Hanna Pondel*
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE OBSZARÓW WIEJSKICH – CZYNNIK
KONKURENCYJNOŚCI CZY BARIERA OGRANICZAJĄCA ROZWÓJ?
Streszczenie
Problem odpowiedniego gospodarowania zasobami środowiska przyrodniczego obsza-rów wiejskich nabiera niezwykłej wagi w powiązaniu z konkurencyjnością tych terenów. Konkurencyjność jednostek i regionów najczęściej jest wiązana ze wzrostem gospo-darczym, którego klasyczne rozumienie zastępuje się jednak różnymi koncepcjami uwzględniającymi środowisko przyrodnicze. Samo występowanie zasobów i walorów środowiska przyrodniczego na danym obszarze nie jest jeszcze czynnikiem gwaran-tującym wzrost jego konkurencyjności i rozwój, co więcej – stan zasobów, ich jakość oraz ochrona mogą generować ograniczenia w rozwoju gminy. Celem opracowania jest prezentacja środowiska przyrodniczego jako elementu konkurencyjności obszarów wiejskich oraz ocena uwarunkowań środowiskowych wpływających na poprawę bądź ograniczenie konkurencyjności tych obszarów.
Słowa kluczowe: środowisko przyrodnicze, obszary wiejskie, konkurencyjność,
uwa-runkowania środowiskowe
Wprowadzenie
Właściwe kształtowanie i ochrona środowiska przyrodniczego obszarów
wiej-skich nabierają szczególnego znaczenia w obliczu wzmożonego w ostatnich latach zainteresowania ludności miast korzystaniem z dóbr publicznych oraz * E-mail: hanna.pondel@ue.poznan.pl
rosnącego znaczenia funkcji pozarolniczych polskiej wsi. Działania te są jeszcze trudniejsze do realizacji, jeżeli zostaną powiązane z konkurencyjnością terenów wiejskich. Jednym z największych wyzwań jest pogodzenie konkurencyjności ekonomicznej i społecznej. Przymus konkurencyjności, jak słusznie zauważa Józef S. Zegar: „rodzi pokusę uciekania się do nieuczciwych praktyk, w tym uzyskiwania przewagi konkurencyjnej drogą pomijania ujemnych efektów zewnętrznych oraz ceteris paribus stoi w opozycji do przymusu ochrony śro-dowiska oraz innych wartości społecznych”1. Podstawowe rozbieżności między
konkurencyjnością ekonomiczną oraz społeczną dotyczą kosztów zewnętrznych (w tym negatywnych zmian w środowisku przyrodniczym), dóbr publicznych (najważniejsze z nich dotyczą środowiska przyrodniczego) oraz jakości żywno-ści (silnie skorelowanej ze środowiskiem przyrodniczym). Im wyższe są walory przyrodnicze terenów wiejskich, tym większe są ich możliwości na spełnianie tak istotnych funkcji ogólnospołecznych.
Tytuł artykułu został sformułowany w postaci pytania, wiadomo jednak, że jednoznaczna odpowiedź nie jest możliwa. Konkurencyjność i rozwój to pojęcia bardzo pojemne, ewoluujące i różnie interpretowane, stąd artykuł musi ogra-niczyć się do wybranych aspektów problemu. Celem opracowania jest prezen-tacja środowiska przyrodniczego jako elementu konkurencyjności obszarów wiejskich oraz ocena uwarunkowań środowiskowych wpływających na poprawę bądź ograniczenie konkurencyjności tych obszarów.
1. Środowisko przyrodnicze jako element konkurencyjności obszarów
wiejskich
Konkurencyjność jednostek czy regionów najczęściej jest wiązana ze wzrostem gospodarczym. Spojrzenie na ten wskaźnik, ze względu na negatywne zjawiska zachodzące w przyrodzie, ulega ciągłej zmianie. Klasyczne rozumienie (zwięk-szanie z okresu na okres podstawowych wielkości gospodarczych) zastępuje się nowymi koncepcjami: wzrostu organicznego, zerowego, hamowanego, stabil-nego, selektywnego czy nieekonomicznego. Wśród przyczyn ograniczeń dal-szego wzrostu wskazuje się najczęściej2:
– zmniejszającą się dostępność zasobów,
1 J.S. Zegar, Konkurencyjność społeczno-ekonomiczna w rolnictwie – wybrane problemy, konferencja Konkurencyjność gospodarki żywnościowej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej, IERiGŻ PIB,
Pułtusk, 5–7 grudnia 2011, www.ierigz.waw.pl [dostęp 16.04.2015].
2 A. Bernaciak, Ograniczanie antropogenicznych obciążeń środowiska jako czynnik trwałego i zrów nowa-żonego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009, s. 33.
– degradację ekosystemów, – rosnący poziom entropii.
W obliczu tych zagrożeń konkurencyjność gospodarki coraz częściej jest wiązana obecnie z wdrażaniem rozwiązań prośrodowiskowych, a środowisko przyrodnicze staje się elementem potencjalnej przewagi konkurencyjnej. Przy-rodnicza konkurencyjność regionu to jego „właściwość związana z pozyskiwa-niem i/lub przetwarzapozyskiwa-niem zasobów środowiska przyrodniczego przez podmioty istniejące w regionie (władze lokalne i regionalne, instytucje publiczne, pod-mioty gospodarcze, społeczność lokalną oraz różne organizacje) w celu osiągnię-cia poprawy jakości żyosiągnię-cia”3. Należy pamiętać, że samo występowanie zasobów
i walorów środowiska przyrodniczego na danym obszarze nie jest jeszcze czyn-nikiem gwarantującym wzrost jego konkurencyjności i rozwój, co więcej – stan zasobów, ich jakość oraz ochrona mogą powodować ograniczenia w rozwoju gminy. Występowanie przykładowo obszarów przyrodniczo cennych i chronio-nych utrudnia prowadzenie inwestycji z zakresu budownictwa, infrastruktury, przemysłu czy rolnictwa, a jednocześnie stwarza szansę na spełnianie przez gminę istotnych funkcji ogólnospołecznych (np. rekreacyjno-wypoczynkowych czy mieszkaniowych).
Możliwości wykorzystania środowiska przyrodniczego dla rozwoju obszarów wiejskich wymagają z jednej strony właściwej jakości zasobów, z drugiej – odpo-wiedniej postawy ich użytkowników. Środowiskowa przewaga konkurencyjna obszarów wiejskich stanowi wypadkową działań wszystkich podmiotów funkcjo-nujących na tych terenach. W przypadku kształtowania i utrzymywania jakości środowiska przyrodniczego największe znaczenie odgrywa postawa dominu-jącej wciąż grupy mieszkańców wsi, tj. producentów rolnych, oraz aktywność samorządu gmin wiejskich. Wybrane czynniki wpływające na konkurencyjność środowiskową obszarów wiejskich zaprezentowano na rysunku 1.
Wśród producentów rolnych działania na rzecz środowiska przyrodniczego obejmują przede wszystkim: wykorzystywanie zasobów w sposób umożliwiający samoodnawianie się (zmniejszanie obsady zwierząt, dbanie o jakość gleby), roz-wój infrastruktury rolniczej służącej ochronie środowiska (modernizacja obiektów gospodarczych i sprzętu rolniczego), spełnianie przez gospodarstwa określonych wymagań i standardów z zakresu ochrony środowiska (wytycznych m.in. cross--complinace i dyrektywy azotanowej), postępowanie zgodnie z zasadami ochrony środowiska w zakresie gospodarowania odpadami i gospodarki wodno-ściekowej,
3 H. Kruk, Znaczenie przyrodniczej konkurencyjności regionu dla trwałego i zrównoważonego rozwoju,
w: Ekologiczne aspekty zrównoważonego rozwoju regionalnego i lokalnego, red. K. Michałowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2007, s. 17.
a także wykorzystywanie dostępnych instrumentów służących ochronie środowi-ska (program rolnośrodowiskowy, kodeks dobrej praktyki rolniczej).
Rysunek 1. Wybrane czynniki konkurencyjności środowiskowej obszarów wiejskich z uwzględnieniem klasyfikacji Heffnera4
Źródło: opracowanie własne. W gminach wiejskich działania prośrodowiskowe polegają m.in. na
prowa-dzeniu właściwej polityki w zakresie ochrony środowiska wobec mieszkańców i podmiotów gospodarczych (decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowa-nia terenów, tworzenie warunków do zbiórki, składowazagospodarowa-nia i segregacji odpa-dów, zachęcanie do wykorzystywania lokalnych źródeł energii), rozbudowie
4 K. Heffner, Zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce. Uwarunkowania, czynniki, skutki, w: Wieś i rolnictwo w procesie zmian. Szanse rozwojowe obszarów wiejskich w przestrzeni europejskiej, red. S. Sokołowska, A. Bisaga, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2008, s. 18–19.
infrastruktury ochrony środowiska, realizacji projektów służących zachowaniu walorów przyrodniczo-krajobrazowych wsi oraz tworzeniu i ochronie terenów zieleni, a także na opracowywaniu strategii gmin uwzględniających elementy rozwoju zrównoważonego i edukacji mieszkańców5.
Uczestnictwo pozarolniczej części społeczności wiejskiej w kształtowa-niu i ochronie środowiska przyrodniczego polega głównie na utrzymywakształtowa-niu porządku na posesjach i w ich otoczeniu, właściwym gospodarowaniu odpadami, aktywnym udziale w realizacji polityki środowiskowej gminy, angażowaniu się w projekty prośrodowiskowe, edukacji związanej z ochroną środowiska.
Dla konkurencyjności środowiskowej obszarów wiejskich niezwykle istotna jest działalność przedsiębiorstw, którą można rozpatrywać w dwojaki sposób: po pierwsze, działalność firm przemysłowych z sektora budownictwa czy transportu może wpływać znacząco zarówno na poziom zanieczyszczenia środowiska, obni-żając jego walory, jak i na poziom zużycia zasobów środowiska – tu możliwa jest nadmierna ich eksploatacja; po drugie, działalność podmiotów sektora turystycz-nego czy rekreacji i wypoczynku może promować jakość i walory środowiska przyrodniczego, przyczyniając się do realizacji funkcji ogólnospołecznych.
Tabela 1. Ocena wpływu wybranych czynników prośrodowiskowych na konkurencyjność obszarów wiejskich, z uwzględnieniem różnych grup interesariuszy
Czynniki
Grupy podmiotów
mieszkańcy przedsiębiorstwa turyści potencjalni inwestorzy Wzrost przewagi konkurencyjnej
Uwarunkowania środowiska
przyrodniczego (lasy, klimat) X X X X
Racjonalizacja gospodarowania zasobami
środowiska naturalnego X X X X
Poziom rozwoju infrastruktury technicznej: – wodociągowo-kanalizacyjnej – do segregacji odpadów – do składowania odpadów X X X X X X X X X X X X Przedsiębiorczość i innowacyjność: – wielofunkcyjny rozwój OW – innowacje prośrodowiskowe – zezwolenia na działalność X X X X X X X X X X Właściwie prowadzona polityka
zagospodarowania przestrzennego X X
Aktywność i efektywność działań
samorządu lokalnego X X X X
5 H. Pondel, Środowisko przyrodnicze jako element konkurencyjności obszarów wiejskich, w: Dynamika, cele i polityka zintegrowanego rozwoju regionów, red. E. Małuszyńska, Bogucki Wydawnictwo Naukowe,
Czynniki
Grupy podmiotów
mieszkańcy przedsiębiorstwa turyści potencjalni inwestorzy Obniżenie przewagi konkurencyjnej Uwarunkowania środowiska
przyrodniczego (lasy, klimat) X X
Racjonalizacja gospodarowania zasobami
środowiska naturalnego X X X X
Poziom rozwoju infrastruktury technicznej: – wodociągowo-kanalizacyjnej – do segregacji odpadów – do składowania odpadów X X Przedsiębiorczość i innowacyjność: – wielofunkcyjny rozwój OW – innowacje prośrodowiskowe – zezwolenia na działalność X XX X XX
Właściwie prowadzona polityka
zagospodarowania przestrzennego X X X
Aktywność i efektywność działań
samorządu lokalnego X X X X
X – czynnik wpływa na wzrost bądź obniżenie przewagi konkurencyjnej.
Źródło: opracowanie własne. W tabeli 1 zaprezentowano wpływ czynników związanych z działaniami pro-środowiskowymi na podnoszenie bądź obniżanie konkurencyjności obszarów wiejskich. Przykładem czynnika mogącego stanowić element przewagi konku-rencyjnej, jak również obniżającego tę przewagę są uwarunkowania środowi-ska przyrodniczego – niezwykle ważne dla mieszkańców danego terenu oraz podmiotów zajmujących się turystyką i wypoczynkiem, a jednocześnie mogące uniemożliwiać rozwój przedsiębiorstw innych branż. Rozwój infrastruktury technicznej z reguły jest czynnikiem podnoszącym konkurencyjność obszarów wiejskich, w przypadku jednak składowisk odpadów sytuacja nie jest już tak jednoznaczna. Obecność tego elementu infrastruktury różnie oceniają miesz-kańcy danego terenu – dla jednych stanowi on jeden z przejawów uregulowania gospodarki odpadami, dla innych oznacza problemy z zapachem, niszczenie kra-jobrazu, zwiększony ruch samochodowy itp.
Właściwie prowadzona polityka zagospodarowania przestrzennego pozwala uniknąć określonych szkód środowiskowych, jednak dla potencjalnych inwesto-rów może stanowić czynnik utrudniający realizację inwestycji.
2. Przykłady możliwości oraz ograniczeń wzrostu konkurencyjności
obszarów wiejskich ze względu na uwarunkowania środowiskowe
Elementy środowiska przyrodniczego mogą stanowić czynnik podnoszący kon-kurencyjność obszarów wiejskich w realizacji funkcji społecznych, gospo-darczych, i ekologicznych. Funkcja społeczna jest związana ściśle z urokami wiejskiego środowiska naturalnego oraz jego bogactwem naturalnym i kultu-rowym. W ostatnich latach obserwuje się rosnącą rolę turystyki na obszarach wiejskich. Konkurencyjność polskiej wsi w walce o turystów podnoszą takie składowe środowiska przyrodniczego, jak klimat, rzeźba terenu, woda, popu-lacja roślin i zwierząt, cisza, zabytki przyrody i kultury. Bazując na walorach środowiska przyrodniczego, turystyka coraz częściej przyczynia się także do jego degradacji. Niezwykle istotny jest zatem rozwój tego sektora gospodarki w sposób przyjazny środowisku, zgodnie z koncepcją turystyki zrównoważonej – efektywność ekonomiczną osiąga się w tym przypadku, chroniąc i racjonalnie wykorzystując środowisko oraz podnosząc jakość życia mieszkańców danego terenu. Aby gmina czy region mogły zwiększać konkurencyjność poprzez roz-wój turystyki, niezbędne są w dłuższej perspektywie m.in. następujące działania: – zmniejszanie natężenia ruchu turystycznego w najbardziej uczęszczanych
miejscach;
– rozbudowa bazy turystycznej oraz promocja atrakcyjnych turystycznie miejsc; – zwiększanie regularności ruchu turystycznego w ciągu roku;
– przestrzeganie i egzekwowanie przepisów, procedur i norm dotyczących miejsc turystycznych;
– wspieranie rozwoju zróżnicowanych form turystyki6;
– poprawa jakości usług turystycznych;
– kształtowanie właściwych postaw i zachowań wśród turystów7.
Funkcja ekonomiczna obszarów wiejskich jest związana z działalnością gospodarczą prowadzoną na tych terenach, w tym z rolnictwem. Środowisko przyrodnicze może stanowić element walki konkurencyjnej o rynek i konsu-mentów poprzez wykorzystanie jego walorów, co można zaobserwować na przy-kładzie rolnictwa ekologicznego. W przypadku tego systemu rolnictwa często
6 Turystyka wiejska obejmuje: agroturystykę – turystykę w gospodarstwach rolnych, ekoagroturystykę –
tu-rystykę w gospodarstwach produkujących żywność ekologiczną i ekotutu-rystykę – tutu-rystykę na obszarach przyrodniczo cennych oraz chronionych. Zob. B. Sawicki, A.K. Mazurek-Kusiak, Agroturystyka w teorii
i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Lublin 2010, s. 10–13.
7 A. Hakuć-Błażowska, K. Turkowski, Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju turystyki w regionie warmińsko-mazurskim, w: Środowiskowe uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, red. K. Michałowski,
podkreśla się jego dwoistą naturę: z jednej strony wpływa pozytywnie na środo-wisko przyrodnicze, z drugiej – jest odpowiedzią na zmieniające się upodoba-nia konsumentów żywności poszukujących produktów naturalnych, zdrowych i wysokiej jakości. Rolnictwo ekologiczne, zgodnie z definicją Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, oznacza: „system gospodarowania o zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa. Jest to system trwały, samowystarczalny i ekonomicznie bezpieczny”8. Ze względu na konieczność
przestrzegania w rolnictwie ekologicznym wielu zasad produkcji oraz funkcjo-nowanie systemu kontroli i certyfikacji to metoda działania, która z jednej strony wymaga określonej jakości środowiska przyrodniczego, z drugiej – sama sprzyja zachowaniu tej jakości.
Funkcję ekologiczną obszarów wiejskich spełniają takie ekosystemy, jak lasy czy zbiorowiska trawiaste. Coraz częściej podkreśla się rekreacyjne i wręcz dekoracyjne ich znaczenie w krajobrazie – ze względu na różnorodność form, kształtów i kolorów dostarczają silnych wrażeń estetycznych, pozytywnie wpły-wają na nastrój psychiczny człowieka i zwierząt, przyczyniają się do podniesie-nia atrakcyjności turystycznej oraz mieszkaniowej terenu9.
Stan zasobów przyrodniczych, ich jakość i ochrona mogą powodować również ograniczenia w rozwoju obszarów wiejskich. W ten sposób mogą oddziaływać: – inwestycje wodno-kanalizacyjne i z zakresu gospodarowania odpadami, – projekty służące ochronie przyrody i dziedzictwa kulturowego,
– poszczególne komponenty środowiska przyrodniczego, – ukształtowanie terenu,
– różne formy ochrony przyrody.
Szczególnie uciążliwe dla rozwoju podmiotów gospodarczych są ograniczenia wynikające z występowania w regionie obszarów chronionych, czego przykła-dem są problemy rozwoju gmin objętych siecią ekologiczną Natura 2000 (zwią-zane głównie z rygorami dotyczącymi prowadzenia działalności).
Podsumowanie
Możliwe jest występowanie konkurencyjnych obszarów wiejskich funkcjonują-cych zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju i wykorzystująfunkcjonują-cych zasoby
8 Ramowy plan działań dla żywności i rolnictwa ekologicznego w Polsce na lata 2014–2020, MRiRW,
Warszawa 2014, s. 3, plik pdf, www.minrol.gov.pl [dostęp 22.04.2015].
9 Z. Kołoszko-Chomentowska, Środowisko lokalne w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich,
w: Samorządy i społeczności lokalne w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, red. M. Adamowicz, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2006, s. 94.
środowiska w kształtowaniu przewagi konkurencyjnej. W tym celu niezbędne jest jednak wykorzystanie elementów tzw. wiejskości (specyfika środowiska przyrodniczego, specyficzne walory pozaekonomiczne, specyfika kulturowa społeczności wiejskich, sposobów gospodarowania) oraz umiejętność wydoby-cia i uruchomienia regionalnych i lokalnych czynników stymulujących rozwój obszarów wiejskich. Nie ma jednego idealnego rozwiązania, w jakim kierunku powinny rozwijać się obszary wiejskie, aby wykorzystując zasoby i walory środowiska, były konkurencyjne wobec innych jednostek. Wciąż poszukuje się odpowiedzi na pytania: Jak działać, aby środowisko przyrodnicze nie było barierą, ale stymulatorem rozwoju obszarów wiejskich? Jak umożliwić miesz-kańcom obszarów wiejskich korzystanie z możliwości rozwojowych, które nie-sie ze sobą konkurencyjność, przestrzegając zasad dotyczących kształtowania i ochrony środowiska?
Literatura
Bernaciak A., Ograniczanie antropogenicznych obciążeń środowiska jako czynnik
trwałego i zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicz-nego w Poznaniu, Poznań 2009.
Hakuć-Błażowska A., Turkowski K., Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju
turystyki w regionie warmińsko-mazurskim, w: Środowiskowe uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, red. K. Michałowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2011.
Heffner K., Zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich
w Polsce. Uwarunkowania, czynniki, skutki, w: Wieś i rolnictwo w procesie zmian. Szanse rozwojowe obszarów wiejskich w przestrzeni europejskiej, red. S.
Soko-łowska, A. Bisaga, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2008.
Kołoszko-Chomentowska Z., Środowisko lokalne w zrównoważonym rozwoju
obsza-rów wiejskich, w: Samorządy i społeczności lokalne w zobsza-równoważonym rozwoju obszarów wiejskich, red. M. Adamowicz, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2006.
Kruk H., Znaczenie przyrodniczej konkurencyjności regionu dla trwałego i
zrównowa-żonego rozwoju, w: Ekologiczne aspekty zrównowazrównowa-żonego rozwoju regionalnego i lokalnego, red. K. Michałowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej
w Białymstoku, Białystok 2007.
Pondel H., Środowisko przyrodnicze jako element konkurencyjności obszarów wiejskich, w: Dynamika, cele i polityka zintegrowanego rozwoju regionów, red. E. Mału-szyńska, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2013.
Ramowy plan działań dla żywności i rolnictwa ekologicznego w Polsce na lata 2014– 2020, MRiRW, Warszawa 2014, www.minrol.gov.pl.
Sawicki B., Mazurek-Kusiak A.K., Agroturystyka w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Lublin 2010.
Zegar J.S., Konkurencyjność społeczno-ekonomiczna w rolnictwie – wybrane problemy, konferencja Konkurencyjność gospodarki żywnościowej w warunkach
globaliza-cji i integraglobaliza-cji europejskiej, IERiGŻ PIB, Pułtusk, 5–7 grudnia 2011, www.ierigz.
waw.pl.
THE NATURAL ENVIRONMENT OF RURAL AREAS – A FACTOR OF COMPETITIVENESS OR A BARRIER PREVENTING DEVELOPMENT?
Abstract
The problem of proper management of natural resources of the rural areas becomes extre-mely difficult when combined with the competitiveness of these areas. The competiti-veness of units and regions is usually associated with economic growth which classical approach is now replaced by different concepts promoting the natural environment. The presence of resources and values of the natural environment itself is still not considered a factor that guarantees improvement of its competitiveness and development, and what is more – the status of the resources, their quality and protection may limit develop-ment of a commune. The goal hereunder is presentation of the natural environdevelop-ment as an element of the rural areas competitiveness and assessment of environmental conditions which affect improvement or decrease of competitiveness of these areas.
Translated by Dorota Rychlewska-Serwa
Keywords: natural environment, rural areas, competitiveness, environmental conditions JEL code: Q56
