`nierzy armii radzieckiej, którzy doprowadzili go do ca`kowitej niemal ruiny. W 1989 kompleks zosta` przekazany Diecezji Opolskiej, a w latach 1990-1994 przeprowadzono gruntowny remont, który pa`acowi i otaczaj Aacemu go parkowi przywróci` dawny blask.
W pieAknych barokowych wneAtrzach pa`acu przez dwa dni wyg`oszonych zosta`o dziewieAtnas´cie referatów podejmuj Aacych rózHne w Aatki tytu`owej proble-matyki, w której „Wschód” i „Zachód” traktowano w wielu przekrojach: spo`ecznym, politycznym, gospodarczym czy kulturowym. Wyst Aapienia zosta-`y zgrupowane w pieAciu blokach tematycznych. Pierwszy z nich, zatytu`owany „W s´wiecie Przemys´lidów” otworzy` referat prof. Marie Bláhovej (Praga) SnQatky prQemyslovských knížat a jejich vliv na politiku cQeského státu, w któ-rym Autorka omówi`a wp`yw wyboru ma`zHonek przez czeskich Przemys´lidów na politykeA pan´stwa w bardzo wielu jej wymiarach. Spos´ród licznych intere-suj Aacych przyk`adów przynoszonej przez zHony inspiracji w dzia`aniach w`ad-ców, Autorka podkres´li`a m.in. znaczenie wp`ywu ma`zHonek Przemys´lidów na dzia`alnos´c´ fundacyjn Aa, wyrazHaj Aac Aa sieA zw`aszcza zak`adaniem i uposazHaniem klasztorów. Referat prof. Antoniego Barciaka (Katowice) Rus´ i Rusini w poli-tyce monarchii Przemys6a Otokara II dotyczy` polityki czeskiej wobec Rusi-nów, którzy w sojuszu z WeAgrami uczestniczyli w czesko-weAgierskim konflik-cie o spadek po Babenbergach. Referent omówi` politykeA Przemys`a
Otoka-W. Iwan´czak, J. Smo`ucha, Kraków 2010; ZwycieZzcy i przegrani w dziejach s´redniowiecznych
ra II, który stara` sieA nawi Aazac´ kontakty z poszczególnymi kniaziami ruskimi i – jak uwazHa A. Barciak : nie chodzi`o jedynie o oderwanie ich od sojuszu z WeAgrami, ale ambitny czeski w`adca chcia` odegrac´ roleA w dziele budowa-nia bezpieczen´stwa w tej czeAs´ci Europy. Nieznanego blizHej ksieAcia Walentyna Garbatego (ok. 1485-1521) pochodz Aacego z bocznej linii Przemys´lidów, wy-wodz Aacej sieA od Miko`aja I, nies´lubnego syna króla Przemys`a Otokara II, dotyczy` referat dr. Norberta Miki (Racibórz) zatytu`owany Ostatni Przemys´li-da. Referent przedstawi` biografieA tego ksieAcia, ze szczególnym uwzgleAdnie-niem jego rz Aadów w ksieAstwie raciborskim. Warto odnotowac´, zHe to w`as´nie widniej Aace na pieczeAciach Walentyna wyobrazHenie herbowe stanowi od 1 czerwca 2004 r. herb powiatu raciborskiego. Ostatni w tym bloku referat prof. Ivana Hlaváckka (Praga) – Prezence zapadních rukopisu\ v CQechách doby prQemyslovské dotyczy` problematyki sposobów i dróg nap`ywania do Czech reAkopisów z Europy Zachodniej, ze szczególnym uwzgleAdnieniem roli klaszto-rów, zw`aszcza cysterskich i premonstraten´skich oraz dworów i s´rodowiska czeskich w`adców. S´ledz Aac niezwykle trudne do odtworzenia weAdrówki reAko-pis´miennych kodeksów, Referent podj Aa` próbeA odpowiedzi na pytanie o zako-rzenienia reAkopis´miennej kultury czeskiej w kulturze Zachodu.
W drugim bloku tematycznym „S´l Aask blizHszy i dalszy” wyg`oszono dwa referaty. Prof. Anna Pobóg-Lenartowicz (Opole) w wyst Aapieniu zatytu`owa-nym Czesi i Morawianie w s´redniowieczzatytu`owa-nym Opolu omówi`a obecnos´c´ czes-kich i morawsczes-kich przybyszy – osobistos´ci: budz Aacego dyskusje pobytu apos-to`a S´l Aaska s´w. Wojciecha – dzis´ patrona Opola i króla Wac`awa II oraz cz`onków trzech s´rodowisk: rycerzy z otoczenia ksi AazH Aat opolskich, s´rodowiska kos´cielnego i spo`ecznos´ci miejskiej. Okazuje sieA, zHe mozHna potwierdzic´ obecnos´c´ pojedynczych tylko przedstawicieli obu nacji, a szczególnie zaska-kuj Aaca jest ich nieobecnos´c´ ws´ród opolskiego duchowien´stwa. Referat prof. Jana Drabiny (Kraków) Wroc6awianie mieZdzy krucjatami antytureckimi a kru-cjatami antyhusyckimi u schy6ku s´redniowiecza stanowi` próbeA rozpoznania postaw i poczynan´ licz Aacej wówczas oko`o 20 tysieAcy wspólnoty lokalnej wobec istotnych wydarzen´ tamtego stulecia, jakim by`o z jednej strony zagro-zHenie tureckie, a z drugiej : husytyzm. Wroc`awianie wieAksz Aa aktywnos´c´ wy-kazywali w zwalczaniu husytów, natomiast w przypadku krucjat antyturec-kich, zg`osili gotowos´c´ udzia`u tylko raz, w 1456 roku, najpewniej pod wp`y-wem agitacji Jana Kapistrana.
Sporo uwagi w czasie konferencji pos´wieAcono problematyce zagrozHenia tureckiego w XIV-XVI stuleciu, której dedykowano trzeci blok tematyczny „W cieniu pó`ksieAzHyca”. Rozpocz Aa` go dr Jerzy Grygiel (Kraków), który wyg`osi` referat Czechy i Polska wobec zagrozMenia tureckiego w XIV i XV
wieku – próba porównania. Autor zauwazHy`, zHe o ile przynajmniej do po`owy XIV wieku wieAksz Aa aktywnos´c´ w ruchu krucjatowym, a nasteApnie walce z na-porem Turków osman´skich, przejawia`o rycerstwo czeskie, o tyle na prze-`omie XIV i XV wieku sytuacja te uleg`a zmianie. Brak zainteresowania rycerstwa czeskiego walk Aa z Turkami Autor zwi Aaza` z wybuchem rewolucji husyckiej (1419-1436), kiedy to wyprawy krzyzHowe skierowano w`as´nie na terytorium Czech. Referat dr. hab. Janusza Smo`uchy (Kraków) Próby wci Z ag-nieZcia przez StoliceZ Apostolsk Za Polski i Czech do udzia6u w krucjacie anty-tureckiej w po6owie XV wieku dotyczy` polityki Stolicy Apostolskiej wobec krajów Europy S´rodkowej w konteks´cie zagrozHenia tureckiego. Autor przed-stawi` dyplomacjeA Rzymu za pontyfikatu Piusa II (1458-1464), kiedy wzros`o znaczenie krajów tej czeAs´ci Starego Kontynentu w dyplomacji papieskiej, jako zHe Kuria Rzymska pragneA`a wykorzystac´ m.in. PolskeA i Czechy, ale takzHe WeAgry w spodziewanej wojnie z Turcj Aa. Polityka ta trafi`a na niecheAc´ w`as´nie w Królestwie Polskim, skoncentrowanym na uci AazHliwej wojnie z Zakonem KrzyzHackim. Referat dr. hab. Bogus`awa Czechowicza (Opole:Hradec Kra-lové) zatytu`owany …Sultánovy rQecQi by poteQšily i CQechy… Dziedzictwo bizan-tyjskie w reZkach Turków a europejski kryzys tozMsamos´ci w XV-XVI wieku dotyczy` sytuacji, w jakiej znalaz`a sieA Europa po zajeAciu Konstantynopola przez Turków, uznaniu sieA przez su`tana dziedzicem tradycji imperium rzym-skiego i przybraniu imperialnej tytulatury cesarza. Referent zauwazHy`, zHe jakkolwiek bizantyjskie dziedzictwo kulturowe i ideologiczne by`o przejmo-wane przez papieski Rzym czy Zygmunta Luksemburskiego, potem przez Je-rzego z Podiebradów, Macieja Korwina czy wreszcie ksieAcia moskiewskiego Iwana III, to z koniunktury na wzmocnienie swej ideologii politycznej nie skorzystali Jagiellonowie. W wyst Aapieniu zatytu`owanym Czesi i Polacy
wo-bec zagrozMenia osman´skiego w latach 20.-70. XVI wieku dr hab. Tomasz
Ciesielski (Opole) przedstawi` przede wszystkim polityczne relacje polsko-tureckie w okresie panowania dwóch ostatnich Jagiellonów, znaczone g`ównie przed`uzHanymi rozejmami i czeAst Aa wymian Aa poselstw, i zadrazHniane najazdami lenników, ale tezH poddanych (Tatarzy budziaccy i oczakowscy) i sporami o Mo`dawieA. Prof. Jaroslav Pánek (Praga) wyg`osi` referat Obrona Zachodu: Królestwo Czech w obronie przeciw ekspansji osman´skiej, w którym przedsta-wi` dwie czeskie antyosman´skie wyprawy wojsk krajowych na WeAgry w la-tach 1566 i 1594, beAd Aace odpowiedzi Aa na obaweA, zHe kraje Korony Czeskiej stan Aa sieA kolejnym celem ekspansji tureckiej. Autor dokona` analizy obu wypraw, które kon´czy`y sieA zaraz po tym, gdy dociera`a wiadomos´c´ o zatrzy-maniu natarcia tureckiego na którejs´ z weAgierskich twierdz, pod k Aatem przy-gotowania dowódców i motywacji bojowej wojska, dynamiki przygotowan´
i jej synchronizacji z wydarzeniami na WeAgrzech, zabezpieczenia materialne-go i ich znaczenia z punktu widzenia pan´stwa czeskiematerialne-go i czeskich stanów. Czwarty blok tematyczny zatytu`owany „Wojna i polityka” otworzy` prof. Krzysztof Baczkowski (Kraków) w referacie Rola czeskiego g6osu elektorskie-go w s´redniowiecznych elekcjach w6adców niemieckich przedstawi` ewolucjeA roli czeskiego elektora w elekcjach w`adców niemieckich od X wieku po po-`oweA XIV wieku i Z`ot Aa BulleA (1356), gdy król czeski sta` sieA najpoteAzHniej-szym s´wieckim elektorem Rzeszy. Autor podkres´li`, zHe Luksemburgowie dwu-krotnie decydowali praktycznie o z`ozHeniu z tronu królów i pieAciodwu-krotnie o ich wyniesieniu. W latach 1471-1526 czeski g`os elektorski znajdowa` sieA w reAkach Jagiellonów, choc´ jego prawomocnos´c´ zosta`a uznana dopiero w 1519 roku. Referat prof. Petra Vorela (Pardubice) zosta` pos´wieAcony pro-blematyce stosunku Polski i ksieAstw s´l Aaskich do konfliktu religijnego pomieA-dzy katolickim cesarzem Rzeszy Karolem V Habsburgiem a protestanckim zwi Aazkiem szmalkaldzkim i rózHnymi jego przejawami i konsekwencjami, jak bunt stanów czeskich wobec Ferdynanda I (Polsko a slezská knížata v dobeQ Smalkaldské války v rQíši 1546-1547). Prof. Tomáš Knoz (Brno) w referacie DveQ vojenská tažení Karla steršího ze Žerotína przedstawi` zaskakuj Aac Aa kon-cepcjeA wojny jako przejawu transferu kulturowego, specyficznej formy komu-nikacji. Autor dokona` analizy na przyk`adzie dwóch wypraw morawskiego szlachcica doby przedbia`ogórskiej Karla Starszego z Žerotína – do Francji i w Szwajcarii w latach 1591-1592 i przeciwko Rudolfowi II w 1608 roku. Autor zauwazHy`, zHe o ile wczes´niej w europejskim transferze kulturowym silnie zaakcentowana by`a os´ po`udnie-pó`noc, o tyle w okresie póz´niejszym wzros`o znaczenie wschodnio-zachodniej ga`eAzi transferu kulturowego.
Pi Aaty blok „Kultura – religia – idee” otworzy`o wyst Aapienie prof. Marka Walczaka (Kraków) z referatem Bohemi Cracovia muraverunt? Kraków wobec sztuki czeskiej oko6o roku 1300, w którym Autor przedstawi` interesuj Aac Aa i rzadko odnotowywan Aa obecnos´c´ w polskiej rzez´bie kon´ca XIII wieku stylu zygzakowatego, pos´wiadczonego na ziemiach polskich tylko w Krakowie, m.in. w kos´ciele dominikanów. Prof. Stanis`aw Bylina (Warszawa) w refera-cie Polska mieZdzy Wschodem a Zachodem w XIV-XV wieku. Problemy kultury religijnej przedstawi` szerok Aa panorameA kultury religijnej Polski póz´nego s´redniowiecza, zwracaj Aac uwageA m.in. na okolicznos´ci i konsekwencje spot-kania w pan´stwie Jagiellonów dwóch wyznan´ chrzes´cijan´skich, stosunek hie-rarchii kos´cielnej do prawos`awia, koegzystencjeA dwóch warstw pobozHnos´ci – propagowanej przez Kos´ció` i ludowej (tradycyjnej) czy silne wieAzi z kultu-r Aa kultu-religijn Aa Eukultu-ropy Zachodniej. Pkultu-rof. Henkultu-ryk Gmitekultu-rek (Lublin) w kultu-refekultu-racie Bracia czescy wobec polemiki o korzenie polskiej reformacji omówi`
stano-wisko braci czeskich, którzy podobnie jak niemal wszystkie pozosta`e nurty polskiego protestantyzmu, odrzucali zarzut o obcym, cudzoziemskim pocho-dzeniu swojego Kos´cio`a i wywodzili jego korzenie z czasów wczesnego chrzes´cijan´stwa. Autor przedstawi` mys´l i dzia`alnos´c´ jednego z najwybitniej-szych teologów polskiego Kos´cio`a Jednoty braci czeskich Szymona Teofila Turnowskiego, który dowodzi`, zHe ewangelicyzm jest ca`kowicie zgodny z pierwotnym chrzes´cijan´stwem, od którego wspó`czesny mu Kos´ció` katolicki znacznie odszed`. Dr Agnieszka Januszek-Sieradzka (Lublin) w referacie Dworna mi6os´c´ w póz´nos´redniowiecznej Polsce, czyli jak zachodnioeuropejska gra dworska sta6a sieZ narzeZdziem politycznym na nowo postawi`a pytanie o obecnos´c´ w Aatku „dwornej mi`os´ci” w etosie rycerskim w póz´nos´rednio-wiecznej Polsce. W przeciwien´stwie do warunków zachodnioeuropejskich sztuka dwornego kochania nie sta`a sieA w Polsce jednym z filarów rycerskie-go etosu. Referentka podkres´li`a, zHe dwór królewski w póz´nos´redniowiecznej Polsce z rozmys`em praktykowa`, propagowa` i skrzeAtnie wykorzystywa` do swoich celów kanony kultury rycerskiej, nie wy` Aaczaj Aac, a nawet wymagaj Aac dwornos´ci, jakkolwiek celowo pozbawionej w`as´nie owego p`ochego i obcego mentalnie w Aatku mi`osnego. W swym wyst Aapieniu zatytu`owanym Východ a Západ v cQeských kroniká a cestopisech 16 stoletíprof. Dan Gwarecki (Opo-le) skupi` sieA przede wszystkim na pokazaniu obrazu Wschodu i Zachodu w czeskich relacjach z podrózHy na progu czasów nowozHytnych. Autor zauwa-zHy`, zHe jakkolwiek czescy podrózHnicy – pielgrzymi, dyplomaci, wojskowi, kupcy – nie ukrywali zachwytu czy podziwu dla odwiedzanych miejsc (ze szczególnym upodobaniem pisali o W`oszech), to jednak nie daje sieA w tych relacjach zauwazHyc´ swoistego kompleksu nizHszos´ci i przekonania o koniecz-nos´ci „pogoni za Zachodem”.
Jak przypomnia` prof. W. Iwan´czak, o jakos´ci konferencji decyduje czeAsto w wieAkszym stopniu nizH wyg`oszone referaty, towarzysz Aaca im dyskusja. Jes´liby oceniac´ konferencjeA w Kamieniu S´l Aaskim w`as´nie w tych kategoriach, nalezHa`oby j Aa uznac´ za niezwykle udan Aa. Wszystkie wyg`oszone referaty sk`ania`y do pytan´, uzupe`nien´, dopowiedzen´, rozwijania perspektyw badaw-czych i szukania nowych mozHliwos´ci z´ród`owych. Referenci szczególnie zHywo dyskutowali m. in. o pojeAciu „krucjata” w XV wieku, o koranicznych podsta-wach rozejmowej polityki Turcji w XVI stuleciu, o pasach transmisyjnych wzorców i idei w s´redniowiecznej Europie czy uniwersalnos´ci i lokalnos´ci kultury dworskiej, a dyskusje najczeAs´ciej toczy`y sieA jeszcze d`ugo po zakon´-czeniu obrad. Z ich owocami beAdzie mozHna sieA zapoznac´, bowiem – tak jak dotychczas – materia`y pokonferencyjne ukazH Aa sieA drukiem, tym razem pod redakcj Aa prof. prof. Wojciecha Iwan´czaka i Tomasza Ciesielskiego.
Trzeciego dnia konferencji jej uczestnicy mieli mozHliwos´c´ uczestniczenia w objez´dzie naukowym, podczas którego odwiedzili GóreA S´wieAtej Anny z pieAkn Aa bazylik Aa i pozostaj Aacym pod opiek Aa franciszkanów sanktuarium s´w. Anny z cudown Aa figur Aa S´wieAtej. NasteApnie udali sieA do Rogowa Opol-skiego, gdzie mieli okazjeA obejrzec´ wspania`e zabytki przechowywane w ro-gowskim Oddziale Zbiorów Zabytkowych Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Emanuela Smo`ki w Opolu – starodruki, dokumenty, grafiki, a zw`aszcza wywo`uj Aace najwieAksze poruszenie mapy S´l Aaska z imponuj Aacych zbiorów kartograficznych. Wart zwiedzenia by` równiezH zespó` zamkowo-parkowy z renesansowo-klasycystycznym zamkiem i pieAknym parkiem w stylu angiel-skim. Ostatnim przystankiem na trasie objazdu by`a Moszna ze swym nie-zwyk`ym, bajkowym zamkiem o 365 pomieszczeniach i 99 wiezHach i wie-zHyczkach, dawn Aa rezydencj Aa s´l Aaskiego rodu Tiele-Wincklerów.
Kolejna, dziewi Aata konferencja Komisji Dziejów Czech i Stosunków Pol-sko-Czeskich Komitetu Nauk Historycznych Polskiej Akademii Nauk zosta`a zaplanowana na rok 2014, a jej problematyka skupiac´ sieA beAdzie wokó` elit i mas w spo`eczen´stwach Czech i Polski s´redniowiecza i czasów wczesno-nowozHytnych.
ANDRZEJ GtADYSZ
Instytut Historii KUL
„CZtOWIEK I WOJNA”
Z DZIEJÓW WOJSKOWOS´CI POLSKIEJ I POWSZECHNEJ INSTYTUT HISTORII
KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWtA II (13 XII 2012) W 2012 roku s´rodowisko historyków wojskowos´ci Katolickiego Uniwersy-tetu Lubelskiego Jana Paw`a II kontynuowa`o aktywn Aa dzia`alnos´c´ naukow Aa prezentuj Aac wyniki swoich badan´ na konferencjach wyjazdowych, m.in.: XI Ogólnopolskim Forum Historyków Wojskowos´ci „Mity i legendy w pol-ROCZNIKI HUMANISTYCZNE 60(2012) z. 2
