Antropologizowanie humanistyki. Zjawisko – proces – perspektywy. Red. J. Ko-walewski, W. Piasek. Olsztyn: Instytut Filozofii Uniwersytetu WarmiFsko--Mazurskiego 2009. Colloquia Humaniorum. ISBN: 978-83-60636-08-4.
We wspóUczesnych naukach humanistycznych, ale takXe spoUecznych, nasila siY niewZtpliwie proces okre[lany jako ich „antropologizacja”. Rodzi siY jednak pytanie, czy ten metodologiczny przeUom jest trwaUy, porównywalny do linguistic turn. Nade wszystko trzeba pyta`: czy ten zwrot jest on uprawniony i korzystny dla humanistyki? Próby wyczerpujZcego opisu oraz wyja[nienia tego zjawiska podjYli siY autorzy recenzowanej publikacji, wydanej pod redakcjZ Jacka Kowalewskiego (Instytut Histo-rii i Stosunków MiYdzynarodowych Uniwersytetu WarmiFsko-Mazurskiego w Olszty-nie) i Wojciecha Piaska (Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu MikoUaja Kopernika w Toruniu). Zbiorowe dzieUo, skupiajZce specjalistów z róXnych nauk, stanowi cenny przeglZd aplikacji antropologii do róXnych dziedzin nauki. We „Wpro-wadzeniu” redaktorzy sUusznie zaznaczajZ, Xe „zwrot kulturowy” czy „zwrot antropo-logiczny” jest próbZ ukonstytuowania nowego metodologicznego paradygmatu, konkurencyjnego wobec dominacji standardów metodologicznych charakterystycz-nych dla nauk przyrodniczych.
Antropologizacja nauk humanistycznych ujawnia siY juX na poziomie termino-logicznym, w formie upowszechnienia nomenklatury przejYtej z jYzyka antropologii kulturowej, charakterystycznej dla szkolnictwa anglosaskiego. Kolejnym symptomem tego zjawiska jest ukonstytuowanie siY nowych dziedzin badawczych, zwUaszcza róXnych form kulturoznawstwa (Cultural Studies), aspektywnie scalajZcych dokonania dyscyplin filozoficznych, humanistycznych i spoUecznych. Zjawisko to obrazuje wzrastajZca liczba przekUadów opracowaF z zakresu antropologii kulturowej na jYzyk polski1 oraz polskich opracowaF z tej dziedziny2. Proces ten wskazuje nie tylko na
„zadomowienie siY” antropologii kulturowej w nauce polskiej, ale takXe na programowZ próbY ugruntowanie tego podej[cia w naukach humanistycznych, a nawet spoUecznych.
Twórcy recenzowanej publikacji utoXsamiajZ, w wiYkszo[ci, antropologiY z antro-pologiZ kulturowZ3. W tym kontek[cie wskazujZ na pojawianie siY „nowych”
antropo-1 E.J. D a v i d. Antropologia kulturowa. Globalne si#y, lokalne $wiaty. TU. A. Gasior-Niemiec.
Kraków 2012; Antropologia do$wiadczenia. Z epilogiem Clifforda Geertza. Red. V.W. Turner, E. M. Turner. TU. E. Klekot, A. Szurek. Kraków 2011; C.T. L e w e l l e n. Antropologia polityczna. TU. T. Sieczkowski, A. DZbrowska. Kraków 2011.
2 E. K o p c z y F s k a. Metoda i pasja. Antropologia kulturowa Franza Boasa. Z wyborem pism.
Kraków 2012; P.J. F e r e F s k i. O pochodzeniu idei. Relatywizm w ameryka&skiej antropologii kulturowej. WrocUaw 2011; W. P i a s e k. Historia jako wiedza lokalna. „Antropologiczne przesu-ni(cie” w badaniach nad historiografi* PRL. ToruF 2011.
3 WedUug Alana Bernarda antropologia to na ogóU dyscyplina, w której skUad wchodzZ cztery
dziedziny wiedzy lub dyscypliny szczegóUowe: 1) antropologia biologiczna, 2) archeologia, 3) jYzy-koznawstwo antropologiczne, 4) antropologia kulturowa. A. B e r n a r d. Antropologia. Zarys teorii i historii. PrzeU. S. SzymaFski, wstYp J. Tokarska-Bakir. Warszawa 2006 s. 33.
logii: antropologii codzienno[ci, ciaUa, obrazu, widowiska, poetyki itd. Stymuluje to staUy proces „antropologizacji” nauk humanistycznych i spoUecznych. Celem tej publi-kacji jest zatem (1) wskazanie rozwiZzaF podstawowych problemów antropologii kulturowej (teoria a praktyka; teoria i sposoby interpretacji, granice badaF w terenie i in.), a w tym kontek[cie odpowiedl na pytanie, czy metoda antropologii jest upraw-niona oraz jakie teorie leXZ u jej podstaw, oraz (2) ukazanie moXliwych zastosowaF metody antropologicznej w poszczególnych dyscyplinach wiedzy. CzY[` I tej publi-kacji, metaprzedmiotowa, jest próbZ ukazania wspólnej metody wszystkich rodzajów antropologii, suponujZc wyralnie, Xe taka metoda istnieje. Kolejne czY[ci ukazujZ przykUady antropologizowania wspóUczesnych nauk: jYzykoznawstwa, sztuki i medy-cyny (cz. II), historiografii (cz. III), by ukaza` zwiZzki antropologii kulturowej z antropologiZ filozoficznZ (cz. IV).
W czY[ci metaprzedmiotowej Marcin B r o c k i wyja[nia znaczenie tytuUowego terminu „antropologizacja”. NastYpnie omawia podstawowe formy antropologii upra-wiane w ramach humanistyki: antropologiY historii, literatury, jYzyka. Zaznacza rów-nieX, Xe jednZ z gUównych trudno[ci, jakZ napotykajZ wspóUcze[ni antropologowie, jest okre[lenie zakresu przedmiotu swych badaF. mwiadczy to, co podkre[lajZ wspóU-cze[ni etnolodzy i antropologowie, o interdyscyplinarnym zaciYciu tego podej[cia badawczego. Badacze z zakresu innych dziedzin mogZ widzie` w tym przejaw zbyt swobodnego przekraczania kompetencji i braku wiarygodno[ci naukowej, co moXe prowadzi` do swoistego „intelektualnego kUusownictwa” (s. 23). Brak w okre[leniu metodologicznej „granicy” grozi kUopotami z „toXsamo[ciZ” tej dziedziny wiedzy.
W równie pesymistycznym tonie utrzymany jest artykuU RafaUa K l e [ t y -- N a w r o c k i e g o, podnoszZcy kwestiY problemów instytucjonalnych oraz - niewUa[ci-wej (niespecjalistycznej) edukacji antropologicznej. W tym kontek[cie to raczej filo-zofowie, literaturoznawcy oraz historycy zajmujZcy siY antropologiZ, a nie antropologo-wie sZ uwaXani za „kUusowników intelektualnych”. Autor sugerujY, Xe „antropologizo-wanie” humanistyki dokonuje siY bez udziaUu antropologów, a co za tym idzie – nie moXe by` uznane za przejaw budowania rzetelnie i systematycznie uprawianej antropo-logii4. Konieczny jest wiYc powrót do badaF terenowych, co pozwoliUoby uniknZ`
„idea-listycznych, quasi-filozoficznych, spekulatywnych narracji antropologicznych” (s. 37). Jego zdaniem spór ten musi by` rozwiZzany w obrYbie samej antropologii, „w domu”5.
4 Antropologia kulturowa moXe speUnia` zewnYtrzne kryterium odrYbno[ci naukowej: mie`
wUasny status instytucjonalny (instytucjonalno-prawnZ pozycjY w strukturach badawczo-dydaktycz-nych oraz wykazywa` siY uXyteczno[ciZ spoUecznZ), aby dowie[` jednak jej toXsamo[ci, naleXaUoby wskaza` takXe na jej odrYbny status metodologiczny, co do którego nie ma konsensusu. BiorZc pod uwagY spór „w domu” i niejasne stanowisko antropologów, naleXaUoby za MonikZ Walczak, która stosujY tY kategoriY w odniesieniu do kulturoznawstwa, uzna` antropologiY kulturowZ za dziedzinY badaF interdyscyplinarnych. Zob. M. W a l c z a k. Mi(dzy dyscyplin* a badaniami interdyscyplinar-nymi: uwagi o metodologicznym statusie kulturoznawstwa. „Roczniki Kulturoznawcze” 1:2010 s. 7-41.
5 Problem hiatusu miYdzy teoriZ (interpretacja) a praktykZ (badania w terenie) jest jednym
Podobny wZtek pojawia siY w tek[cie Konrada G ó r n e g o, który analizuje zja-wisko pierwotniejsze od ,,antropologizowania humanistyki”, za jakie uwaXa „antropo-logizowanie antropologii”. Proces ten ma siY uwidacznia` w skierowaniu siY etnologii i etnografii w stronY popularniejszej (,,bardziej chwytliwej”) i pojemniejszej zakre-sowo antropologii. Zdaniem Górnego „antropologizowania antropologii” wywodzi siY z antypozytywistycznego zwrotu, owocujZc „nieustannym cytowaniem” poglZdów badaczy amerykaFskich z „krYgu szeroko rozumianej antropologii refleksyjnej”, przy ograniczeniu empirycznych badaF w terenie, typowych dla etnologii. Autor, powoUuje siY na Nigela Barleya, który w ksiZXce Niewinny antropolog (The Innocent Anthro-pologist)6 dowodzi, jak daleko praktyka badaF terenowych odbiega od teoretycznych
zaUoXeF.
W czY[ciach merytorycznych warto wyróXni` artykuU Tomasza R a k o w s k i e g o, antropologa i praktykujZcego lekarza, po[wiYcony przejawom antropologizowania medycyny, wychodzZcym poza typowZ dzi[ preferencjY metod [ci[le biologicznych i fizykalnych. Rakowski opisuje odmienno[` perspektyw uwidaczniajZcych siY w re-lacji lekarz–pacjent, omawiajZc róXne przypadki tzw. folk medicine (medycyny ludo-wej). Podkre[la wagY znajomo[ci historii choroby pacjenta, rolY integralnego wy-wiadu lekarskiego (rozmowa kliniczna), by wyja[ni` róXnicY miYdzy stanem chorobo-wym rozumianym jako disease (poparta badaniami fizykalnymi opinia lekarza o zdrowiu pacjenta), a równie waXnym, subiektywnie pojYtym illness, bYdZcym czysto irracjonalnZ opiniZ pacjenta dotyczZcZ jego stanu zdrowia.
Przejawom antropologizowania historii po[wiYcony jest artykuU Karoliny P o l a s i k -W r z o s e k, która skupia siY na waXnej kwestii po[rednio[ci i bezpo[rednio[ci po-znania historycznego. Poznanie bezpo[rednie, z zasady, wiZzane jest w historiografii z „Xywym lródUem”, za jakie uwaXany jest [wiadek wydarzeF historycznych. Histo-rycy najczY[ciej muszZ siY zadowoli` jednak poznaniem po[rednim, w którym me-dium przekazu jest tekst, czyli „lródUo martwe”. Autorka kwestionuje sUuszno[` takiego podziaUu, podwaXajZc „bezpo[rednio[`” poznania w „autentycznych”
rela-tendencjZ do podkre[lania roli interpretacji kosztem badaF terenowych w tzw. antropologii gabine-towej, gdzie terenem badaF staje siY sam tekst: „ZachUy[niYcie siY moXliwo[ciami interpretacyjnymi w relacji do krytykowanych badaF terenowych prowadziUo do zmiany ich modelu, a nawet do caUko-witego z nich rezygnowania” (s. 37). Obecnie w[ród antropologów zauwaXalne jest zjawisko od-wrotne, nasilajZ sie badania terenowe, prawdopodobnie nie tylko ze wzglYdu na dziaUalno[` antropologów-amatorów, ale by peUniej uprawomocni` naukowy status antropologii kulturowej. Posiadanie odrYbnej metody i jYzyka jest bowiem warunkiem jej odrYbno[ci w stosunku do innych dyscyplin w zakresie humanistyki i filozofii: „Przychylamy siY wiYc do opinii, Xe dla wielu wspóU-czesnych antropologów polskich «kontakt z terenem» zaczyna by` sine qua non odrYbno[ci dyscyp-liny” (Francuska antropologia kulturowa wobec problemów wspó#czesnego $wiata. Red. A. Chwie-duk, A. PomieciFski. Warszawa 2008 s. 36-37).
6 N. B a r l e y. Niewinny antropolog. Notatki z glinianej chatki. PrzeU. E.T. Szyler. Warszawa
cjach [wiadka wydarzeF. W tym kontek[cie analizuje stosowanZ przez antropologów tzw. obserwacjY uczestniczZcZ (BronisUaw Malinowski). Anglosaski termin odpowia-dajZcy „obserwacji uczestniczZcej” – I witnessing, co moXna tUumaczy` jako: ,,za[wiadczajZce Ja” bZdl ,,Ja, który niesie [wiadectwo”, moXe by` bowiem prze-jawem fonetycznej gry (eye witness), sUuXZc wówczas do okre[lenia „naocznego [wiadka”. Polasik-Wrzosek wskazuje, Xe nierealna jest wizja naocznego [wiadka partycypujZcego w mentalno[ci, sekretach oraz tabu danej wspólnoty, gdy badania w terenie wspierane sZ jedynie osobistZ empatiZ antropologa. Uczestnictwo to byUoby uprawnione jedynie przy zaUoXeniu, Xe mamy do czynienia z „przezroczystym pod-miotem” badacza. Ostatecznie wiYc, zdaniem Polasik-Wrzosek, pi[miennictwo formu-Uowane na podstawie badaF terenowych nie róXni siY w sposób istotny od twórczo[ci stricte teoretycznej (gabinetowej), w kaXdym bowiem przypadku nie jest ono zako-rzenione w autentycznym „wspóUuczestnictwie”.
Zagadnienie relacji antropologii kulturowej do antropologii filozoficznej podej-muje za[ artykuU Ewy S t a r z y F s k i e j - K o [ c i u s z k o. Antropologia filozoficzna zajmuje siY przede wszystkim naturZ czUowieka (przy zaUoXeniu, Xe ona istnieje – jak podkre[la autorka), porusza takXe kwestiY sensu istnienia, szczY[cia, wolno[ci, [mier-ci; nade wszystko odpowiada ona na fundamentalne pytanie: kim jest czUowiek? Cho` jej rozwiZzania stymulujZ zaUoXenia pierwotniejsze, z zakresu metafizyki, teorii po-znania czy etyki, to jest odrYbnZ dyscyplinZ filozoficznZ. WspóUczesny swoisty „wysyp” róXnych form antropologii (w medycynie, psychologii i naukach spoUecz-nych), a zwUaszcza „antropologii antropologii”, czyli antropologii kulturowej, pro-wadzi wszakXe do zakwestionowania znaczenia antropologii filozoficznej. Autorka przeprowadza apologiY antropologii filozoficznej, stwierdzajZc m.in., Xe antropologia filozoficzna przewyXsza inne antropologie bardziej holistycznym ujYciem. Dysponuje równieX wUasnZ metodZ, gdy np. antropologia biologiczna zapoXycza jZ z biologii czy fizyki. Dotyczy to nawet antropologii kulturowej, „antropologizujZcej humanistykY”, która czerpie obficie z metod i faktualnych danych humanistyki. W tym kontek[cie StarzyFska-Ko[ciuszko kwestionuje teX nieaktualny juX zarzut dotyczZcy braku empi-rycznego zakorzenienia antropologii filozoficznej. Podkre[la, Xe mimo integralnego charakteru antropologii kulturowej nie jest ona w stanie dotrze` do istoty czUowie-czeFstwa. Nie majZc ku temu odpowiedniej metody, musiaUaby przekroczy` swoje kompetencje naukowe. Nic wiYc dziwnego, Xe ironicznie dodaje, Xe „nadzakreso-wo[`” i swoisty totalitaryzm, uwidaczniajZcy siY w antropologizacji nauki moXe siY uwidoczni` w najbliXszym czasie pojawieniem siY „antropologii teoriokwantowej”. Innego zdania jest Krzysztof A b r i s z e w s k i, który docenia mariaX antropologii filozoficznej i kulturowej, dostrzegajZc w tym zjawisku szansY na powrót filozofii do empirii. Postuluje nawet przeprowadzenie „badaF w terenie” w odniesieniu do [wiata naukowców.
ZasUugZ prezentowanej publikacji jest wszechstronne uchwycenie niepodwaXanego zjawiska dokonujZcego siY we wspóUczesnych naukach humanistycznych, takXe z uwzglYdnieniem polskich realiów. Cenne jest wskazanie, Xe o ile najpeUniej turn to anthropology objawia siY w naukach humanistycznych, to w pozostaUych naukach jest zagroXeniem dla rzetelno[ci prowadzonych przez nie ich badaF. Jest bowiem prze-jawem ich ufilozoficznienia czy nawet ideologizacji, przez zbytnie ich uteore-tycznienie, co zauwaXajZ sami antropolodzy, nawoUujZcy do powrotu do badaF tere-nowych. Przerysowanie roli interpretacji, charakterystyczne dla postmodernizmu, sprawia, Xe antropologia stajY siY cennym rezerwuarem przykUadów legitymizujZcych relatywizm kulturowy, który wiZXe siY z relatywizmem etycznym (czUowiek jest twór-cZ i miarZ warto[ci)7. Dane antropologiczne, jak twierdzi Clifford Geertz, uczyniUy
z antropologii powaXny argument przeciw absolutyzmowi sZdów intelektualnych, moralnych i estetycznych8. Antropologizacja nauk humanistycznych i spoUecznych
moXe prowadzi` takXe do róXnych form redukcjonizmu9. Kwestionuje najpierw
samo-dzielno[` ujY` poszczególnych nauk, ukonstytuowanych przez wUa[ciwy im przedmiot i metodY. MoXe teX prowadzi` do swoistego monizmu naukowego, kwestionujZcego prawomocno[` antropologii filozoficznej. Najbardziej grolny byUby jednak zarzut redukcjonizmu wizji czUowieka. Sprowadzanie czUowieka jedynie do roli wytwórcy kultury owocuje naturalizmem gubiZcym swoisto[` ludzkiej egzystencji. TakXe religie traktuje siY bowiem tylko jako element kultury, co uwidocznia siY najbardziej we wciZX wpUywowym ewolucjonizmie kulturowym.
Czy w tym kontek[cie tytuUowe antropologizowanie humanistyki, a w praktyce i nauk spoUecznych, po czY[ci przyrodniczych (medycyna), jest zatem przeUomem, polegajZcym na peUniejszym wskazaniu ich wspólnego korzenia jakim jest kultura, czy teX kolejnZ modZ intelektualnZ. Mimo wszelkich uUomno[ci tej próby, czy nie moXna widzie` w niej – co dostrzegli w pewnej mierze redaktorzy recenzowanego tomu – cennej funkcjonalnie kontrpropozycji wobec swoistego imperializmu ideaUów tzw. trzeciej kultury, akcentujZcej uniwersalnZ rolY przyrodoznawstwa10? CzyX
w koFcu, last but not least, nie jest jakZ[ formZ obrony czUowieczeFstwa? Nie moXna bowiem lekcewaXy` swoistej przestrogi formuUowanej przez Martina Bubera w
„krót-7 P.J. F e r e F s k i. O pochodzeniu idei. Relatywizm w ameryka&skiej antropologii kulturowej.
WrocUaw 2011 s. 22.
8 W antropologii naleXy wyróXni` dwa zasadnicze rodzaje relatywizmu: a) relatywizm opisowy
(deskryptywny) – kultura reguluje sposób postrzegania [wiata przez ludzi; b) relatywizm norma-tywny – (skoro kaXda kultura ma wUasne standardy oceny to nie istniejZ uniwersalne standardy oceniania innych kultur). B e r n a r d. Antropologia s. 146. UXywajZc pojYcia z filozofii nauki, relatywizm normatywny moXna w tym kontek[cie okre[li` jako swoistZ niewspóUmierno[` kultur.
9Na temat redukcji filozofii do [wiatopoglZdu w badaniach historycznych zob. S. J a n e c z e k.
Koncepcja historii filozofii w kontek$cie relacji: filozofia a $wiatopogl*d. W: 0wiatopogl*dowe odniesienia filozofii polskiej. Red. S. Janeczek, R. CharzyFski, M. MacioUek. Lublin 2011 s. 23-35.
10 C.P. S n o w. Dwie kultury. Warszawa 1999; Trzecia kultura. Red. J. Brockman. Warszawa
kiej historii antropologii filozoficznej”, który przywoUuje klasyka „zwrotu ku czUo-wiekowi”: ,,Nigdy jeszcze – pisze Heidegger w «Kant a problem metafizyki» – nie wiedziano o czUowieku tak wiele i tak róXnych rzeczy jak w naszych czasach […] Ale teX Xadna epoka prócz dzisiejszej ni wiedziaUa mniej o tym, czym jest czUowiek”11.
Patrycja Burba Doktorantka Wydzia#u Filozofii KUL Sekcja Filozofii Teoretycznej
