STANISàAW FEL
KATOLICKA NAUKA SPOàECZNA
W TWÓRCZOĝCI NAUKOWEJ JANUSZA MARIAēSKIEGO
W bardzo obszernym dorobku publikacyjnym ks. prof. Janusza MariaĔ-skiego znajdują siĊ miĊdzy innymi publikacje z zakresu katolickiej nauki spo-áecznej. Podstawą wyróĪnienia tej kategorii publikacji są ich tytuáy odnoszące siĊ wprost do tej dziedziny wiedzy lub ich treĞü. W Polsce nie ma jedno-znacznego rozumienia katolickiej nauki spoáecznej; moĪna wyróĪniü dwa pod-stawowe sposoby jej ujmowania, a w konsekwencji naukowego uprawiania. W artykule zostanie najpierw podjĊta próba ukazania tych sposobów rozu-mienia, aby w konsekwencji ustaliü, w który z nich wpisują siĊ publikacje MariaĔskiego. NastĊpnie publikacje te poddane zostaną analizie w aspekcie zarówno ustalenia samej podejmowanej w nich problematyki, jak i sposobu jej ujmowania.
SPOSOBY ROZUMIENIA I UPRAWIANIA KATOLICKIEJ NAUKI SPOàECZNEJ W POLSCE
W Polsce istnieją dwa sposoby rozumienia i uprawiania katolickiej nauki spoáecznej. Pierwszy w znacznym zakresie utoĪsamia ją z nauczaniem spo-áecznym KoĞcioáa katolickiego, zawartym w oficjalnych dokumentach i wypo-wiedziach papieĪy oraz innych przedstawicieli hierarchii, w tym episkopatów poszczególnych krajów i pojedynczych biskupów diecezjalnych. Bazujące na takim rozumieniu uprawianie katolickiej nauki spoáecznej polega gáównie na
Ks. dr hab. STANISàAW FEL, prof. KUL – dziekan Wydziaáu Nauk Spoáecznych KUL, kierownik Katedry Katolickiej Nauki Spoáecznej i Etyki Spoáeczno-Gospodarczej w Instytucie Socjologii KUL, adres do korespondencji: Al. Racáawickie 14, 20-950 Lublin, e-mail: stanislaw.fel@kul.lublin.pl
interpretacji nauczania spoáecznego KoĞcioáa, jego swoistej egzegezie, nie-jednokrotnie jednak bez odniesieĔ do rzeczywistoĞci spoáeczno-gospodarczej i jej pogáĊbionej analizy. W Polsce sposób ten jest charakterystyczny przede wszystkim dla katolickiej nauki spoáecznej, uprawianej w ramach fakultetów teologicznych. Refleksja ta wykorzystywana jest zwáaszcza do upowszechnia-nia doktryny spoáecznej KoĞcioáa przez dziaáalnoĞü pastoralną. Fakt ten jest doĞü znaczący, wziąwszy pod uwagĊ, Īe w Polsce mocno rozbudowane są duszpasterstwa specjalistyczne, obejmujące róĪne kategorie spoáeczne i grupy zawodowe1. MariaĔski docenia wagĊ oddziaáywania KoĞcioáa w Polsce cieszą-cego siĊ sporym zaufaniem spoáecznym poprzez upowszechnianie jego spo-áecznej doktryny. Przy tym sam zmierza nie tylko go prostego szerzenia wie-dzy na ten temat, ale teĪ podkreĞla wagĊ oddziaáywania wychowawczego. Niekiedy takie oddziaáywanie wychowawcze stawia wrĊcz jako jeden celów swoich publikacji2.
Wedáug drugiego sposobu rozumienia katolickiej nauki spoáecznej oznacza ona dyscyplinĊ naukową, której nauczanie KoĞcioáa jest jednym z jej Ĩródeá. Elementy te eksponuje definicja Wáadysáawa Piwowarskiego, wedáug którego katolicka nauka spoáeczna jest to nauczanie spoáeczne KoĞcioáa katolickiego oraz oparta na nim naukowa refleksja uczonych specjalistów i dziaáaczy spo-áecznych3. Tak rozumiana katolicka nauka spoáeczna czyni punktem wyjĞcia
konkretne sytuacje Īycia spoáecznego i gospodarczego, poddając je nastĊpnie ocenie etycznej, m.in. za pomocą kryteriów podawanych przez nauczanie spoáeczne KoĞcioáa, aby wreszcie wysunąü konkretne propozycje zmian odpo-wiadające uwarunkowaniom czasu i miejsca. Jak podkreĞla Franciszek J. Ma-zurek, miĊdzy „Magisterium KoĞcioáa w sprawach spoáecznych i katolicką na-uką spoáeczną zachodzi wzajemne powiązanie i przenikanie”4. Stosowana jest w niej metoda sformuáowana przez Josepha Cardijna, zaáoĪyciela belgijskiego chrzeĞcijaĔskiego związku máodzieĪy robotniczej (Jeunesse Ouvriere Chretienne), wyraĪana hasáowo sáowami: widzieü, oceniü, dziaáaü. TĊ ogólną dyrektywĊ metodologiczną Jan XXIII zawará w encyklice Mater et magistra: „Zasady nauki spoáecznej wprowadza siĊ zazwyczaj w Īycie w trzech etapach:
1
S.FEL, Sozialethik in Polen. Geschichte und aktuelle Bedeutung, „Amos International“ 1(2009), s. 58.
2
KoĞcióá a wspóáczesne problemy spoáeczno-moralne. Kwestie wybrane, Lublin 1992, s. 6-7. 3
Katolicka nauka spoáeczna, w: Sáownik katolickiej nauki spoáecznej, red. W. Piwowarski, Warszawa 1993, s. 76.
4
Katolicka nauka spoáeczna – status metodologiczny i gáówne obszary problemowe, w: S. FEL, J. KUPNY, Katolicka nauka spoáeczna. Podstawowe zagadnienia z Īycia spoáecznego
pierw bada siĊ, jaki jest rzeczywisty stan rzeczy, nastĊpnie dokonuje siĊ wni-kliwej oceny tego stanu w Ğwietle wspomnianych zasad, a wreszcie ustala siĊ, co moĪna i naleĪy czyniü, by podane zasady wprowadziü w Īycie odpowiednio do okolicznoĞci miejsca i czasu. Te etapy okreĞla siĊ nieraz sáowami «zbadaü, oceniü, dziaáaü»”5. PodejĞcie to jest charakterystyczne dla uczonych uprawia-jących katolicką naukĊ spoáeczną w instytucjonalnych ramach wydziaáów na-uk spoáecznych, jak to ma miejsce na KUL czy w Uniwersytecie Kardynaáa Stefana WyszyĔskiego w Warszawie. Przy tym podejĞciu znaczącą rolĊ odgry-wają dyscypliny z zakresu nauk spoáecznych, takie jak socjologia, ekonomia, politologia. Pozwalają one profesjonalnie diagnozowaü poszczególne ele-menty szeroko rozumianego systemu spoáeczno-gospodarczego i system jako caáoĞü. Wobec spowodowanej róĪnymi czynnikami (globalizacja, nowe techno-logie komunikacyjne i produkcyjne) nasilającej siĊ dynamiki przemian w tym obszarze korzystanie z tych dyscyplin i wspóápraca z nimi umoĪliwia etyczną ocenĊ szybko pojawiających nowych zjawisk spoáecznych i gospodarczych.
MariaĔski rozróĪnia powyĪsze dwa sposoby rozumienia i uprawiania kato-lickiej nauki spoáecznej. Pisze, Īe „spoáeczna nauka KoĞcioáa, zwana inaczej doktryna spoáeczną KoĞcioáa lub nauczaniem spoáecznym KoĞcioáa, jest caáo-Ğcią doktrynalną, wypracowaną ustawicznie i stopniowo przez Magisterium KoĞcioáa, interpretowaną i pogáĊbianą przez uczonych katolickich w ramach tzw. katolickiej nauki spoáecznej”6. Stoi na stanowisku, Īe katolicka nauka spoáeczna stanowi naukowy wyraz doktryny spoáecznej KoĞcioáa7.
Jednoznaczne przyporządkowanie twórczoĞci naukowej MariaĔskiego z za-kresu katolickiej nauki spoáecznej do jednego z powyĪszych ujĊü nie narzuca siĊ w sposób oczywisty. Uczony ten od początku wybraá klarownie wyzna-czoną i konsekwentnie realizowaną drogĊ naukową, polegającą na podejĞciu do rzeczywistoĞci spoáecznej w sposób wyznaczany przez paradygmat badaw-czy socjologii, a koncentrującą siĊ na wieloaspektowym badaniu tej rzeczywi-stoĞci pod wzglĊdem jej zasobów moralnych i religijnych. Jednak jego nauko-wy rozwój i kilkudziesiĊcioletnia aktywnoĞü naukowa miaáy miejsce na Kato-lickim Uniwersytecie Lubelskim w Ğrodowisku intelektualnym, które tworzyáo zaáoĪoną przez Czesáawa Strzeszewskiego i kontynuowaną prze jego uczniów lubelską szkoáĊ katolickiej nauki spoáecznej. Prawdopodobnie ta okolicznoĞü sprawiáa, Īe podejmuje on raz po raz niektóre zagadnienia spoáeczne w ujĊciu wáaĞciwym dla katolickiej nauki spoáecznej. Czyni to na obydwa wspomniane
5 Nr 237. 6
KoĞcióá a wspóáczesne problemy, s. 9. 7
wyĪej sposoby. W niektórych tekstach koncentruje siĊ zasadniczo na analizie i interpretacji nauczania spoáecznego KoĞcioáa8, w innych zaĞ diagnozuje rzeczywistoĞü spoáeczno-gospodarczą, poddaje ją ocenie z perspektywy nau-czania spoáecznego KoĞcioáa oraz wskazuje sposoby korygowania postaw lub struktur spoáecznych uznanych przez niego za wymagające zmian9. Ponadto twórczoĞü naukowa MariaĔskiego z zakresu socjologii moralnoĞci i religii wnosi do katolickiej nauki spoáecznej trudny do przecenienia wkáad w obsza-rze ustalania i opisywania aktualnych kwestii spoáecznych. Stanowią one je-den ze znaków rozpoznawczych nauczania spoáecznego KoĞcioáa i katolickiej nauki spoáecznej, gdyĪ do ich istotnych cech zalicza siĊ reakcjĊ na kwestie spoáeczne, na które skáadają siĊ „elementy negatywne – niesprawiedliwe struk-tury, i pozytywne – kryteria jej oceny, podstawowe zasady spoáeczne i strategia jej rozwiązania”10. Wyniki badaĔ socjologicznych MariaĔskiego nierzadko pozyty-wnie weryfikują w praktyce Īycia spoáecznego elementy nauczania spoáecznego KoĞcioáa. Dotyczy to na przykáad pozytywnej roli religijnoĞci w zaangaĪowaniu obywatelskim czy wartoĞci pracy dla osoby ludzkiej11.
Opublikowane przez MariaĔskiego artykuáy z zakresu katolickiej nauki spoáecznej dotyczą gáównie kilku wybranych zagadnieĔ, leĪących w polu ba-dawczym tej dyscypliny. NaleĪą do nich takie kwestie, jak: demokracja, eko-logia i spoáeczna gospodarka rynkowa.
DEMOKRACJA W NAUCZANIU SPOàECZNYM KOĝCIOàA
W nauczaniu spoáecznym KoĞcioáa moĪna wyróĪniü najogólniej dwa typy demokracji – w sensie szerszym i w sensie wĊĪszym. Pierwszy z nich zakáada wolnoĞü i uczestnictwo wszystkich obywateli w Īyciu spoáecznym, gospo-darczym, politycznym i kulturalnym (demokracja spoáeczna); drugi zaĞ, wol-noĞü i uczestnictwo w tworzeniu systemu rządzenia paĔstwem (demokracja polityczno-prawna)12. Przy tym nauczanie spoáeczne KoĞcioáa na początku nie zajmowaáo stanowiska wobec demokracji jako systemu rządzenia paĔstwem. KoĞcióá zajmowaá zasadniczo neutralne stanowisko takĪe wobec innych
8
Zob. rozdziaá Odnowa moralna – podstawą áadu spoáecznego w: TENĩE, KoĞcióá a
wspóá-czesne problemy, s. 201-222.
9
TENĩE, „Struktury grzechu” w ocenie spoáecznego nauczania KoĞcioáa, Páock 1998. 10
F.MAZUREK, Kwestia spoáeczna, w: Sáownik, s. 92. 11
Etos pracy bezrobotnych, Lublin 1994; TENĩE, KoĞcióá katolicki w Polsce w przestrzeni
Īycia publicznego. Studium socjologiczne, ToruĔ 2013.
12
jów, takich jak monarchia czy republika. JeĞli w jakiĞ sposób odnosiá siĊ do ustrojów politycznych, to czyniá to pod kątem oceny stanowiska paĔstwa wo-bec moralnoĞci i religii. Pewien przeáom w tym wzglĊdzie nastąpiá za ponty-fikatu Piusa XII, a zwáaszcza Jana XXIII. Obydwaj papieĪe opowiedzieli siĊ za demokracją jako systemem rządzenia paĔstwem. Sądzili bowiem, Īe demo-kracja – na tle innych ustrojów – jest najbardziej odpowiednim systemem poli-tycznym w dojrzaáym spoáeczeĔstwie, poniewaĪ najlepiej zaspokaja potrzeby i dąĪenia obywateli oraz sáuĪy godnoĞci czáowieka. Jednak i te wypowiedzi nie koncentrowaáy siĊ na technicznych aspektach funkcjonowania ustrojów demokratycznych, lecz na ich moĪliwoĞciach respektowania godnoĞci osoby ludzkiej i jej praw. W nowszym nauczaniu o demokracji w wąskim rozumie-niu znamienna jest wypowiedĨ Jana Pawáa II. Wedáug niego: „KoĞcióá docenia demokracjĊ jako system, który zapewnia udziaá obywateli w dziejach polity-cznych i rządzonym gwarantuje moĪliwoĞü wyboru oraz kontrolowania wáas-nych rządów, a takĪe – kiedy naleĪy to uczyniü – zastĊpowania ich w sposób pokojowy innymi”13. Wedáug nauczania spoáecznego Jana Pawáa II demokra-cja opiera siĊ na dwóch filarach: prawach czáowieka i wartoĞciach.
JuĪ we wczeĞniejszych dokumentach nauczania spoáecznego KoĞcioáa poja-wiaáy siĊ implicite elementy demokracji w szerszym sensie; zarys rozwiązaĔ, które Karl Mannheim nazwaá „demokracją fundamentalną”. Jej istotą jest dą-Īenie do równoĞci i czynnej partycypacji moĪliwie wszystkich czáonków w podstawowych dziedzinach Īycia spoáecznego. Wedáug Wáadysáawa Piwo-warskiego tak rozumiana demokracja jest toĪsama z demokracją masową. WiąĪe siĊ to z przejĞciem od demokracji jako formy rządów do demokracji jako formy Īycia, które dokonaáo siĊ od czasów nowoĪytnych do wspóáczes-nych14. Lothar Roos okreĞla ten typ demokracji jako swoistą formĊ czy styl Īycia spoáeczeĔstwa (Lebensform, Lebensstil), którego czáonkowie mają pra-wo do aktywnego i powszechnego uczestnictwa we wszystkich podstapra-wowych dziedzinach Īycia i aktywnoĞci15. Ten typ demokracji, wprawdzie tylko o za-siĊgu klasowym, wystĊpowaá nauczaniu spoáecznym KoĞcioáa juĪ w okresie miĊdzywojennym, np. Pius XI w ogáoszonej w 1931 r. encyklice
Quadra-gesimo anno postuluje udziaá robotników i urzĊdników „we wáasnoĞci i
zarzą-dzeniu przedsiĊbiorstwem, albo teĪ w jakikolwiek sposób w jego zyskach”16.
13 Centesimus annus, nr 46. 14 Demokracja, s. 38. 15
Demokratie als Lebensform, München 1969. 16
Szerzej zostaá on rozwiniĊty przez Sobór WatykaĔski II w konstytucji Gaudium et spes i Jana Pawáa II w encyklikach Sollicitudo rei socialis i Laborem exercens.
MariaĔski w swojej twórczoĞci naukowej nie podejmuje zasadniczo kwestii związanych z demokracją w sensie szerszym – demokracją spoáeczną. Sporo uwagi poĞwiĊca natomiast elementom demokracji w sensie wĊĪszym. Przy tym zainteresowanie tą problematyką koncentruje siĊ na wybranych obszarach tego obszernego i wieloaspektowego pola badawczego17. Zazwyczaj jest ona podej-mowana przez niego w kontekĞcie funkcjonowania spoáeczeĔstwa obywatel-skiego w Polsce18. MariaĔski czyni to na dwa sposoby. Jednym z nich jest podejĞcie bazujące na wyrastających z wyników badaĔ empirycznych anali-zach socjologicznych. Konsekwentnie monitoruje z jednej strony stanowisko KoĞcioáa katolickiego w procesach przemian spoáeczno-ustrojowych po 1989 r., z drugiej – spoáeczne postrzeganie spoáecznej doktryny KoĞcioáa i oraz jego aktywnoĞci na szeroko rozumianym polu spoáecznym. Drugim sposobem jest przedstawianie i interpretacja elementów nauczania spoáecznego KoĞcioáa, dotyczących samej demokracji, jak i zagadnieĔ stanowiących jej istotĊ – wol-noĞci, wartoĞci podstawowych czy zasobów moralnych spoáeczeĔstwa.
Wspomniane wyĪej analizy pozycji i roli KoĞcioáa katolickiego w przemia-nach dokonujących siĊ w Polsce po 1989 r. MariaĔski poprzedza zwykle pers-pektywą historyczną, ukazującą funkcjonowanie KoĞcioáa w okresie realnego socjalizmu i jego rolĊ w dziaáaniach skutkujących upadkiem systemu komuni-stycznego. Wedáug tego uczonego „doktryna i dziaáalnoĞü KoĞcioáa przyczyniaáa siĊ do poszukiwania form walki i rozwiązaĔ politycznych bardziej uwzglĊd-niających godnoĞü osoby i przechodzenia ku formom politycznym bardziej sprawiedliwym i zapewniającym obywatelom peániejszy udziaá w Īyciu pub-licznym”19. Jak zaznacza, przywoáywanie tych faktów ma na celu ustrzeĪenie przed swoistą amnezją spoáeczną, dotyczącą wkáadu KoĞcioáa w zachowanie tradycji narodowej, demontaĪ komunizmu i budowanie spoáeczeĔstwa oby-watelskiego20.
Z kolei prowadzone przez MariaĔskiego analizy spoáecznego postrzegania spoáecznej doktryny KoĞcioáa i oraz jego aktywnoĞci na szeroko rozumianym polu spoáecznym wpisują siĊ poniekąd w obszar badawczy katolickiej nauki
17
Poza obszarem jego zainteresowaĔ pozostaje m.in. mająca swe korzenie w drugiej poáo-wie XIX w. demokracja chrzeĞcijaĔska. Dotyczy to zarówno wypowiedzi Magisterium KoĞcioáa na ten temat, jak i ruchu spoáecznego i chadeckich partii politycznych.
18
KoĞcióá katolicki w spoáeczeĔstwie obywatelskim, Lublin 1998. 19
TamĪe, s. 24. 20
spoáecznej, leĪący na styku zainteresowaĔ socjologii, politologii i prawa, zaj-mujący siĊ relacjami KoĞcioáa katolickiego i paĔstwa. W publikacjach lubel-skiego socjologa dotyczących tych kwestii dominuje jednak zwykle podejĞcie socjologiczne, bez podejmowania analiz tych relacji w paradygmacie specyfi-cznym dla katolickiej nauki spoáecznej21. Znaczący na tym polu dorobek pu-blikacyjny MariaĔskiego skrupulatnie dokumentuje postrzeganie funkcjono-wania KoĞcioáa katolickiego w Polsce w przestrzeni Īycia publicznego22. Diagnozuje w nim ewolucjĊ stanowiska KoĞcioáa katolickiego w Polsce w tym wzglĊdzie. Zdaniem MariaĔskiego, przywoáującego typologiĊ Jose Casanovy, ma miejsce odejĞcie od „hegemonii katolickiej w spoáeczeĔstwie obywatel-skim” na rzecz poĞredniego oddziaáywania na sferĊ Ğwiecką poprzez „mobili-zowanie laikatu wokóá spraw katolickich” oraz wypowiedzi w kwestiach o du-Īej wadze spoáeczno-etycznej z pozycji obroĔcy godnoĞci osoby ludzkiej i promotora sprawiedliwoĞci23.
W publikacjach MariaĔskiego dotyczących demokracji szczególnie czĊsto przewija siĊ wątek wartoĞci moralnych, a zwáaszcza wartoĞci podstawowych24. UwaĪa on, Īe „spoáeczeĔstwo powinno mieü moralnoĞü jako swój konstytu-tywny wymiar i Īe są wartoĞci moralne, z których nie moĪna zrezygnowaü w spoáeczeĔstwie”, gdyĪ zagraĪaáoby to stabilnoĞci jego funkcjonowania25. Postrzega KoĞcióá katolicki oraz inne związki wyznaniowe jako instytucje mo-gące odegraü waĪną rolĊ na polu krzewienia i umacniania w spoáeczeĔstwie demokratycznym tego typu wartoĞci26. W tym kontekĞcie opowiada siĊ za nor-matywną, naturalnoprawną koncepcją tych wartoĞci, wskazując na ich Ĩródáo w godnoĞci osoby ludzkiej, a nie w konsensusie spoáecznym. Przyjmuje ich priorytet wobec prawa stanowionego i odrzuca prawo wiĊkszoĞci obywateli do
21
Przykáadem takich badaĔ z perspektywy katolickiej nauki spoáecznej jest praca: M.STĉP -NIAK, Religia w paĔstwie laickim. Negacja – tolerancja – dialog, àódĨ: Archidiecezjalne Wy-dawnictwo àódzkie 2009.
22
ReligijnoĞü spoáeczeĔstwa polskiego w perspektywie europejskiej. Próba syntezy
socjo-logicznej, Kraków: Zakáad Wydawniczy Nomos 2004; TENĩE, KoĞcióá katolicki w Polsce
w przestrzeni Īycia publicznego.
23
J.MARIAēSKI, KoĞcióá a spoáeczeĔstwo obywatelskie, w: S. FEL, J. KUPNY, Katolicka
nauka spoáeczna. Podstawowe zagadnienia z Īycia spoáecznego i politycznego, Katowice 2007,
s. 203. 24
TamĪe, s. 182-204. 25
SpoáeczeĔstwo i moralnoĞü. Studia z katolickiej nauki spoáecznej i socjologii moralnoĞci, Tarnów 2008, s. 129.
26
ich kwestionowania i odrzucenia27. Wydaje siĊ, Īe katalogu tego typu wartoĞci zalicza przywoáywane najczĊĞciej: godnoĞü osoby ludzkiej, prawdĊ, wolnoĞü, solidarnoĞü i sprawiedliwoĞü.
Przekonanie MariaĔskiego o zasadniczym znaczeniu dla funkcjonowania áadu demokratycznego substancji moralnej ujawnia siĊ takĪe w jego tekstach poĞwiĊconych interpretacji doktryny spoáecznej KoĞcioáa katolickiego, doty-czącej tej problematyki. Ukazuje przy tym konsekwentne stanowisko Magi-sterium KoĞcioáa o nieodzownoĞci moralnych podstaw demokratycznego áadu spoáecznego oraz ciągáego zabiegania o wzmacnianie tej materii nieustannie naraĪonej na erozjĊ28. Akcentuje nie tylko znaczącą rolĊ, jaką na tym polu od-grywa nauczanie spoáeczne KoĞcioáa i jego dziaáalnoĞü29.
Z problematyką demokracji i áadu spoáeczno-gospodarczego koresponduje specyficzna dla nauczania spoáecznego KoĞcioáa i katolickiej nauki spoáecznej kategoria struktur grzechu. MariaĔski problematykĊ tĊ podjąá w monografii zatytuáowanej „Struktury grzechu” w ocenie spoáecznego nauczania KoĞcioáa30. Ta unikatowa w polskiej literaturze praca nie jest jedynie przedstawieniem doktryny KoĞcioáa na temat tytuáowych struktur grzechu, lecz bazując na tej doktrynie jako jednym ze Ĩródeá, wieloaspektowo ukazuje moĪliwe sposoby ich rozumienia oraz formy wystĊpowania. Przede wszystkim MariaĔski klaro-wnie uzasadnia odrĊbnoĞü báĊdnie utoĪsamianych przez niektórych autorów kategorii grzechu spoáecznego i struktur grzechu31. Wykazuje, Īe grzech spo-áeczny jest konsekwencją grzechu indywidualnego poszczególnych osób. Twierdzi, Īe „ten sam czáowiek przyczynia siĊ wprost do tworzenia struktur wyzysku i zniewolenia, «struktury grzechu» są jego dzieáem, mają swe Ĩródáo w wolnoĞci osoby”32. Przypomina teĪ, Īe chociaĪ w przypadku grzechu spo-áecznego trudno ustaliü indywidualną odpowiedzialnoĞü, to naduĪyciem byáo-by twierdzenie o determinizmie przesądzającym o braku takiej indywidualnej odpowiedzialnoĞci – „grzeszą ludzie a nie struktury”. Jednak grzech spoáeczny, zwáaszcza gdy przybierze postaü instytucjonalną, skodyfikowaną w przepisach prawa lub inną, silnie warunkującą Īycie indywidualne i spoáeczne, nie
27
WartoĞci podstawowe w ĞwiadomoĞci máodzieĪy maturalnej, w: GodnoĞü osoby ludzkiej
w spoáeczeĔstwie i gospodarce, red. S. Fel, M. Wódka, Lublin 2014, s. 239-241.
28
Zob. rozdziaá: Odnowa moralna – podstawą áadu spoáecznego w: J. MARIAēSKI, KoĞcióá
a wspóáczesne problemy, s. 201-222.
29
SpoáeczeĔstwo i moralnoĞü. Studia z katolickiej nauki spoáecznej i socjologii moralnoĞci, Tarnów 2008, s. 112, 140. 30 Páock 1998. 31 TamĪe, s. 20-26. 32 TamĪe, s. 24.
staje bez oddziaáywania na funkcjonowanie poszczególnych osób, a nawet caáych spoáeczeĔstw. MoĪna wówczas mówiü o strukturach grzechu, które utrudniają czy wrĊcz uniemoĪliwiają moralne zachowania czáonków spoáe-czeĔstwa, a w konsekwencji prawidáowe jego funkcjonowanie. Dotyczy to Īy-cia spoáecznego w szerokim rozumieniu, a takĪe gospodarczego i politycznego wymiaru jego funkcjonowania. MariaĔski okreĞla taką sytuacjĊ „zinstytucjo-nalizowaną niemoralnoĞcią”. Nie roszcząc pretensji do ustalenia peánego kata-logu struktur grzechu, wystĊpujących we wspóáczesnych spoáeczeĔstwach, uka-zuje ich funkcjonowanie na przykáadzie wybranych dziedzin Īycia spoáecz-nego. NaleĪy zaznaczyü, Īe niektórzy autorzy kategoriĊ struktury grzechu interpretują w wąski sposób, odnosząc ją do caáych systemów spoáecznych, opartych na niemoralnych czy wrĊcz antyhumanistycznych zasadach, jak np. polityczne systemy totalitarne. MariaĔski ujmuje struktury grzechu nieco szerzej, uwzglĊdniając aspektowe uwarunkowania funkcjonowania spoáeczeĔstw, takĪe demokratycznych. Jak siĊ wydaje, wykorzystuje on tutaj swoje kom-petencje badacza Īycia spoáecznego i wskazuje jako struktury grzechu indo-ktrynacjĊ i káamstwo oraz Ğrodki masowego przekazu i reklamĊ, bĊdące noĞ-nikami treĞci demoralizujących albo lansujących konsumpcyjny styl Īycia, ograniczający wszechstronny rozwój osoby. Ograniczenia dla w peáni wolnego, podmiotowego dziaáania czáonków demokratycznych spoáeczeĔstw MariaĔski dostrzega takĪe w obszarze funkcjonowania wolnego rynku oraz Ğrodowiska naturalnego, zagroĪonego dziaáaniem gospodarczym czáowieka. Niektóre wy-mienione rodzaje struktur grzechu i obszary ich wystĊpowania w 1998 r., w któ-rym opublikowano wspomnianą monografiĊ, mogáy budziü pewne wątpliwoĞci, czy nie są zbyt daleko idące. W nastĊpnych latach badania potwierdziáy np. odpodmiotowiającą niekiedy rolĊ konsumpcjonizmu i bĊdącej na jego usáu-gach reklamy33 czy siáĊ mediów, które z pozycji „czwartej wáadzy” awan-sowaáy na pozycjĊ „pierwszej wáadzy”34. NaleĪy podkreĞliü, Īe stanowisko lubelskiego socjologa jest dalekie od katastroficznych wizji, dostrzegających w wymienionych obszarach jedynie „struktury grzechu” i czyhające z ich strony zagroĪenia. Jest to raczej stanowisko realistyczne, doceniające znacze-nie mechanizmów demokratycznych, Ğrodków masowego przekazu, wolnego rynku i znaczenia konsumpcji dla integralnego rozwoju osób w wolnych spoáeczeĔstwach. MariaĔski, pozostając wierny podejĞciu metodologicznemu wáaĞciwemu katolickiej nauce spoáecznej, nie pozostaje na etapie zbadania
33
KwestiĊ tĊ obszernie przedstawia B. Barber (Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci,
infantylizuje dorosáych i poáyka obywateli, Warszawa 2007).
34
i opisania wspóáczesnych realiów spoáeczno-gospodarczych, a nastĊpnie prze-stawienia kryteriów ocen zawartych w nauczaniu spoáecznym KoĞcioáa i doko-naniu w ich Ğwietle etycznej oceny, ale zarysowuje teĪ kierunki przeciw-dziaáania ograniczeniom dla respektowania godnoĞci osoby i jej rozwoju. Wskazuje dwa zasadnicze sposoby przezwyciĊĪania zdiagnozowanych przez siebie struktur grzechu – „naprawĊ wnĊtrza czáowieka”35 oraz „rozbudowĊ struktur solidarnoĞci z ludĨmi i narodami, Īyjącymi w róĪnych czĊĞciach Ğwiata w sytuacji niepewnoĞci i zagroĪenia”36.
ETYKA EKOLOGII
Problemem nabierającym coraz wiĊkszego znaczenia w ostatnich dzie-siĊcioleciach jest ekologia. Dla katolickiej nauki spoáecznej charakterystyczne jest interdyscyplinarne ujmowanie etyki Ğrodowiska, w szerokim kontekĞcie innych wymiarów Īycia spoáecznego i gospodarczego. Pierwsze refleksje do-tyczące odpowiedzialnego traktowania Ğrodowiska naturalnego, które wywo-áaáy debatĊ ekologiczną w latach siedemdziesiątych ubiegáego wieku, to ksiąĪ-ka Rachel Carston pt. Silent Spring (Milcząca wiosna) z 196237, a przede wszystkim wydane dziesiĊü lat póĨniej przez DonellĊ i Dennisa Meadows oraz innych wyniki badaĔ Klubu Rzymskiego o sytuacji ludzkoĞci, pt. Granice
wzrostu38. Wobec niszczenia, gáównie przez przemysá, naturalnego Ğrodowiska
Īycia ludzkiego oraz rosnącego zuĪycia nieodnawialnych zasobów natural-nych oczywiste staáo siĊ wáączenie problematyki ekologicznej w refleksjĊ nad rozwojem spoáecznym i gospodarczym oraz uznanie za nieadekwatne przeciw-stawianie sobie spoáeczeĔstwa i natury.
MODELE UZASADNIEē ETYKI EKOLOGII
W literaturze przedmiotu wyróĪniü moĪna cztery gáówne filozoficzno-ety-czne modele uzasadnieĔ nowoczesnej etyki Ğrodowiska. W ramach uzasadnieĔ antropocentrycznych, patocentrycznych, biocentrycznych oraz holistycznych
35
„Struktury grzechu” w ocenie spoáecznego nauczania KoĞcioáa, s. 152.
36
TamĪe, s. 90. 37
New York: Mariner Books 1962. 38
D.H.MEADOWS,D.L.MEADOWS,J.RANDERS,W.W.BEHRENS III, The Limits to Growth, New York 1972.
wystĊpują typy argumentacji od umiarkowanej po radykalną. W modelach antropocentrycznych etyczną miarą jest czáowiek, ochrona jego godnoĞci i jego rozwój. Jest on widziany jako podmiot moralny, a równoczeĞnie odróĪnia siĊ go wyraĨnie od pozostaáych istot Īywych. OdpowiedzialnoĞü wobec drugiego czáowieka stanowi o obowiązkach i granicach dziaáania. Dotyczy ona jednak nie tylko samego czáowieka, lecz takĪe natury jako jego niezbĊdnego Ğrodo-wiska Īycia. W Ğwietle tego uzasadnienia jawi siĊ wyraĨnie odpowiedzialnoĞü za moĪliwoĞü i warunki egzystencji przyszáych pokoleĔ. Modele patocentry-czne czynią zasadniczym kryterium oceny zdolnoĞü do odczuwania (cierpie-nia) wszystkich istot Īyjących39. Dla zwolenników ich umiarkowanej wersji oznacza to obowiązek ochrony zwierząt. Z kolei skrajne formy tego typu uza-sadnieĔ tak silnie akcentują znaczenie odczuwania cierpienia, Īe nie hie-rarchizują wedáug przynaleĪnoĞci do gatunku, lecz czynią cierpienie kryterium najwaĪniejszym. W praktyce moĪe to oznaczaü, w wypadku konfliktu inte-resów, przyznanie pierwszeĔstwa zwierzĊciu bardziej cierpiącemu niĪ czáo-wiek. Modele biocentryczne rozciągają natomiast odpowiedzialnoĞü czáowieka na wszystkie istoty Īyjące zdolne do rozwoju40. TakĪe tutaj skrajne wersje odrzucają priorytet czáowieka i traktują go jako jednego z równoprawnych czáonków wspólnoty Īycia wszystkich istot Īyjących. Najdalej idącym typem argumentacji w etyce Ğrodowiska jest ta uĪywana w modelach holistycznych (fizjocentrycznych). Za etyczną miarĊ przyjmuje siĊ w niej przynaleĪnoĞü do natury. RównieĪ tutaj istnieją róĪne warianty interpretacji tego uzasadnienia. àagodne, podobnie jak w uzasadnieniach biocentrycznych, uznają wyĪszą rangĊ czáowieka wobec natury, natomiast skrajne, dąĪąc do pokoju z naturą, postrzegają czáowieka jako tylko jeden z jej elementów41. Modele uzasadnieĔ pozwalają m.in. zrozumieü motywacje ruchów ekologicznych o róĪnych orien-tacjach.
39
Przedstawicielem takiego podejĞcia są: australijski etyk Peter Singer, austriacki mate-matyk i etyk Martin Balluch, autor m.in. Animals have a right to life („ALTEX“ 23(2006), No 4, s. 281-293; Der Hund und sein Philosoph – Plädoyer für Autonomie und Tierrechte, Wien: Promedia 2014).
40
Reprezentantem tego modelu jest Albert Schweizer, autor m.in. Ehrfurcht vor dem Leben
– Grundtexte aus fünf Jahrzehnten (München 1991).
41
R. MARX, H. WULSDORF, Christliche Sozialethik. Konturem – Prinzipien –
NAUCZANIE KOĝCIOàA
O PROBLEMATYCE OCHRONY ĝRODOWISKA
Wypowiedzi KoĞcioáa na temat problematyki ekologicznej datują siĊ na początek lat szeĞüdziesiątych ubiegáego wieku. W encyklice Mater et magi-stra, konstytucji soborowej Gaudium et spes i w encyklice Populorum pro-gressio znajdują siĊ przede wszystkim wypowiedzi implicite w kontekĞcie ambiwalencji zdobyczy techniki, uĪytkowania energii atomowej czy sprawied-liwoĞci miĊdzynarodowej. W latach siedemdziesiątych, wraz z debatą ekolo-giczną pojawiáy siĊ wypowiedzi explicite, zwáaszcza na temat potrzeby osz-czĊdzania zasobów naturalnych i relacji czáowieka do natury. Problematyka ta zostaáa rozwiniĊta i pogáĊbiona w encyklikach Jana Pawáa II. Nie ma jednak do tej pory (maj 2015) encykliki poĞwiĊconej w caáoĞci problematyce ekologii. Znacznie obszerniej ekologią zajmują siĊ liczne dokumenty KoĞcioáów lokalnych, np. zarówno dokument Rady Europejskich Konferencji Episkopa-tów (CCEE) z 1989 r., jak i liczne wypowiedzi episkopaEpiskopa-tów poszczególnych krajów.
MariaĔski podjąá tĊ problematykĊ na gruncie polskim stosunkowo wczeĞ-nie, ujmując ją gáównie z perspektywy nauczania spoáecznego KoĞcioáa, choü jednoczeĞnie osadza ją mocno w waĪnym dla niej kontekĞcie socjologicz-nym42. Kontekst ten stanowi z jednej strony oparte na badaniach socjo-logicznych przedstawienie zmian ĞwiadomoĞci ekologicznej spoáeczeĔstwa polskiego u progu transformacji systemowej, a z drugiej – wykazanie, Īe waga przywiązywana wspóáczeĞnie do problemu zagroĪenia Ğrodowiska pozwala formuáowaü analogie do tej rangi kwestii spoáecznej, jaką w czasie ogáoszenia encykliki Rerum novarum byáa kwestia robotnicza. W publikacjach MariaĔ-skiego poĞwiĊconych ochronie Ğrodowiska moĪna wyróĪniü zarówno ujĊcie historyczne, ukazujące ewolucjĊ eksplikacji moralnych aspektów ekologii, jak i ujĊcie systemowe, zmierzające do analizy elementów problematyki ekologii w nauczaniu spoáecznym KoĞcioáa43. Jak wspomniano wyĪej, kluczowe zna-czenie dla sposobu rozumienia etycznego aspektu ekologii ma filozoficzne uzasadnienie. MariaĔski analizuje antropologiczny model uzasadnienia, cha-rakterystyczny dla nauczania spoáecznego KoĞcioáa. Rekonstruuje koncepcjĊ
42
Zob. Problemy ekologiczne w spoáecznym nauczaniu KoĞcioáa, w: TENĩE, KoĞcióá
a wspóáczesne problemy spoáeczno-moralne. Kwestie wybrane, Lublin 1992, s. 143-168.
43
KoĞcióá a wspóáczesne problemy, s. 145-146; TENĩE, Troska KoĞcioáa o ochronĊ
Ğrodo-wiska, w: J.KUPNY,S.FEL, Katolicka nauka spoáeczna. Podstawowe zagadnienia z Īycia
osoby ludzkiej jako istoty stworzonej na obraz i podobieĔstwo Boga, zobowią-zanej przez StwórcĊ do realizacji podwójnej misji – rozwoju wáasnej osobo-woĞci oraz troski o caáe stworzenie. Wykazuje, Īe ta podwójna misja stanowi ostatecznie jedno, zasadnicze powoáanie czáowieka, gdyĪ do peánej aktuali-zacji potencjaáu osoby ludzkiej niezbĊdne są zarówno inne osoby, jak i Ğrodo-wisko przyrodnicze z jego, niekiedy nieodnawialnymi, zasobami. Stąd teĪ eks-ploatacja zasobów przyrodniczych, zakáócająca zrównowaĪone funkcjonowanie Ğrodowiska naturalnego czy teĪ zagraĪająca wrĊcz jego istnieniu ostatecznie wymierzona jest przeciwko samemu czáowiekowi44. MariaĔski zaznacza, Īe zakáócenie tej równowagi moĪe dokonywaü siĊ nie tylko przez nadmierne uprzemysáowienie i wykorzystywanie zabójczych dla Ğrodowiska techno-logii45, ale teĪ przez wybujaáy konsumpcjonizm46. W swojej interpretacji nau-czania spoáecznego KoĞcioáa mocno eksponuje charakterystyczną dla tego na-uczania kategoriĊ ekologii ludzkiej. NaleĪy przy tym zaznaczyü, Īe o ile w publikacji z 1992 r. koncentruje siĊ gáównie na przyrodniczym aspekcie ekologii, o tyle w artykule z 2003 r., opublikowanym w wieloautorskim pod-rĊczniku katolickiej nauki spoáecznej szerzej rozwija wątek ekologii ludzkiej. Za najbardziej podstawowe uznaje zagroĪenia wynikające z „kultury Ğmierci”, wymierzone wprost w biologiczną egzystencjĊ czáowieka, jak aborcja, euta-nazja czy teĪ wojny i ludobójstwo47. Jak wspomniano, w przyjĊtej koncepcji antropologicznej czáowieka jako osoby, istoty z natury spoáecznej, podstawową rolĊ w jej rozwoju odrywają relacje spoáeczne. Lubelski socjolog uwaĪa, Īe „jednym z niebezpiecznych przejawów niszczenia «ekologii ludzkiej» jest roz-bijanie wiĊzi spoáecznych i niszczenie harmonii stosunków miĊdzyludzkich”48. Uwadze MariaĔskiego nie umyka teĪ podejmowany w nauczaniu spoáecznym KoĞcioáa, dotyczącym ekologii, problem odpowiedzialnoĞci za przyszáe poko-lenia. PodkreĞla, Īe „ani Īaden naród, ani Īadne pokolenie nie mogą przy-wáaszczaü sobie tych dóbr na wyáączną wáasnoĞü ani tym bardziej niszczyü je
44
J. MariaĔski przytacza przy tym najbardziej znamienne teksty Magisterium KoĞcioáa: „Czáowiek dzisiejszy zdaje siĊ byü stale zagroĪony przez to, co jest jego wáasnym wytworem, co jest wynikiem pracy jego rąk, a zarazem – i bardziej jeszcze – pracy jego umysáu, dąĪeĔ jego woli. Owoce tej wielorakiej dziaáalnoĞci czáowieka zbyt rycháo, i w sposób najczĊĞciej nie przewidywany, nie tylko i nie tyle podlegają „alienacji” w tym sensie, Īe zostają odebrane temu, kto je wytworzyá, ile – przynajmniej czĊĞciowo, w jakimĞ pochodnym i poĞrednim zakresie skutków – skierowują siĊ przeciw czáowiekowi” (JAN PAWEà II, Redemptor hominis, nr 15); J. MARIAēSKI, KoĞcióá a wspóáczesne problemy, s. 151-152.
45
TamĪe, s. 149-150. 46
Troska KoĞcioáa o ochronĊ Ğrodowiska, s. 209. 47
TamĪe, s. 212. 48
w nieracjonalny sposób, poprzez samowolną eksploatacjĊ przyrody”49. KwestiĊ odpowiedzialnoĞci za przyszáe pokolenia wpisuje w postulowaną przez siebie potrzebĊ ksztaátowania integralnej ekologii, obejmującej jej aspekt teologi-czny, moralny, spoáeczny, techniczny, gospodarczy i przyrodniczy, a której wyrazem miaáaby byü sprawiedliwoĞü ekologiczna50. MariaĔski wskazuje teĪ drogi mające prowadziü do zaistnienia tego postulowanego stanu. Są nimi przedsiĊwziĊcia wychowawcze mające ksztaátowaü ĞwiadomoĞü i odpowie-dzialnoĞü ekologiczną, eksponowanie moralnego wymiaru ekologii, oddziaáy-wanie KoĞcioáa oraz zaangaĪowanie publicznych wáadz paĔstwowych i miĊ-dzynarodowych51.
W najnowszych analizach ekologicznych prowadzonych na gruncie kato-lickiej nauki spoáecznej coraz wyraĨniej zarysowuje siĊ zasada zrównowa-Īonego rozwoju jako nowa zasada etyczno-spoáeczna52, która przenika
wszyst-kie wymiary spoáeczne; nie chodzi w niej przede wszystkim o ksztaátowanie natury, lecz zwáaszcza spoáeczeĔstwa lub teĪ – inaczej mówiąc – jego po-szczególnych obszarów w aspekcie ich odniesienia do natury. Takie rozu-mienie tej nowej zasady wynika z przekonania, Īe na podstawie komplek-sowych zaleĪnoĞci, jakie zachodzą miĊdzy ekologią, ekonomią i spoáeczeĔ-stwem, naleĪy je rozpatrywaü integralnie. A wiĊc nie jako trzy, waĪne, powią-zane ze sobą obszary, lecz jako jedną trójwymiarową rzeczywistoĞü. WiĊk-szoĞü autorów skáania siĊ ku rozumieniu polityki zrównowaĪonego rozwoju jako polityki spoáecznej, która traktuje te trzy wymiary jako równoprawne i równowartoĞciowe. Stąd teĪ nowoczesna katolicka nauka spoáeczna nie ogra-nicza siĊ do postulowania, aby przy tworzeniu porządku spoáecznego byáo wiĊcej sprawiedliwoĞci i humanizmu, lecz by uwzglĊdniano takĪe odpowie-dzialnoĞü za naturĊ.
SPOàECZNA GOSPODARKA RYNKOWA
W nauczaniu spoáecznym KoĞcioáa odnajdujemy klarowne deklaracje od-Īegnujące siĊ od chĊci konstruowania, a nawet jednoznacznego akceptowania konkretnych modeli ustrojowych. Natomiast wskazywane są w nim zasady
49
KoĞcióá a wspóáczesne problemy, s. 147-148. 50
Troska KoĞcioáa o ochronĊ Ğrodowiska, s. 215-217. 51
KoĞcióá a wspóáczesne problemy, s. 158-166. 52
M. VOGT, Prinzip Nachhaltigkeit. Ein Entwurf aus theologisch-ethischer Perspektive, München 2009.
etyczne dotyczące áadu spoáecznego i gospodarczego, ogólnie formuáowane zadania gáównych aktorów szeroko rozumianego Īycia spoáecznego oraz zako-rzenione, miĊdzy innymi w tradycji biblijnej, sposoby rozumienia podstawo-wych elementów Īycia gospodarczego takich, jak praca, wáasnoĞü, sprawied-liwa páaca. W tym paradygmacie wskazuje siĊ teĪ zadania paĔstwa w zakresie porządku gospodarczego. NaleĪy do nich przede wszystkim troska o zbudo-wanie sprawiedliwego systemu gospodarczego, który by zapewniá optymalne warunki rozwoju dla caáego spoáeczeĔstwa. Taki system zakáada z jednej strony poszanowanie i pomnaĪanie wáasnoĞci prywatnej, a z drugiej prze-strzeganie zasady o powszechnym przeznaczeniu dóbr. Trzeba podkreĞliü, Īe nauczanie spoáeczne KoĞcioáa, doceniając wolny rynek jako „najbardziej sku-teczne narzĊdzie wykorzystania zasobów i zaspokajania potrzeb”53 oraz zwi ą-zaną z nim wolną konkurencjĊ i zysk, wyraĨnie zaznacza, Īe nie powinny one byü jedynymi regulatorami Īycia gospodarczego, gdyĪ szczególne znaczenie powinno mieü przestrzeganie zasad moralnoĞci spoáecznej. Wskazania te po-zwalają sformuáowaü wniosek, Īe spoáeczne nauczanie KoĞcioáa coraz wyraĨ-niej optuje za spoáeczną gospodarką rynkową, a zatem za rozwiązaniami uzna-jącymi formuáowane w nim zasady oraz uznającym „sáuĪebną” wobec spoáe-czeĔstwa rolĊ gospodarki. Z kolei na gruncie katolickiej nauki spoáecznej wy-pracowuje siĊ bardziej szczegóáowe rozwiązania áadu gospodarczego. Jej przedstawiciel – Oswald von Nell-Breuning – wniósá istotny wkáad w powsta-nie najbardziej znanej, powsta-niemieckiej wersji spoáecznej gospodarki rynkowej54. TakĪe Alfred Müller-Armack, twórca pojĊcia i wspóáautor koncepcji spoáecz-nej gospodarki rynkowej, sam mając proweniencjĊ protestancką, uwaĪa, Īe katolicka nauka spoáeczna zajmuje najbardziej znaczące miejsce wĞród innych elementów ideowych, które przyczyniáy siĊ do jej powstania55.
Analizy spoáecznej gospodarki rynkowej z perspektywy katolickiej nauki spoáecznej prowadzone przez MariaĔskiego mają charakter bezpoĞredni i po-Ğredni. BezpoĞredni znajduje wyraz w publikacjach poĞwiĊconych doktrynal-nemu i praktyczdoktrynal-nemu stanowisku KoĞcioáa katolickiego, w tym jego naucza-nia spoáecznego wobec spoáecznej gospodarki rynkowej56. ZaĞ poĞredni
53
JAN PAWEà II, Centesimus annus, nr 54. 54
S.FEL, Oswalda von Nell-Breuninga koncepcja áadu spoáeczno-gospodarczego, Lublin 2007, s. 34-53.
55
Religion und Wirtschaft. Geistesgeschichtliche Hintergründe unserer europäischen
Lebens-form, Stuttgart 1968, s. 564.
56
Na przykáad rozdziaá V: KoĞcióá katolicki a spoáeczna gospodarka rynkowa, w: J.MARIAē -SKI, SpoáeczeĔstwo i moralnoĞü. Studia z katolickiej nauki spoáecznej i socjologii moralnoĞci, Tarnów 2008, s. 181-216.
nia siĊ przy podejmowaniu pojedynczych zagadnieĔ, takich jak koncepcja czáo-wieka, wartoĞci ludzkie versus wartoĞci ekonomiczne, prawa czáowieka, kon-cepcja pracy, które ostatecznie skáadają siĊ na sposób rozumienia gospodarki. Podejmując powyĪszą problematykĊ, MariaĔski zwykle uzasadnia kompeten-cje czy uprawnienia KoĞcioáa w zakresie aspektowego wypowiadania na te-maty gospodarcze czy spoáeczne. U ich podstaw znajduje siĊ jego misja troski o kaĪdego czáowieka, obrony jego godnoĞci i praw. Zaznacza, Īe jeĪeli nawet KoĞcióá nie ma bezpoĞrednich kompetencji w sprawach gospodarczych, to wy-powiada siĊ ze wzglĊdu na czáowieka, który jest uwikáany w procesy produk-cyjne57. Zatem analogicznie do poprzednio analizowanych zagadnieĔ punktem wyjĞcia jest antropologia personalistyczna, uznająca osobĊ ludzką wyposaĪoną we wrodzoną godnoĞü za najwyĪszą wartoĞü Īycia spoáecznego i gospodar-czego. MariaĔski przytacza wiele argumentów zaczerpniĊtych z nauczania spoáecznego KoĞcioáa, uzasadniających prymat czáowieka nad rynkiem i ko-niecznoĞü respektowania niezbywalnych praw czáowieka, takĪe w obszarze gospodarczym. Ich ochrony nie gwarantuje sam mechanizm rynkowy. Wyma-ga to nie tylko wysokich standardów moralnych aktorów Īycia gospodarczego, ale teĪ ograniczonej ingerencji paĔstwa. Lubelski socjolog uwaĪa wrĊcz, Īe „áad gospodarczy nie jest moĪliwy bez ramowych unormowaĔ prawnych i odpowiednich instytucji”, a paĔstwo ma przy tym istotną rolĊ do odegrania58. Oparte na nauczaniu spoáecznym KoĞcioáa wywody o niewystarczalnoĞci sa-mego mechanizmu rynkowego wzmacnia argumentami socjologicznym, przy-taczając wyniki badaĔ ukazujące spoáeczne niezadowolenie z bliskiej neolibe-ralizmowi wersji gospodarki rynkowej w Polsce59. Jego wywody zdają siĊ pro-wadziü do konstatacji, Īe spoáeczna gospodarka rynkowa, dąĪąca do szero-kiego upowszechnienia dobrobytu oraz unikania raĪących dysproporcji zarob-kowych, koresponduje z postulatami nauczania spoáecznego KoĞcioáa, aby dbaü nie tylko o zagroĪone prawa pojedynczych ludzi czy grup spoáecznych i za-biegaü o dobro szerszych krĊgów spoáecznych. Na uwagĊ zasáuguje podejmo-wany przez MariaĔskiego wątek dotyczący koniecznoĞci uwzglĊdniania w dzia-áalnoĞci gospodarczej uwarunkowaĔ Ğrodowiska naturalnego60. Ten
stosunko-wo wczeĞnie przez niego wprowadzony do publikacji z katolickiej nauki spo-áecznej ekologiczny aspekt spospo-áecznej gospodarki rynkowej staje siĊ dzisiaj
57
Etos pracy bezrobotnych, Lublin 1994, s. 38-42; TENĩE, SpoáeczeĔstwo i moralnoĞü, s. 189-190.
58
SpoáeczeĔstwo i moralnoĞü, s. 189. 59
TamĪe, s. 202-204. 60
jednym z konstytuujących elementów jej wspóáczesnego rozumienia. Komisja Konferencji Episkopatów Wspólnoty Europejskiej (COMECE) w swojej de-klaracji z 2011 r. jednoznacznie opowiada siĊ za ekologiczną spoáeczną gos-podarką rynkową jako modelem postulowanych dla krajów Unii Europej-skiej61.
Z perspektywy katolickiej nauki spoáecznej kluczowym elementem Īycia gospodarczego jest praca ludzka. Punktem wyjĞcia ujmowania pracy w nau-czaniu spoáecznym KoĞcioáa jest jej znaczenie dla osoby ludzkiej – jej egzy-stencji i rozwoju. MariaĔski podejmuje tĊ problematykĊ w dwojaki sposób – rekonstruuje koncepcjĊ pracy ludzkiej w tym nauczaniu oraz w pewnym zakresie weryfikuje ją empirycznie, opierając siĊ na badaniach socjologicznych, dotyczących bezrobocia62. W analizach przeprowadzonych w Polsce badaĔ wykazuje, Īe praca jest wielowymiarową wartoĞcią: osobową, gospodarczą, spoáeczną i moralną. Osobową, gdyĪ zaspokaja podstawową potrzebĊ czáowie-ka do realizowania siĊ i rozwoju przez wykonywaną pracĊ. BĊdąc sposobem uzyskiwania Ğrodków do zapewnienia egzystencji materialnej osoby pracują-cej i jej rodziny, jest wartoĞcią gospodarczą. Relacje spoáeczne powstające na gruncie wykonywanej pracy, miejsce w hierarchii spoáecznej i spoáeczne uznanie pozwalają skonstatowaü, Īe praca jest wartoĞcią spoáeczną. Stosunek do obowiązków zawodowych, sposobu wykonywania pracy przesądza o jej uznaniu za wartoĞü moralną.
*
Analiza publikacji MariaĔskiego pozwoliáa ustaliü specyfikĊ uprawiania przez niego katolickiej nauki spoáecznej oraz okreĞliü, przynajmniej w zarysie, zakres i sposób ujmowania w nich zagadnieĔ z nauczania spoáecznego Ko-Ğcioáa i katolickiej nauki spoáecznej. Do zagadnieĔ tych naleĪą gáównie: de-mokracja, ekologia i spoáeczna gospodarka rynkowa. Publikacje te pozwalają skonstatowaü wieloraki wkáad MariaĔskiego w katolicką naukĊ spoáeczną. Po-lega on nie tylko na interpretacji nauczania spoáecznego KoĞcioáa katolickiego i jego upowszechnianiu, ale teĪ na zbadaniu w paradygmacie katolickiej nauki
61
Europejska wspólnota solidarnoĞci i odpowiedzialnoĞci. Deklaracja biskupów COMECE
na temat konkurencyjnej spoáecznej gospodarki rynkowej jako celu traktatowego Unii Euro-pejskiej, „SpoáeczeĔstwo. Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauczania
spoáecz-nego KoĞcioáa” 1(2012), s. 155-175. 62
spoáecznej form zakresu wystĊpowania struktur grzechu w Polsce w latach dziewiĊüdziesiątych ubiegáego wieku. Nie do przecenienia jest równieĪ zna-czenie badaĔ socjologicznych MariaĔskiego, pozwalających ustaliü i opisaü aktualne kwestie spoáeczne, a zatem wpisujących siĊ w interdyscyplinarnie rozumianą katolicką naukĊ spoáeczną. Ponadto niektóre z tych badaĔ, jak to miaáo miejsce w przypadku badaĔ etosu bezrobocia, pozwoliáy empirycznie potwierdziü, a tym samym wzmocniü doniosáoĞü nauczania spoáecznego KoĞ-cioáa katolickiego.
BIBLIOGRAFIA
BARBER B.: Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosáych i poáyka obywateli, Warszawa 2007.
CARSTON R.: Silent Spring, New York: Mariner Books 1962.
Europejska wspólnota solidarnoĞci i odpowiedzialnoĞci. Deklaracja biskupów COMECE na temat konkurencyjnej spoáecznej gospodarki rynkowej jako celu traktatowego Unii Euro-pejskiej, „SpoáeczeĔstwo. Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauczania spo-áecznego KoĞcioáa” 1(2012), s. 155-175.
FEL S.: Oswalda von Nell-Breuninga koncepcja áadu spoáeczno-gospodarczego, Lublin 2007. FEL S.: Sozialethik in Polen. Geschichte und aktuelle Bedeutung, „Amos International“
1(2009), s. 58-61.
JAN PAWEà II, Centesimus annus, Watykan 1991. JAN PAWEà II, Redemptor hominis, Watykan 1979. JAN XXIII: Mater et magistra, Watykan 1961.
MARIAēSKI J.:Etos pracy bezrobotnych (raport z badaĔ empirycznych), Lublin 1994.
MARIAēSKI J.: KoĞcióá a spoáeczeĔstwo obywatelskie, w: S.FEL, J.KUPNY, Katolicka nauka
spoáeczna. Podstawowe zagadnienia z Īycia spoáecznego i politycznego, Katowice 2007,
s. 182-204.
MARIAēSKI J.: KoĞcióá a wspóáczesne problemy spoáeczno-moralne. Kwestie wybrane, Lublin 1992.
MARIAēSKI J.: KoĞcióá katolicki w Polsce w przestrzeni Īycia publicznego. Studium socjo-logiczne, ToruĔ 2013.
MARIAēSKI J.:KoĞcióá katolicki w spoáeczeĔstwie obywatelskim, Lublin 1998.
MARIAēSKI J.:ReligijnoĞü spoáeczeĔstwa polskiego w perspektywie europejskiej. Próba synte-zy socjologicznej, Kraków: Zakáad Wydawniczy Nomos 2004.
MARIAēSKI J.: SpoáeczeĔstwo i moralnoĞü. Studia z katolickiej nauki spoáecznej i socjologii moralnoĞci, Tarnów 2008.
MARIAēSKI J.: „Struktury grzechu” w ocenie spoáecznego nauczania KoĞcioáa, Páock 1998. MARIAēSKI J.: Troska KoĞcioáa o ochronĊ Ğrodowiska, w: KUPNY, FEL, Katolicka nauka
spoáeczna, s. 202-218.
MARIAēSKI J.: WartoĞci podstawowe w ĞwiadomoĞci máodzieĪy maturalnej, w: GodnoĞü osoby
MARX R., WULSDORF H.: Christliche Sozialethik. Konturem – Prinzipien – Handlugsfelder, Paderborn 2002.
MAZUREK F.: Kwestia spoáeczna, w: Sáownik katolickiej nauki spoáecznej, red. W. Piwowarski, s. 92.
MAZUREK F.J.: Katolicka nauka spoáeczna – status metodologiczny i gáówne obszary proble-mowe, w: KUPNY,FEL, Katolicka nauka spoáeczna, s. 11-30.
MEADOWS D.H.,MEADOWS D.L,RANDERS J.,BEHRENS W.W. III: The Limits to Growth, New York 1972.
MÜLLER H.: Die vierte Gewalt. Medien und Journalismus kritisch betrachtet, Wien 2008. MÜLLER-ARMACK A.: Religion und Wirtschaft. Geistesgeschichtliche Hintergründe unserer
europäischen Lebensform, Stuttgart 1968. PIWOWARSKI W.: Demokracja, w: Sáownik, s. 38.
PIWOWARSKI W.: Katolicka nauka spoáeczna, w: Sáownik, s. 76. ROOS L.: Demokratie als Lebensform, München 1969.
SCHWEIZER A.: Ehrfurcht vor dem Leben – Grundtexte aus fünf Jahrzehnten, München 1991. SINGER P.: Animals have a right to life, „ALTEX“ 23(2006), No , 4, s. 281-293.
SINGER P.: Der Hund und sein Philosoph - Plädoyer für Autonomie und Tierrechte, Wien: 2014.
STĉPNIAK M.: Religia w paĔstwie laickim. Negacja – tolerancja – dialog, àódĨ: Archidiecezjalne Wydawnictwo àódzkie 2009.
VOGT M.: Prinzip Nachhaltigkeit. Ein Entwurf aus theologisch-ethischer Perspektive, München 2009.
KATOLICKA NAUKA SPOàECZNA
W TWÓRCZOĝCI NAUKOWEJ JANUSZA MARIAēSKIEGO S t r e s z c z e n i e
Janusz MariaĔski wniósá wkáad w katolicką naukĊ spoáeczną, polegający na interpretacji nauczania spoáecznego KoĞcioáa katolickiego i jego upowszechnianiu oraz zbadaniu w para-dygmacie katolickiej nauki spoáecznej form i zakresu wystĊpowania struktur grzechu w Polsce w latach dziewiĊüdziesiątych ubiegáego wieku. W tym paradygmacie badawczym zajmowaá siĊ teĪ demokracją, ekologią i spoáeczną gospodarką rynkową. Stwierdzono, Īe badania socjo-logiczne prowadzone przez MariaĔskiego umoĪliwiáy ustalenie i opisanie aktualnych kwestii spoáecznych. Ponadto niektóre z tych badaĔ, jak w przypadku badaĔ etosu bezrobocia, po-zwoliáy empirycznie potwierdziü tezy zawarte w nauczaniu spoáecznym KoĞcioáa katolickiego.
THE CATHOLIC SOCIAL TEACHING IN JANUSZ MARIAēSKI’S RESEARCH WORK
S u m m a r y
Janusz MariaĔski has made a large contribution to the Catholic social teaching that consists in interpreting the teaching and propagating it as well as in studying the forms and range of the occurrence of structures of sin in Poland in the 1990s in the paradigm of the Catholic social teaching. In this research paradigm he also researched democracy, ecology and social market economy. It has been found that sociological research conducted by MariaĔski has allowed finding out what the topical social issues are, and describing them. Moreover, some of this research, like in the case of research on the ethos of unemployment, has allowed the author to confirm empirically the theses contained in the social teaching of the Catholic Church.
Key words: Catholic social teaching, structures of sin, ecology, unemployment, democracy. Translated by: Tadeusz Karáowicz
