Stan, zagro¿enia i ochrona krajobrazu naturalnego
doliny Odry na OpolszczyŸnie
Krzysztof Badora*
Spoœród typów krajobrazu naturalnego wystêpuj¹cych w Polsce, krajobrazy du¿ych dolin rzecznych charakteryzuj¹ siê wyj¹tkowymi walorami przyrodniczymi i jednoczeœnie, na wielu odcinkach, bardzo znacznym przekszta³ceniem struk-tury i funkcjonowania. Uwarunkowania budowy geologicz-nej i morfologii doliny Odry na OpolszczyŸnie sprzyjaj¹ wystêpowaniu bogatej reprezentacji siedlisk, od suchych na krawêdziach erozyjnych i stokach doliny, po skrajnie wil-gotne na najni¿ej po³o¿onych terenach tarasów zalewo-wych. Znaczne zró¿nicowanie warunków abiotycznych korzystnie wp³ywa na wystêpowanie du¿ej ró¿norodnoœci biologicznej. Odra, przep³ywaj¹c z Republiki Czeskiej do Polski, wykorzystuje obni¿enie Bramy Morawskiej maj¹cej wa¿ne znaczenie biogeograficzne jako szlak migracji po³udniowych elementów flory i fauny (Matuszkiewicz, 1999). Jedynie na krótkim odcinku, po przekroczeniu grani-cy, ma charakter podgórski, nastêpnie szybko przybiera cechy rzeki nizinnej z niewielkimi spadkami i tendencj¹ do meandrowania (Badura & Przybylski, 2000). Krajobrazy naturalne opolskiego odcinka doliny s¹ wiêc krajobrazami typowymi dla nizinnych du¿ych rzek.
Pod wzglêdem typologicznym krajobrazu naturalnego w dolinie Odry na OpolszczyŸnie wyró¿nia siê dwie pod-stawowe jednostki ró¿ni¹ce siê struktur¹, funkcjonowa-niem oraz walorami przyrodniczymi:
— zalewowe tarasy holoceñskie,
— nadzalewowe tarasy plejstoceñskie (bardzo rzadko z wydmami).
Ma³o uwagi poœwiêca siê bardzo wa¿nym dla geochemii i ró¿norodnoœci biologicznej œrodowiska przyrodniczego kra-jobrazom stoków i krawêdzi erozyjnych doliny, w szczegól-noœci na prze³omowych jej odcinkach przez utwory wapienia muszlowego ko³o Krapkowic i górnej kredy ko³o Opola.
Najwiêksze walory przyrodnicze doliny Odry na OpolszczyŸnie s¹ zwi¹zane z krajobrazami tarasów zale-wowych, w szczególnoœci na obszarach koncentracji staro-rzeczy. Krajobrazy te nale¿¹ do najbardziej zagro¿onych, na co wp³ywaj¹ zarówno naturalne procesy zarastania i zamulania siê starorzeczy, jak i niszczenie tych form w roz-woju rolnictwa, leœnictwa i ochrony przeciwpowodziowej. Bardzo wysokie walory maj¹ krajobrazy tarasów zalewo-wych poroœniêtych lasami. Najwiêksze obszary tych krajo-brazów zlokalizowane s¹ ko³o Stobrawy i Zdzieszowic.
Charakterystyczna dla ca³ej doliny jest du¿a fragmentacja kompleksów leœnych. Na opolskim odcinku doliny Odry nie wystêpuj¹ du¿e powierzchniowo obszary ³¹kowo-pastwiskowe. Najwiêksze ich tereny s¹ zlokalizowane w okolicach Brzegu.
Zagro¿enia dla naturalnych krajobrazów doliny Odry na OpolszczyŸnie zwi¹zane s¹ z jej strategicznym znacze-niem dla rozwoju regionu. Dolina sta³a siê obszarem wielo-funkcyjnym, w którym splataj¹ siê funkcje: rolnicza, transportowa, ochrony przeciwpowodziowej, rozwoju leœnictwa, górnictwa odkrywkowego, osadnicza, prze-mys³owa i biocenotyczno-ochronna.
Wystêpowanie na niektórych odcinkach doliny Odry na OpolszczyŸnie znacznych walorów przyrodniczych zwi¹zanych z naturalnoœci¹ krajobrazów sta³o siê podstaw¹ do utworzenia: Stobrawskiego Parku Krajobrazowego po³o¿onego miêdzy Narokiem i Brzegiem, a obejmuj¹cego najlepiej zachowane naturalne krajobrazy doliny przy ujœciu Nysy K³odzkiej oraz przy nie¿eglownym zakolu rzeki ko³o Prêdocina, Obszaru Chro-nionego Krajobrazu £êg Zdzieszowicki obejmuj¹cego du¿y, zwarty kompleks leœny powy¿ej krapkowickiego prze³omu Odry, U¿ytku Ekologicznego Gêsi Staw stanowi¹cego starorze-cze po³o¿one ko³o Wielopola z liczn¹ populacj¹ kotewki orzecha wodnego i kilkudziesiêcioma stanowiskami chronionych gatun-ków roœlin. Ponadto zaprojektowano utworzenie rezerwatów przyrody Czapliniec (dla ochrony kolonii lêgowej czapli siwej), Odra i Szak³ak (dla ochrony zró¿nicowanych biocenoz leœnych), ostoi ptasiej NATURA 2000 Gr¹dy Odrzañskie, ostoi siedlisko-wych NATURA 2000 Dolina Stobrawy, Opole Pó³noc, Opole Po³udnie, Boguszyce-Przywory, Opolska Dolina Odry, Dziergo-wice, obszaru wêz³owego — biocentrum 17 M o randze miê-dzynarodowej europejskiej sieci ECONET-PL, korytarza ekologicznego o randze miêdzynarodowej, kilkuset stanowisk siedlisk przyrodniczych podlegaj¹cych ochronie, kilkunastu u¿ytków ekologicznych, zespo³ów przyrodniczo-krajobrazo-wych i stanowisk dokumentacyjnych.
Rozwój badañ nad naturalnym krajobrazem doliny Odry wskazuje na koniecznoœæ wypracowania nowych zasad organizacji funkcji rozwoju, które odpowiada³yby potrzebom ochrony wysokich walorów przyrodniczych.
Literatura
BADURA J. & PRZYBYLSKI B. 2000 — Korelacja morfologiczna i wiekowa tarasów g³ównych rzek regionu dolnoœl¹skiego. Pañstw. Inst. Geol.
MATUSZKIEWICZ W. 1999 — Szata roœlinna. [W:] Geografia Polski. Œrodowisko przyrodnicze. Wyd. Nauk. PWN: 427–475.
Nowa metoda prognozowania powodzi w dorzeczu Odry
Henryk Chmal*
Metoda polega na analizie zmiennoœci dwóch wskaŸni-ków: CI (circulation index, indeks cyrkulacyjny) i NAO (North Atlantic Oscyllations, oscylacja pó³nocno-atlantyc-ka). WskaŸnik CI opracowa³ autor. Wyra¿a on strukturê
nap³ywów mas powietrza atmosferycznego pochodzenia polarno-morskiego, zwrotnikowo-morskiego i kontynen-talnego, wed³ug wzoru:
1096
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 11, 2004
*Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wroc³awski, pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wroc³aw; chmal.geogra-fia@geogr.uni.wroc.pl
CI = a – b(c+d+f)-1
gdzie ka¿dy wyraz ma miano dni,
a — liczba dni nap³ywu na rejon Berlin–Wroc³aw mas powietrza z kierunków od S do W,
b — liczba dni nap³ywu na rejon Berlin–Wroc³aw mas powietrza z kierunków od W do N,
c i d — liczba dni nap³ywu na rejon Berlin–Wroc³aw mas powietrza z kierunków od N do S,
f — uk³ady antycyklonalne nad Europ¹ Œrodkow¹. WskaŸnik ten wyliczono dla „roku barycznego” koñcz¹cego siê 31 maja. Materia³em podstawowym by³
Katalog der Grosswetterlagen Europas nach Paul Hess und Helmut Brezowsky.
Odkrycie pierwsze polega na tym, ¿e w ostatnich 120 latach w dorzeczu Odry by³o 25 powodzi, w tym 24 w latach, w których wskaŸnik CI osi¹ga³ depresjê (ryc. 1, tab. 1).
Odkrycie drugie wi¹¿e siê z analiz¹ NAO w wersji J. Hurrella: Monthly and Seasonal Station Based NAO
Indi-ces. Otó¿, je¿eli miesiêczne NAO, czyli standaryzowana
ró¿nica ciœnienia atmosferycznego miêdzy Ponta Delgada na Azorach a Stykkisholmur na Islandii w okresie luty–czerwiec spadnie z wartoœci dodatnich do ujemnych o ponad 4 pkt., a jednoczeœnie jesteœmy w fazie depresji CI, powódŸ na sudeckich dop³ywach Odry wyst¹pi z prawdo-podobieñstwem 0,9.
Postêpuj¹c wed³ug powy¿szych zasad ostatniego dnia maja danego roku moglibyœmy przewidzieæ wszystkie wielkie powodzie w dorzeczu Odry, które wyst¹pi³y w lip-cu i sierpniu w ostatnich 120 latach, z wyj¹tkiem powodzi w 1977 r. Ta teoretycznie powinna byæ rok wczeœniej.
WskaŸnik CI zmienia siê w cyklu quasi-siedmioletnim i w takim cyklu wystêpuj¹ wielkie powodzie obejmuj¹ce ca³e dorzecze œrodkowej i górnej Odry (co 7, 14, 21 lat).
W roku barycznym 1996–1997 wskaŸnik CI osi¹gn¹³ w maju wartoœæ ujemn¹ nie notowan¹ od 34 lat. NAO
(mon-thly) miêdzy lutym a czerwcem spad³o z 3,7 do –3,1, co
by³o drugim co do wielkoœci rekordem stulecia. Mo¿emy zapytaæ, czy by³a to zapowiedŸ tzw. „powodzi tysi¹clecia” w lipcu 1997 r.? Poprzednia „powódŸ tysi¹clecia” by³a w 1903 r., gdy NAO od marca do czerwca spad³o o 7,2 pkt.
Teoretycznie, powódŸ spowodowana wysokimi opada-mi w rejonie Kotliny Jeleniogórskiej lub Kotliny K³odzkiej powinna wyst¹piæ latem 2004 r. Autor nie mia³ jednak danych NAO dla okresu wiosennego (koszty) i prognoza ta mia³a prawdopodobieñstwo 0,6.
1097 Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 11, 2004
Rok CI Spadek NAO
Okres (miesi¹c) * 1883 -1,33 II–III 4,8 1888 -1,17 II–IV 0,9 1891 -1,23 II–VI 4,9 1896 -0,75 III–VI 3,2 1897 -0,35 IV–VI 6,2 1902 -1,74 V–VI 4,9 1903 0,4 III–VI 7,2 1907 -1,24 III–V 6,0 1915 -1,96 III–V 5,8 1917 -1,47 III–V 2,4 1920 -1,47 III–IV 5,4 1926 -1,23 IV–VI 2,7 1930 0,39 I–III 2,5 1934 -1,82 V–VI 4,8 1938 -1,9 III–IV 4,3 1952 -0,85 IV–V 4,4 1958 0,87 V–VI 3,5 1960 -0,6 I–II 5,3 1965 -0,32 I–II 3,5 1968 1,92 III–VII 5,3 1970 -0,11 V–VII 2,5 1972 0,56 VI–VII 3,9 1977 0,74 IV–VI 2,1 1985 -0,33 III–VI 2,5 1997 -0,53 II–VI 6,8
Tab. 1. Spadek NAO w okresie wiosennym i wielkoϾ CI
0 -1 -2 -3 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 indeks cyrkulacyjny (CI) lata 1 2 3 4
lata, w których wyst¹pi³y powodzie
¬
Ryc. 1. Zmiennoœæ CI (indeks cyrku -lacyjny); czarn¹ kropk¹ zaznaczono lata w których wyst¹pi³y powodzie
