F O R U M P H I L O S O P H I C U M Fac. Philos. S J , Cracovia - Krakow
T. 1, 1996, 105-123
J e r z y K O P E R E K C P
WLADZA PANSTWOWA
A SPOLECZENSTWO OBYWATELSKIE
W SWIETLE NAUKI SPOLECZNEJ KOSCIOLA
W S T ^ I P
K a t o i i c k a n a u k a spoleczna koncentruje s i ^ w o k ö i zagadnieri godnosci osoby l u d z k i e j oraz w y n i k a j y c y c h z niej u p r a w n i e i i i n d y w i d u a l n y c h i spolecznych. J e d n y m ze s z c z e g ö l n y c h u p r a w n i e h jest prawo do wolnos-ci obywatelskiej, wyrazajyce s i ^ w wolnoswolnos-ci d z i a l a n i a , m y s l e n i a , przeko-n a przeko-n r e l i g i j przeko-n y c h i mozliwosci b u d o w a przeko-n i a spoleczeprzeko-nstwa obyw^atelskiego.
P r a w o do wolnosci jest czysto rozpatrywane takze w kontekscie r ö z n y c h filozoficznych koncepcji, a zwlaszcza w f i l o z o f i i l i b e r a l n e j . W e w s p ö l c z e s n e j h i s t o r i i P o l s k i tego rodzaju m y s l wolnosciowa z w i y z a n a byla z i s t n i e n i e m opozycyjnych ugrupowah dysydenckich i politycznych.
I n t e r e s u j y c y m zagadnieniem z p u n k t u w i d z e n i a powstawania neoliberalnej i d e i wolnosci w r a m a c h opozycji demokratycznej przed 1989 r o k i e m w E u r o p i e Ö r o d k o w o - W s c h o d n i e j jest z w r ö c e n i e u w a g i n a dwa podstawowe elementy m y s l e n i a n a p r z e k ö r komunistycznej tradycji. P i e r w s z y m z t y c h zagadnieh jest p r o b l e m a t y k a a u t o n o m i i j e d n o s t k i . D r u g i e zagadnienie natomiast m o z n a okreslic m i a n e m spoleczehstwa o b y w a t e l s k i e g o \
W odniesieniu do pierwszego zagadnienia nalezaloby stwierdzic, ze chodzi t u t a j o ksztaltowanie s i ^ stanowiska indywidualistycznego w opozycji do k o m u n i s t y c z n y c h zalozeh. Swiadczylo to o r o d z e n i u s i ^ m y s l i l i b e r a l n e j , k t ö r a stwierdza, ze j e d n o s t k a posiada nieograniczone
^ Por. J . Szacki, Liberalizm po komunizmie, Spoieczny Insytut Wydawniczy „Znak", Fundacja im. Stefana Batorego, Krakow 1994, s. 94-95.
prawo osydzania istniejycego porzydku politycznego w ramach i zarazem przed trybunalem wlasnego sumienia i rozumu. Jest ona w tym dzialaniu calkowicie autonomiczna i wolna.
Sens i istota spoleczehstwa obywatelskiego byly natomiast rozumiane jako dyzenie czlowieka do r o z w i j a n i a zycia publicznego, wyrazajycego autentyczne potrzeby jednostek i k t ö r e zarazem byloby niezalezne od wladzy pahstwowej. W ramach tak rozumianego zycia publicznego zaznacza si^ dzialanie wolnych jednostek oraz ich swobodnych zrzeszeh. O b y d w a zagadnienia sy ze soby scisle p o w i y z a n e . Z tej przeslanki w y n i k a wypowiedz A d a m a S e l i g m a n a : «[...] w l a s n i e istnienie w o l n y c h i r ö w n y c h obywateli - o w y c h autonomicznych, upodmiotowionych jedno-stek ~ c z y n i m o z l i w y m samo i s t n i e n i e spoleczehstwa obywatelskiego»^.
1- A u t o n o m i a j e d n o s t k i a spoieczenstwo obywatelskie
A Prawa czlowieka i ohywatela
Zagadnienie a u t o n o m i i jednostki i spoleczehstwa obywatelskiego bylo c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a s y s t e m u w a r t o s c i wschodnioeuropejskiej opozycji d e m o k r a t y c z n e j , R ö w n o c z e s n i e stanowilo ono podstaw^ k s z t a l t o w a n i a s i ^ m y s l i l i b e r a l n e j w t y c h spoleczehstw^ach. W o k ö l w s p o m n i a n y c h z a g a d n i e h , w y r a z a j y c y c h bardziej okreslony system w a r t o s c i etycznych a n i z e l i k o n k r e t n y p r o g r a m rodzycej s i ^ p a r t i i politycznej, k o n c e n t r o w a l a s i ^ c a l a wschodnioeuropejska opozycja d e m o k r a t y c z n a . M o z n a wi§c s t w i e r d z i c , ze k o m u n i s t y c z n y p r o g r a m przebudowy spoleczehstwa z a l a m a t s i ^ pod w p l y w e m m o r a l n e j sily spolecznej. T a k a postawa opozycyjna l u d z i u w y d a t n i l a s i ^ z w l a s z c z a w spolecznym postulacie a u t o n o m i i j e d n o s t k i i spoleczehstwa ob5?watelskiego.
D y z e n i e opozycji demokratycznej, wyrazone m i ^ d z y i n n y m i w l i t e r a -t u r z e d y s y d e n c k i e j , do z a g w a r a n -t o w a n i a jednos-tce jej a u -t o n o m i i zbiega siQ w istocie rzeczy z propagowaniem okreslonej filozofii czlowieka, k t ö r a j e s t w w y s o k i m s t o p n i u i n d y w i d u a l i s t y c z n a ^ . Opozycja wi^c, p r z y j m u j y c z a s l u s z n y i n d y w i d u a l i s t y c z n y k i e r u n e k swojej m y s l i spolecznej, z w r a c a l a swojy uwag^ przede w s z y s t k i m n a p r a w a c z l o w i e k a i o b j w a t e l a : « O r i e n t a c j a ant3rpolityczna p r z e s u w a l a p i a s z c z y z n ^ w a l k i z k o m u n i z
-^ A. Seligman, The Idea of Civil Society, The Free Press, New York, brw, s. 5; por. tenze, Liberalism, Citizenship and Autonomy, ed. David MilUgan i WilHam Watts Miller, Avebury, Aldershot 1992.
^ Por. C. Lefort, Politics and Human Rights, w: The Political Forms of Modern Society. Bureaucracy, Democrax:y, Totalitarianism, ed. John B. Thompson, Polity Press, Cambridge
wtadza panstwowa a spoieczenstwo obywatelskie 107
m e m w strong obrony p r a w czlowieka i obywatela, zmniejszajyc t y m s a m y m znaczenie m o t y w ö w k o l e k t y w i s t y c z n y c h , j a k i e m u s i a l y b y s i ^ pojawic w d y s k u s j i n a t e m a t ustroju politycznego, nieuchronnie dotykajycej t a k i c h spraw, j a k suwerennosc l u d u czy niepodleglosc n a r o d u » ^ .
A n t y p o l i t y c z n e nastawienie elit opozycji demokratycznej przed 1989 r o k i e m w k r a j a c h wschodnioeuropejskich bylo w y n i k i e m realnego spojrzenia n a rzeczywisty u k l a d s i l politycznych. Pozydane przez spoieczenstwo obalenie u s t r o j u politycznego bylo w p r z e k o n a n i u opozycji s p r a w y dalszej przyszlosci. Z tej r a c j i k o n c e n t r o w a l a si§ ona n a d z i a l a n i u m o z l i w y m do w p r o w a d z e n i a w zycie i n d y w i d u a l n e i spoleczne obywateli w i s t n i e j y c y c h w a r u n k a c h systemu totalitamego. T a k i m sposobem b y l a proba moralnej odbudowy n a r o d u i spoleczehstwa, w y r a z a j y c a s i § w obronie praw^ czlowieka i obywatela: « D y s y d e n t y z m nie p r z e c i w s t a w i a l k o m u n i z m o w i innej p o l i t y k i , lecz s t a r a l sie ustanowic i n n y moralnosc, i n n y poglyd n a swiat, i n n y s p o s ö b zycia. T a k a b y l a teoria i t a k a b y l a p r a k t y k a ~ w k a z d y m razie tak dlugo, j a k dlugo jego przedstawiciele b y i i t y l k o dysydentami i nie m i e l i mozliwosci d z i a l a n i a n a szeroky skal^»".
Z d a n i e m G y ö r g y K o n r a d a « s p o i e c z e n s t w o u z y s k u j e polityczna swiadomosc nie wtedy, gdy podziela j a k y s p o l i t y c z n y filozofie, lecz wtedy, gdy nie daje s i ^ nabrac n a zadny»^. T e n element d z i a l a n i a politycznego b y l widoczny w m y s l i i praktyce dysydenckiej. Realistyczne spojrzenie n a rzeczywistosc zabranialo opozycji demokratycznej zyc m a r z e n i a m i n i e m o z l i w y n i i w aktualnej sytuacji do zrealizowania: « N a l e z a l o zatem robic to, co mogto byc zrobione: w p l y w a c n a swiadomosc c z l o n k ö w spoleczehstwa i ksztalcie i c h umiej^tnosc samoorganizacji, posrednio przygotowujac w ten s p o s ö b W i e l k y Z m i a n y , k t ö r a kiedys z pewnosciy stanie s i ^ m o z l i w a » ' .
T a k sformulowany r a d y k a l n y program d z i a l a n i a opozycji budowal „od dolu" m o z l i w i e najszersze e n k l a w y wolnosci i niezaleznosci, p r z y r ö w n o c z e s n y m t o t a l n y m zanegowaniu realnego socjalizmu. P r o g r a m t e n A . M i c h n i k o k r e s l i l m i a n e m „nowego ewolucjonizmu"^. A k c e n t u j y c w y m i a r oddzialyw^ania n a sfer^ moralnosci i mentahiosci l u d z k i e j w celu
J . Szacki, Liberalizm po komunizmie, dz, cyt., s. 102-103. ^ Tamze, s. 96.
G. Konidid, Antipolitics. An Essay, Harcourt, Brace, Jovanovich, San Diego-New York-London 1984, s. 123.
J . Szacki, Liberalizm po komunizmie, dz. cyt., s. 96.
^ Por. A. Michnik, Nowy ewolucjonizm, w: Ugoda. Praca organiczna. Mysl zaprzeczona, BibHoteka Kwartalnika Politycznego „Krytyka", Niezalezna Oficyna Wydawnicza NOWA, Warszawa 1983, s. 140-148.
p r z y g o t o w a n i a d o j r z a l y c h spolecznie i politycznie ob3rwateli, nie b y l to j e d n a k p r o g r a m p o l i t y c z n y z m i e r z a j y c y do odebrania w l a d z y k o m u n i
-stom. M i a l to hy6 k r o k w k i e r u n k u p r z y s z l e j pelnej wolnosci. C z a s y „ S o l i d a r n o s c i ' ' dowiodly tego niezbicie, r o z w i j a j y c ideq „ n o w e g o ewolucjo-n i z m u " przez zastypieewolucjo-nie go i d e y „ s a m o o g r a ewolucjo-n i c z a j y c e j s i ^ rewolucji". C h o c z a s a d n i c z a t r e ä c obu i d e i b y l a podobna, to j e d n a k n o w s z a z n i c h p r z e w i d y w a l a szerszy z a k r e s a s p i r a c j i politycznych^.
W y z b y c i e s i ^ w z a l o z e n i u p r o g r a m o w y m bezposredniej k o n f r o n t a c j i z t o t a l i t a r n y m u s t r o j e m , co powodowalo w tym kontekscie w l a s c i w i e a n t y p o l i t y c z n e n a s t a w i e n i e opozycji, w y n i k a l o - z d a n i e m V . H a v l a - z f a k t u , ze « w s z e l k i e zycie polityczne w t r a d y c y j n y m z n a c z e n i u zostalo usmiercone»^^. N a potwierdzenie koniecznosci a n t y p o l i t y c z n y c h d z i a l a h opozycji demokratycznej m o z n a przytoczyc s l o w a A . M i c h n i k a , k t ö r y z a u w a z a l b r a k niezaleznej m y s l i politycznej w k r a j a c h wschodnioeuro-p e j s k i c h : «W wschodnioeuro-p a h s t w a c h k o m u n i s t y c z n y c h nie ftmkcjonowala n i e z a l e z n a m y s l p o l i t y c z n a - b y l y zabiegi u w l a d z i b y l y w y b u c h y spolecznego g n i e w u » ^ \
W y d a j e s i § w i ^ c , ze p r ö b a p r z e t r w a n i a idei wolnosciowych w spole-czehstwie, podejmowana przez pracq opozycyjny k ö l dysydenckich, l i c z y l a siq w s p o s ö b oczywisty z r e a l n y m i m o z l i w o s c i a m i m i n i o n e j t o t a l i t a m e j epoki. P o d k r e s l a n i e aspektu obrony p r a w c z l o w i e k a i objrwatela, a w ten s p o s ö b b u d o w a f i l a r ö w d e m o k r a c j i l i b e r a l n e j w s t y l u z a c h o d n i m , c z y l i a u t o n o m i i j e d n o s t k i i spoleczehstwa obywatel-skiego, bylo drogy do pelnego sukcesu.
T r z e b a j e d n a k zauwazyc, ze antypolityczne a r g u m e n t y ö w c z e s n e j opozycji w y n i k a l y z d w ö c h z a s a d n i c z y c h p r z e k o n a h : «ze z ustrojem p o l i t y c z n y m nie n a razie nie d a s i ^ zrobic, lecz r ö w n i e z , j e z e l i nie przede w s z y s t k i m , odkrycie, i z schematy m y s l e n i a politycznego, wyksztalcone w przeszlosci l u b zapozyczone ze spoleczehstw zachodnich, o k a z u j y s i ^ zawodne w w a r u n k a c h realnego s o c j a l i z m u . S t y d paradoksalne t w i e r d z e n i e H a v l a , ze i d e a r e w o l u c j i politycznej jest d l a d y s y d e n t ö w nie do p r z y j ^ c i a nie dlatego, ze jest zbyt r a d y k a l n a , lecz dlatego, ze jest z a m a l o r a d y k a l n a » ^ ^ .
^ J . Szacki, Liberalizm po komunizmie, dz. cyt, s. 96.
V . Havel, Sila bezsilnych, w: Thriller i inne eseje, tlum. F. Heartman, Niezalezna Oficyna Wydawnicza N O W A , Warszawa 1988, s. 64.
A . Michnik, Szanse polskiej demokracji, Aneks, Londyn 1984, s. 100.
J . Szacki, Liberalizm po komunizmie, dz. cyt., s. 96; por. V. H A V E L , Sila bezsilnych, dz. cvt., s. 79-80.
wtadza panstwowa a spoieczenstwo obywatelskie 109
B, Mysl liberalna w opozycji demokratycznej
N a podstawie powyzszych stwierdzeh z a u w a z a m y istotne r ö z n i c e zachodzyce m i ^ d z y poj^ciami h b e r a h z m u zachodniego a s f o r m u l o w a n i a -m i c h a r a k t e r y s t y c z n y -m i d l a l i b e r a l i z -m u uksztaltowanego w spoleczeh-s t w a c h zyjycych w u spoleczeh-s t r o j u t o t a l i t a r n y m , czyli w w a r u n k a c h realnego k o m u n i z m u . J e d n y z istotnych cech, r ö z n i y c y c h oba poj^cia, jest i c h stosimek do i n d y w i d u a l i z m u j a k o klasycznego k i e n m k u myöli liberalnej. C h a r a k t e r y s t y c z n e d l a opozycji dysydenckiej bylo poj^cie tzw. kolektjrw-nego i n d y w i d u a l i z m u . W y n i k a l o ono z f a k t u ograniczenia autonomii jed-n o s t k i w w a r u jed-n k a c h t o t a l i t a r jed-n y c h w p o r ö w jed-n a jed-n i u z t r a d y c j y liberaljed-ny^^.
D l a z r o z u m i e n i a poj^cia „ k o l e k t y w n y l i b e r a l i z m " nalezy zwröcic u w a g § n a to, ze s t r o n a m i opozycji b y l y jednostka i pahstwo, j e d n o s t k a i system, ale nie j e d n o s t k a i spoieczenstwo. O z n a c z a to w konsekwencji, ze jednostka, k t ö r a w w a r u n k a c h realnego socjalizmu b y l a poddana represjom i ograniczeniom ze strony pahstwa, jednoczesnie s z u k a l a w s p a r c i a w swoich wolnosciowych d y z e n i a c h ze strony spoleczehstwa, k t ö r e bylo poddane p o d o b n } ™ zagrozeniom co ona i bylo w t a k i s a m s p o s ö b niech^tnie nastawione do p a h s t w a i jego represyjnych i n s t y t u c j i ,
T a k wii^c i s t n i a l a zasadnicza jednosc odczuc spolecznych i i n d y w i -d u a l n y c h osöb w sprawie totalitarnego c h a r a k t e r u pahstwa, a t y m sam>mi istotna rozbieznosc m i ^ d z y p a h s t w o w y m - i zarazem o f i c j a l n y m - systemem wartosci a wartosciami w y z n a w a n y m i przez wi^kszosc spoleczehstwa^^. W t y c h w a r u n k a c h w i ^ k s z y r o l ^ , w y n i k a j y c y z v / a l k i 0 p r a ¥ / a osoby l u d z k i e j i jej i n d y w i d u a l n e dobro, odgrywal t z w . spoieczny k o n f o r m i z m , a n i z e l i k o n f o r m i z m z a k l a d a n y i w y m a g a n y przez pahstwo. W a z n y m eiementem tej w a l k i o k a z a l a s i ^ r e l i g i j n a w s p ö l n o t a K o s c i o l a , k t ö r y j e d n o s t k a u w a z a l a z a w a z n i e j s z y od komunistycznego p a h s t w a . Nieprzystosowanie s i ^ do n a k a z ö w pahstwowych i z a r a z e m opozycja wobec n i c h p r o w a d z i l a i w y n i k a l a z a f i r m a c j i solidarnosci ze w s p ö l n o t y pozapahstwowy^^.
P o s z u k i w a n i e t a k i e j pozapahstwowej w s p ö l n o t y w celu ochrony w l a s n y c h p r a w obyw^atelskich i politycznych mozna w t y c h k o n k r e t n y c h w a r u n k a c h nazwac „ k o l e k t y w i s t y c z n y m i n d y w i d u a l i z m e m " . Poj^cie to z n a j d u j e m y takze w charakterystyce p o g l y d ö w J o h n a S t u a r t a Milla^*'. Oznaczaloby ono w czasach dysydenckiej w a l k i o p r a w a c z l o w i e k a
J . Szacki, Liberalizm po komunizmie, dz. cyt., s. 104.
For. E . Wnuk-Lipinski, Rozpad potowiczny. Szkice z socjologii transformacji ustrojowej, ISP P A N , Warszawa 1993, rozdz. IV.
Por. J . Szacki, Liberalizm po komunizmie, dz. cyt., s. 105.
Por R. Bellamy, Liberalism and Modern Society. A Historical Argument, The Pennsylvania State University Press, University Park 1991, s. 22 i nast.
i ob3watela tworzenie w s p ö l n o t y „niepokomych", w s p ö l n o t y „niezalez-nego spoleczenstwa" czy „spoleczeiistwa obywatelskiego".
Warto wi^c podkreölic, ze w systemie totalitamjnn pröby dyzenia do autonomii jednostki w stosunku do panstwa byly nierozdzielnie zwiyzane z pröbami jednoczesnego u c z e s t n i c t w a we wspölnocie, ktöra te dyzenia popierala i umacniala w walce o prawa ludzkie. Niepoddawanie si^ dyktatowi panstwa stanowilo wyraz nonkonformistycznej w stosimku do niego postawy spolecznej. Z taky postawy i d e n t y f i k o w a l a si^ w i § k s z o s c ö w c z e s n e g o spoleczenstwa polskiego, k t ö r e w postawie opozycyjnej do p a n s t w a i zarazem k o n f o r m i s t y c z n e j w s t o s u n k u do i n n y c h l u d z i z j j y c y c h w t y m s a m y m spoleczehstwie, odnajdywalo sens zasady „zycia w prawdzie"^^.
Idea spoleczehstwa obywatelskiego n a w i y z y w a l a w Polsce do t r a d y c j i „ n a r o d u bez pahstwa", t r a k t u j y c oba w y m i e n i o n e t j ^ y organizacji spolecznej j a k o calkowicie sobie przeciwstawne. P i e r w s z y z n i c h o p i e r a l s i § n a dobrowolnym w s p ö l d z i a l a n i u , a d r u g i n a prz3anusie^^. W t y m swietle j e s t z r o z u m i a l e bardzo silne p o d k r e s l a n i e wartosci m o r a l n y c h n a r o d u przez ö w c z e s n e g o P r y m a s a P o l s k i K a r d . S t e f a n a Wyszyhskiego oraz E p i s k o p a t P o l s k i , j a k r ö w n i e z P a p i e z a J a n a P a w l a 11^^.
P a h s t w o k o m u n i s t y c z n e , sv/iadome t a k i e j postawy spolecznej, z m i e r z a i o do a t o m i z a c j i spoleczehstwa, aby doprowadzic do sjrtuacji, k t ö r y — z d a n i e m A . M i c h n i k a - m o z n a by n a z w a c «[...] d e s t r u k c j y spoleczehstwa czy tez p r z e k s z t a l c e n i e m n a r o d u w ludnosc»^^. S y t u a c j a t a k a w y n i k a l a z podstawowej cechy t o t a l i t a r y z m u j a k y - w e d l u g J . K u r o n i a - j e s t «[...] w y w l a s z c z e n i e spoleczehstwa z organizacji, a co z a
Por. J . Szacki, Liberalizm po komunizm,ie, dz. cyt., s. 105.
Por. F . Znaniecki, Sily spoteczne w walce o Pomorze, w: Tenze, Narody wspotczesne, P W N , Warszawa 1990, s. 369-370.
Por. J a n Pawei II, Poszanowanie mniejszosci warunkiem pokoju. Or^dzie na Swiatowy Dzien Pokoju 1989, Watykan 1989; por. Cz. Bartnik, Wizja narodu wedlug Jana Pawla II, Chrzescijanin w Swiecie 10 (1983), s. 1-12; por. H , Skorowski, Antropologiczno-etyczne aspekty regionalizmu, Wydawnictwo Salezjanskie, Warszawa 1990; por. J . Kxucina, Papieski program odrodzenia narodu, Colloquium Salutis 16 (1984), s. 235-244; por. H . Nadrowski, Tozsamosc narodu w swietle wypowiedzi papieskich, Ateneum Kapianskie 102 (1984), s. 294-310; por. S, Wyszyriski, Wiara Kosciola mocq jednoczqcq naröd, w: Dei Virtus, pr. zb., W^roclaw 1974, s. 11-20; por. J . Lewandowski, Naröd w nauczaniu kard. Stefana Wyszynskiego, Warszawa 1982; por. Cz. Bartnik, Chrzescijanska pedagogika narodu wedlug Stefana Wyszynskiego, w: Polska teologia narodu, pr. zb., Lublin 1986, s. 183-242; por. F . Manthey, Naröd w Kosciele powszechnym, Ateneum Kapianskie 54 (1957), s. 168-178, 326-341; por. E . Ozorowski, Teologia narodu, Chrzescijanin w Swiecie 5 (1983), s. 1-8; por. J . Zatorski, Kultura i tozsamosc narodowa, Zycie i Mysl 11 (1975), s. 59-64.
Wiadza panstwowa a spoieczenstwo obywatelskie III
tym idzie, atomizacja spoleczna i r o z k l a d wi^zi»^\ J e d y n y w i ^ c rzeczy,
do j a k i e j w tej s y t u a c j i dyzylo panstwo, bylo rozbijanie i atomizowanie spoleczenstwa. L a p i d a m i e u j y l t^ prawdy A . M i c h n i k stwierdzajyc, ze k o m u n i s t y c z n y r z y d «[...] jedno u m i a l : rozbijac spoieczny solidar-n o s c » ' l
W t a k i m kontekscie ideologicznym i h i s t o r y c z n y m powstanie i dzialalnosc N S Z Z „ S o l i d a r n o s c " stanowily w y r a z jednobrzmiycej m y s l i spolecznej P o l a k ö w , k t ö r z y poprzez domaganie s i ^ u r z e c z y w i s t n i e n i a w r e a l i a c h p o l s k i c h p r a w a do wolnego z r z e s z a n i a s i ^ w niezalezne i samorzydne z w i y z k i zawodowe, z m i e r z a l i do r a d y k a l n y c h p r z e m i a n spoleczno-politycznych. R o k 1989 s t a l s i ^ p u n k t e m z w r o t n y m t a k i c h p r z e m i a n w Polsce i E u r o p i e Ö r o d k o w o - W s c h o d n i e j . W a r t o j e d n a k zauwaz^'^c, ze p r z e l o m tego r o k u o k a z a l s i ^ «[...] rewolucjy bez rewolucyj-nej teorii»
C . Niezaleznosc duchowa obywateli wobec panstwa
B u d o w a spoleczehstwa obywatelskiego w E u r o p i e Srodkowo-Wschodniej zaczynala s i ^ od ogloszenia p a h s t w u i s w i a t u suwerennosci wlasnego s u m i e n i a . T e n m o t } ^ w a l k i o autonomic j e d n o s t k i z a u w a z a V l a d i m i r T i s m a n e a n u twierdzyc, ze: «[...] k a m i e n i e m w^gieln>To kontrspoleczehstwajest decyzja jednostki, aby oglosic swojy niezaleznosc duchowy»^"*.
R o l a „Solidarnosci'' w t y m procesie w y n i k a l a ze zbiorowego z r y w u narodowego i spolecznego, aby p r a w a osobowe i spoleczne zrealizowac w z y c i u zjednoczonych w walce o niezaleznosc duchowy jednostek. B y l a to wiec w a l k a o p r a w a wolnosciowe czlowieka, k t ö r y c h podstawy jest ogloszenie wolnosci duchowej j a k o sfery zycia niedost^pnej d l a totahtar-n y c h z a p ^ d ö w p a h s t w a . T e r m i totahtar-n u „ s p o i e c z e totahtar-n s t w o ob3rwatelskie'' zacz^to uzywac w E u r o p i e Örodkowo-W^schodniej n a j p i e r w w odniesieniu do P o l s k i i „Solidarnosci", j a k o n a t u r a l n y c h przeciwmiköw i opozycji wobec k o m u n i z m u .
N a tej podstawie m o z n a wi^c W5rprowadzic w n i o s k i n a temat r o l i K o s c i o l a w czasach w a l k i o p r a w a czlowieka i obywatela w u s t r o j u k o m u n i s t y c z n y m . S t a n o w i l on bowiem prosty drog^, n a j p i e r w do
J . Kuron, Polityka i odpowiedziainosc, Aneks, Londyn 1984, s. 51. '^'^ A . Michnik, Szanse polskiej demokracji, dz. cyt., s. 27.
C. Offe, Kapitalizm jako projekt demokratyczny? Teoria demokracji w obliczu potröjnegoprzejscia w Europie ärodkowowschodniej, Studia. Socjologiczne 3-4 (1992), s. 16.
V . Tismaneanu, Reinventing Politics. Eastern Europe from Stalin to Havel, The Free Press, New York 1992, s. 153; por. T. G. A S H , The Uses of Adversity. Essays on the Fate of Central Europe, Random House, New York 1989, s. 203.
z b u d o w a n i a , a p ö z n i e j do ogloszenia s w i a t u n i e z a l e z n o s c i duchowej l u d z i w a l c z y c y c h o w l a s n e p r a w a wolnosciowe, osobowe i spoleczne. W t y m z n a c z e n i u p r a c a K o s c i o l a w sferze z y c i a duchowego nie b y l a oderwana od rzeczywistosci, ale j a k n a j b a r d z i e j z n i y z w i y z a n a poprzez f o r m a c j ^ d u c h o w y obywateli, k t ö r z y w wi^kszoSci d e k l a r o w a l i s i § j a k o w i e r z y c y i p r a k t y k u j y c y l u d z i e K o s c i o l a .
D r o g a do pelnej a u t o n o m i i j e d n o s t k i i spoleczehstwa objrwatelskiego p r o w a d z i l a wi§c p r z e z opozycja d e m o k r a t y c z n y . T i m o t h y G a r t o n A s h t w i e r d z i nawet, i z « m o z n a napisac h i s t o r i c ostatnich d z i e s i ^ c i u l a t Ö r o d k o w o - W s c h o d n i e j E u r o p y j a k o h i s t o r i c w a l k o spoieczenstwo obywatelskie»^^. W Polsce z i n s t y t u c j o n a l i z o w a n y f o r m y oporu przeciw p a h s t w u k o m u n i s t y c z n e m u , jeszcze przed p o w s t a n i e m „ S o l i d a r n o s c i " , bylo zaistnienie w 1976 r o k u n a scenie spoleczno-politycznej k r a j u K o m i t e t u O b r o n y Robotniköw^^.
P o m i m o j e d n a k o r g a n i z a c y j n y c h p r ö b w p r o w a d z e n i a w zycie spoleczno-polityczne k r a j u zasad spoleczehstwa obywatelskiego, f a k t y c z n i e o r e k o n s t r u k c j i i d e i takiego spoleczehstwa m o z n a m ö w i c dopiero w o d n i e s i e n i u do t r i u m f ö w „ S o l i d a r n o s c i " . N a l e z y j e d n a k i w t y m p r z y p a d k u pami^tac, ze i d e a t a w r o z u m i e n i u spoleczehstwa epoki solidarnosciowej odwolyw^ala s i ^ bardziej do potocznych skojarzeh z t e r m i n a m i „ s p o i e c z e n s t w o " i „ob3watel", a n i z e l i do t y c h koncepcji spoleczehstwa, k t ö r e od c z a s ö w J o h n a L o c k e ' a s t w o r z y l i teoretycy p o l i t y k i ^ ' .
N a l e z y j e d n a k z e pami^tac, ze n i e m a l w s z y s t k i e nowoczesne teorie spoleczehstwa ob5rwatelskiego s k l a n i a l y s i ^ do p r z e c i w s t a w i a n i a go p a h s t w u . Podobnie t w i e r d z i t a k z e A l v i n W . G o u l d n e r : « Z a s a d n i c z y m aspektem spoleczehstwa obywatelskiego jest to, ze stanowi ono sfer^ n i e z a l e z n y od p a h s t w a , k t ö r e j nie determinuje s t a n p o l i t y k i , albowiem posiada ona swe w l a s n e zycie. Poj^cie spoleczehstwa obywatelskiego |...] m a w i ^ c w znacznej mierze c h a r a k t e r r e z y d u a l n y , odnoszyc si§ do tego, co n i e jest p a h s t w e m i co pozostaje w spoleczehstwie, k i e d y „wylyczy s i § " pahstwo. S p r a w y z a s a d n i c z y bylo ustalenie, ze pahstwo nie obejmuje spoleczehstwa, ze poza p a h s t w e m jest jeszcze cos wazniejszego. N i e zostalo j e d n a k w y j a s n i o n e , co to takiego»^^.
Tamze, s. 194; por. M . Molnar, La democratie se leve d VEst. Societe civile et communisme en Europe de VEst, Pologne et Hongrie, Presses Universitaires de France, Paris 1990; por. V. TismdiTi&3.Viu,Reinventing Politics. Eastern Europe from Stalin to Havel, dz. cyt.
'^^ Por. J . J . Lipski, Komitet Obrony Robotnikow - Komitet Samoobrony Spolecznej, Aneks, Londyn 1983.
Por. J . Szacki, Liberalizm po komunizmie, dz. cyt., s. 114.
Wiadza panstwowa a spoieczenstwo obywatelskie 113
N a j i s t o t n i e j s z y m w t y m kontekscie rozwazan jest f a k t , w s p ö l n y d l a calej bogatej t r a d y c j i teoretycznej w zakresie z d e f i n i o w a n i a t e r m i n u „ s p o i e c z e n s t w o obywatelskie", w p r o w a d z a n i a w zycie i n d y w i d u a l n e i spoleczne p r z e k o n a n i a o koniecznosci i s t n i e n i a p r z e s t r z e n i wolnego od p r z y m u s u zrzeszenia s i ^ l u d z i w celu obrony w l a s n e j godnoSci poza i n s t y t u c j y panstwowy. P o w s t a l w i ^ c j a k zaznacza M i c h a e l W a l z e r -«obraz [...] l u d z i swobodnie zrzeszajycych s i § i k o m u n i k u j y c y c h ze soby, tworzycych i przeksztalcajycych g r u p y wszelkiego r o d z a j u [...]»^^.
Powstanie takiego obszaru i n d y w i d u a l n e j i spolecznej wolnosci bylo eiementem jednoczycym l u d z i . Z d a n i e m V . H a v l a , chodzilo w ö w c z a s przede w s z y s t k i m o uswiadomienie sobie, ze istnieje i jest m o z l i w y «[...] obszar innego zycia, takiego, k t ö r e jest zgodne z w l a s n y m i i n t e n c j a m i i samo s t r u k t u r a l i z u j e s i ^ zgodnie z nimi»^°. B r a k n a w i y z y w a n i a do t r a d y c j i teoretycznej ~ co p ö z n i e j u j a w n i l o si§ z caly ostrosciy - b y l o tyle zrozumiaiy, ze i n n y b y l k o n t e k s t jej p o w s t a w a n i a i rozwoju.
W w a r u n k a c h u s t r o j u komunistycznego pahstwo, b^dyc represyjnie nastawione do spoleczehstwa, jest r ö w n o c z e s n i e organicznie niezdolne do generowania p r a w d z i w e j w s p ö l n o t y . Interesujyca jest w tym kontekscie p o l e m i k a R a y m o n d a A r o n a z „ K o n s t y t u c j y wolnosci" F r i e d r i c h a von H a y e k a : «Ideal spoleczehstwa, w k t ö r y m k a z d y w y b i e r a i -by swoich bogöw i swoje wartosci, moze s i ^ upowszechnic dopiero wtedy, gdy j e d n o s t k i sy j u z wychowane do z y c i a zbiorowego [...]. A b y pozostawic k a z d e m u czlowiekowi p r y w a t n y s f e r § decyzji i w y b o r u , potrzeba n a j p i e r w , aby wszyscy l u b wi^kszosc chcieli zyc r a z e m i u z n a w a l i za p r a w d z i w y t e n sam system i d e i i z a obowiyzujycy t^ s a m y f o r m u l a prawowitosci. A b y spoieczenstwo bylo wolne, m u s i ono istniec»^^
B i o r y c pod uwagq zasady s f o r m u l o w a n y przez George'a K o l a n k i e w i -cza, ze «[...] p o s z u k i w a n i e spoleczehstwa obywatelskiego jest w y r a z e m u t r a t y p r a w d z i w e j w s p ö l n o t y , b^dycej z r ö d l e m i a f i r m a c j y w a r t o s c i ogölnospolecznych»^^, m o z n a zrozumiec dyzenie l u d z i zyjycych w
syste-Development of Theory, Oxford University Press, New York 1986, s. 356-357; por.
C. Lefort, The Political Forms of Modern Society. Bureaucracy, Democracy,
Totalitarian-ism, ed. John B. Thompson, PoHty Press, Cambridge 1986; por. N. Bobbio, Democracy and
Dictatorship. The Nature and Limits of State Power, tlum. Peter Kenealy, University of Minnesota Press, Minneapohs 1989, s. 22; por. W. Lenin, O liheralizmie i demokracji.
Wyhor, Ksi^zka i Wiedza-Progress, Warszawa-Moskwa 1987.
M. Walzer, The Civil Society Argument, w: Dimensions of Radical Democracy.
Pluralism, Citizenship, Community, ed. Chantal Mouffe, Verso, London 1992, s. 97.
Por. V. Havel, Siia bezsilnych, dz. cyt., s. 85.
R. Aron, Etudes politiques, Galhmard, Paris 1972, s. 211; por. A. Wahcki, The Marxian Conception of Freedom, w: Conceptions of Liberty in Political Philosophy, ed. Z. Brzezinski i J. Gray, St. Martin's Press, New York 1984, s. 217-242.
m i e t o t a l i t a r n y m do wolnego z r z e s z a n i a s i ^ . N a j b a r d z i e j s p e k t a k u -l a m j m i wjnrazem tej w a -l k i by-lo powstanie w 1980 r o k u , w w y n i k u o g ö l n o n a r o d o w y c h s t r a j k ö w robotniczych, N S Z Z „ S o l i d a m o S c " .
W y s t y p i e n i a p r z e c i w t o t a l i t a m e j w l a d z y panstwowej m i a l y n a celu poszerzenie granic p r y w a t n e j egzystencji. T o co w l i b e r a l i z m i e zachod-n i m zachod-nazywazachod-ne j e s t i zachod-n d y w i d u a l i z m e m , zachod-n i e j a k o w y l y c z e zachod-n i e m s i ^ ze s p r a w p u b l i c z n y c h , w k r a j a c h wschodnioeuropejskich n o s i c h a r a k t e r u p u b l i c z -n i e -n i a tego, co p r y w a t -n e . W w a r u -n k a c h real-nego socjalizmu, w k t ö r y m s y s t e m t o t a l i t a r n y d o p r o w a d z i l do zmonopolizowania w r ^ k a c h okreslonej k a t e g o r i i obywateli z y c i a publicznego, sfera p r y w a t n a obejmowala z a r ö w n o w y m i a r osobisty, w o d r ö z n i e n i u od spolecznego czy publicznego, j a k i w y m i a r spoieczny, w o d r ö z n i e n i u od politycznego czy pahstwowego. I s t n i e j y c a s y t u a c j a s p r a w i l a w i ^ c , ze prywatnosc m i a l a d w a W3miiary: i n d y w i d u a l n y i spoleczny^^.
W e wschodnioeuropejskiej m y s l i spolecznej r u c h m i a l odbywac s i ^ w p r z e c i w n y m k i e r u n k u , a n i z e l i p r z e w i d y w a l to zachodni l i b e r a l i z m , Pr5rwatnosc w i ^ c m i a l a t u d w a w y m i a r y : i n d y w i d u a l n y i spoieczny. W t e n s p o s ö b m o g l y przetrwac w a r t o s c i narodowe i k u l t u r o w e spoleczeh-s t w a z3rjycego w t o t a l i t a r n y m u spoleczeh-s t r o j u spoleczeh-politycznym i spoleczeh- spoleczno-e k o n o m i c z n y m . P o n a d t o z a i s t n i a l a podstawowa r ö z n i c a p o m i ^ d z y spoieczehstwem o b y w a t e l s k i m zachodnim i w s c h o d n i m . N a Zachodzie spoieczenstwo to, choc niedoskonale czy niepeine - j a k o k r e s l a l i je teoretycy p r o b l e m u - j e d n a k d l a j e d n o s t k i bylo i s t n i e j y c y m f a k t e m . Jego podstawy i I n f r a s t r u k t u r ^ s t a n o w i l y zywiolowo rozwijajyce s i ^ k a p i t a l i s -tyczne s t o s u n k i gospodarcze.
N a Wschodzie n a t o m i a s t sytuacja b y l a odwrotna. Spoieczenstwo obywatelskie w y r o s l o t u bowiem w w a r u n k a c h okreslonej ideologii i z tej r a c j i bylo ono w y t w o r e m ideologicznej opozycji. W t y m kontekscie chodzilo przede w s z y s t k i m o powstanie i r o z w ö j nowego l a d u moralno-spoiecznego. Z a s a d y z y c i a ekonomicznego nie byly w t a k i c h w a r u n k a c h rozstrzygni^te i n i e podlegaly f u n d a m e n t a l n e j r e w i z j i . Ich niejasnosc W3mikala w istocie rzeczy z i n n y c h zainteresowah spoleczno-politycznych oraz z w a l k i o m o r a l n y i ideologiczny w y m i a r z y c i a obywateli.
Ze w z g l ^ d u n a powyzsze r ö z n i c e , istniejyce w spojrzeniu n a zagadnie-n i a autozagadnie-nomii j e d zagadnie-n o s t k i i spoleczehstwa obywatelskiego zagadnie-n a Wschodzie i Zachodzie, w a r t o z w r ö c i c u w a g § n a inne w^arunki i z a r a z e m i n n y d r o g § p r o w a d z y c y do osiygni^c w w y m i a r z e zycia polityczno-ekonomicznego
Europe, w: Constructing Capitalism. The Reemergence of Civil Society and Liberal Economy in the Post-Communist World, ed. Kazimierz Z. Poznanski, Westview Press, Boulder Co. 1992, s. 152.
Por. J . Szacki, Liberalizm po komunizmie, dz. cyt., s. 109; por. W. Kymlicka, Contemporary Political Philosophy. An Introduction, Clarendon Press, Oxford 1990, s. 250.
wtadza panstwowa a spoieczenstwo obywatelskie 115
k r a j ö w o r ö z n y m s t o p n i u rozwoju demokracji. I n n a droga do budowy spoleczenstwa obywatelskiego i jego dobrobytu w k r a j a c h wschodnio-europejskich z a z n a c z y l a s i ^ b r a k i e m doswiadczeh w d z i a l a n i u czlowieka okreslanego m i a n e m Jhomo oeconomicus". N a t o m i a s t zagadnienia polityczno-ekonomiczne w zachodniej demokracji liberalnej odgrywa-j y bardzo istotny r o l ^ odgrywa-j a k o c z y n n i k budowy spoleczehstwa
ob3avatel-skiego.
N a w i y z u j y c do przedstawionych a r g u m e n t ö w warto zwröcic uwag^ n a f a k t , ze n a u k a spoleczna KoSciola stanowila w ö w c z e s n y m spoleczeh-stwie p o l s k i m z e s p ö l zasad spoleczno-etycznych odnoszycych s i ^ zwlaszcza do poszanowania p r a w a do tozsamosci narodowej, k t ö r e P r y m a s Tysiyclecia k a r d . Stefan W y s z y h s k i propagowal przez wielorakie d z i a l a n i a o charakterze r e l i g i j n y m , np. obchody M i l l e n n i u m C h r z t u P o l s k i (1957-1966). W sposöb istotny w p t y w a l y one n a spoleczno-r e l i g i j n y s w ä a d o m o s c obywateli p a h s t w a polskiego. T a k i spoleczno- religijno-spoleczny c h a r a k t e r o d d z i a l y w a n i a n a zycie obywateli w y n i k a ! z sytuacji politycznej k r a j u , nawiyzujycego do wolnosciowych tradycji, k t ö r e m u sily narzucono t o t a l i t a r n y ideologic m a r k s i s t o w s k y , depersonifikujycy zycie rodzinne, spoleczne i narodowe^"^.
N a u k a spoleczna Kosciola s t a n o w i l a p u n k t odniesienia duszpaster-skiej dzialalnosci E p i s k o p a t i i P o l s k i , ale r ö w n o c z e s n i e w \ ^ u n k t o w a l a b r a k i w jej w p r o w a d z a n i u w zycie spoleczne, polityczne, ekonomiczne i k u l t u r o w e obywateli k r a j u . Dopiero w y b ö r k a r d . K a r o l a W o j t y i y n a Stolic^ P i o t r o w y u s w i a d o m i l c a l e m u narodowi istoty i mozliwosci p r z e m i a n spoleczno-pohtycznych, niezb^dnych d l a wprowadzenia p r a w a chrzescijanskiej wolnosci w zycie i n d y w i d u a l n e i spoleczne obywateli, Dokonalo s i ^ to w" praktyce w kontekscie sohdamosciov^ego zr3rwu niepodleglosciowego, urzeczywstnionego poprzez dzialalnosc Niezalezne-go Z w i y z k u ZawodoweNiezalezne-go „Solidarnosc"'''.
2. A u t o n o m i a zwi^zkow zawodowych
A ZwiQzki zawodowe w panstwie prawa
W kontekscie powyzszych a n a l i z wydaje s i ^ , ze jedn3rm z istotnych zagadnieh, ktörem.u n a u k a spoleczna Kosciola w i n n a stawic czola
Por. S. Pyszka, Kosciöf katolicki w dobie zachodzqcych w Polsce przemian, Horyzonty Wiary 12 (1992), s. 11.
Por. S. Pyszka, Chrzescijanska nauka spoleczna w dobie odzyskiwania przez Polsk^ pelnej suwerennosci, Horyzonty Wiary 13 (1992), s. 21-38.
w warunkach aktualnych transformacji spolecznych, jest problematyka autonomii z w i y z k ö w zawodowych. W polskiej rzeczywistosci ostatnich lat silna pozycja niezaleznych z w i y z k ö w zawodowych „Solidarnosc" stgmowita i nadal stanowi wazny element w budowie spoleczehstwa ob3rwatelskiego i demokratycznego pahstwa prawa. Znaczenie wi^c z w i y z k ö w zawodowych w obronie podstawowych praw ob3watelskich jest przedmiotem analizy etyki personalistycznej.
Z punktu widzenia Katolickiej Nauki Spolecznej autonomia zwiyzköw zawodowych jest wynikiem prawa ludzi do zrzeszania s i § w niezalezne i samorzydne organizacje pracownicze^^. Spojrzenie nauki spolecznej Kosciola na problematyka autonomii z w i y z k ö w zawodowych wpisuje si^ bezpoSrednio w analizy reiacji mi^dzy autonomiy jednostki a spoieczeh-stwem obywatelskim.
Katoiicka Nauka Spoleczna jako etyka personalistyczna stwierdza, ze niezalezne i samorzydne organizowanie si^ ludzi wyraza wlasciwy stosunek obywateli do wladzy pahstwowej, Jej zdaniem, powinien on byc oparty na zasadach wolnosci czlowieka jako podmiotu wszelkich w s p ö l n o t spolecznych, narodowych i pahstwowych.
W tej dziedzinie Kosciöl w3rpowiada s i § jednoznacznie, broniyc niezbywalnego prawa czlowieka do zrzeszania si^ w wolne zwiyzki zawodowe, wynikajycego z jego spolecznej natury^^. Öw. Tomasz z Akwinu, analizujyc spoieczny natury czlowieka, dostrzega w ludzkim
Por. F . Kampka, Zwiqzki zawodowe w nauce spotecznej Kosciola, Przegl^d Powszechny 1 (1990), s. 76-91.
Por. Leon XIII, Encyklika „Rerum novarum" (1891), Tekst poiski, w: Dokumenty nauki spolecznej Kosciola, c z . l , Rzym-LubHn 1987, s. 41-65; por. Leon XIII, Encyklika „Liberiaspraestantissimum" (1888), Tekst polski, Kuryer Poznanski 152 (1888); por. PIUS X I , Encyklika „O bezboznym komunizmie" (1937), Tekst polski, tlum. S. Okoniewski, Naklad Polskiej Katolickiej Agencji Prasowej, Warszawa 1937; por. Pius X I , Encyklika „Quadragesimo anno" (1931), Tekst polski, w: Dokumenty nauki spolecznej Kosciola, cz. 1, s. 67-101; por. J a n XXIII, Encyklika „Pacem in terris" (1963), Tekst polski, w: Dokumenty nauki spolecznej Kosciola, cz. 1, s. 269-303; por. Pawel V I , Encyklika „Populorum progressio" (1967), Tekst polski, w: Dokumenty nauki spolecznej Kosciola, cz. 1, s. 391-416; por. Pawel V I , List Apostolski „Octogesima adveniens" (1971), Tekst polski, w: Dokumenty nauki spotecznej Kosciola, cz. 1, s. 427-448; por. J a n Pawel II, Encyklika „Redemptor hominis" (1979), Tekst poiski, w: Dokumenty nauki spolecznej Kosciola, cz. 2, Rzym-Lublin 1987, s. 21-61; por. J a n Pawel II, Encyklika „Laborem exercens" (1981), Tekst polski, w: J a n Pawel II, Nauczanie Papieskie, IV, 2,1981, (lipiec - grudzien), Pallottinum, Poznan
1989, s. 69-104; por. J a n Pawel II, Encyklika „Sollicitudo rei socialis" (1987), Tekst polski, Rzym 1987; J a n Pawel II, Encyklika „Centesimus annus" w setnq rocznicq encykliki „Rerum novarum" (1991), Tekst polski, L'Osservatore Romano 4 (1991), s. 4-30; por. Jan Pawel II, Encyklika „Veritatis splendor" o niektörych podstawowych problemach nauczania moralnego Kosciola, Krakow 1993, tekst polski takze w: L'Osservatore Romano 10 (1993), « 4-47
wtadza panstwowa a spoieczenstwo obywatelskie 117
d z i a l a n i u w y m i a r spoieczny, k t ö r e g o z r ö d l e m sy „ i n c l i n a t i o n e s n a t u r a -les" t k w i y c e w samej naturze osoby ludzkiej^^.
Ä Prawo do wolnego zrzeszania si^
F a k t z r z e s z a n i a s i ^ r o b o t n i k ö w w wolne z w i y z k i zawodowe jest W5a*azem r e a l i z a c j i zasady solidarnosci spolecznej. Ich niezaleznosc i autonomia w s t o s u n k u do w s z e l k i c h u w a r u n k o w a h politycznych stanowi o gwarancjach obywatelskiej wolnosci. Z tej r a c j i prawo do z r z e s z a n i a s i ^ w niezalezne z w i y z k i zawodowe w p i s a n e jest w polityczny k r a j o b r a z i m o z a i k ^ kazdego demokratycznego p a h s t w a .
Z istoty swojej z w i y z k i zawodowe sy niezalezne od i n s t y t u c j i p a h s t w o w y c h oraz p a r t i i politycznych. T a k dlugo jednak sy one samorzydne, t z n . rzydzyce s i ^ jedynie w l a s n } ™ statutem, j a k dlugo p e l n i y odpowiedzialnie swojy r o l ^ w systemie spoleczno-politycznym p a h s t w a . J a k a k o l w i e k p r ö b a zawlaszczenia sobie organizacji zawodo-w y c h pod p l a s z c z y k i e m lepszej sluzby spolecznej, zawodo-w istocie szawodo-wojej z m i e r z a do podporzydkowania t y c h organizacji i n s t y t u c j o m pahstwo-w y m . Organizacje zapahstwo-wodopahstwo-we pahstwo-w i n n y pahstwo-wyrazac spontaniczny u d z i a l r o b o t n i k ö w w ich zawodowych zrzeszeniach.
S a m f a k t , ze z w i y z k i zawodowe sy budowane n a podstawie sponta-nicznie realizowanej zasady solidarnosci m i ^ d z y l u d z k i e j , a zawtaszczenie sobie t y c h reiacji przez instytucje pahstwowe czy partie polityczne jest zanegowaniem i bezposrednim uderzeniem w wolnosc obywatelsky, k t ö r a w y r a z a s i ^ w prawie do wolnego z r z e s z a n i a s i § w niezalezne i samorzydne z w i y z k i zawodowe, swiadczy najdobitniej o koniecznosci przestrzegania elementarnej zasady b u d o w a n i a zycia spolecznego w o p a r c i u o poszanowimie godnosci osoby l u d z k i e j ,
W z r z e s z a n i u s i ^ osöb w podobne organizacje zawodowe m a m y do c z y n i e n i a z m i e s z a n i e m si§ w p l 3 w ö w politycznych z e k o n o m i c z n y m i oraz wolnosci obywatelskich z zaleznosciami od s y s t e m ö w pahstwowych. S y s t e m y takie, k t ö r e b § d y negowac czy tez podporzydkowywac sobie niezbywalne prawo do wolnego z r z e s z a n i a s i ^ osöb w organizacje zawodowe, sy s y s t e m a m i z g r u n t u t o t a l i t a r n y m i . T y l k o p r a w d z i w a demokracja akceptuje wolne, samorzydne i niezalezne z w i y z k i zawodo-we, bo s l u z y one a k t y w i z a c j i spolecznej i zawodowej o b ) w a t e i i .
Por. S. Thomae Aquinatis, Summa Theologiae, I-II q. 94, a. 4; por. takze K. Demmer, Christi vestigia sequentes. Appunti di teologia morale fondamentale, ad uso degli studenti, Editrice Pontificia Universitä Gregoriana, Roma 1988, s. 58.
C. Mi^dzynarodowe Zwiyzki Zawodowe
Zwiyzki zawodowe d l a w y r a z e n i a swojej sily lyczy si^ w szerszej a n i z e l i jednonarodowej organizacji. W3naika to z f a k t u , i z przedsi^bior-stwa z a c z y n a j y si^ lyczyc w ponadnarodowe o r g a n i z m y gospodarcze zwane « m u l t i n a t i o n a l i a » . L o g i c z n y k o n s e k w e n c j y takiego stanu rzeczy sy mi^dz3mLarodowe z w i y z k i zawodowe, k t ö r e globalnie k o n t r o l u j y sytuacja s w i a t a pracy. N a tej p l a s z c z y z n i e organizac3rjnej w celu k s z t a l t o w a n i a swiatowej p o l i t y k i ekonomicznej p o w s t a l a r ö w n i e z M i ^ d z y n a r o d o w a O r g a n i z a c j a P r a c y (OIT)^^. P o t r z e b a p o l y c z e n i a s i § z w i y z k ö w zawodowych w organizacje m i ^ d z y n a r o d o w e jest w y w o l a n a r ö w n i e z p o j a w i a j y c y m i s i ^ zagrozeniami ze strony p a h s t w a czy p a r t i i p o l i t y c z n y c h , k t ö r e p r ö b u j y n i e k i e d y „ z w i y z a c r^ce" k r a j o w y m z w i y z k o m z a w o d o w y m spontanicznie z a k l a d a
-nym n a zasadzie niezbywalnego p r a w a do wolnego z r z e s z a n i a s i ^
o b y w a t e l i . Z a g r o z e n i a t a k i e s t a n o w i y ze strony i n s t y t u c j i p a h s t w o w y c h i p a r t y j n y c h f o r m ^ n a r z u c a n i a z w i y z k o m zawodowym w l a s n y c h ideologii p o l i t y c z n y c h i ekonomicznych.
Ideologia ex definitione jest ograniczony, zaw^zony i jednostronny w i z j y s w i a t a . W s z e l k i e pröb}^ podporzydkow^ania sobie z w i y z k ö w z a w o d o w y c h - p)oprzez n a r z u c a n i e i m ideologicznych koncepcji spolecz-n y c h - ozspolecz-nacza, ze z a m i a s t z a j m o w a i h a s i § s p r a w a m i r o b o t spolecz-n i c z y m i s t a j y s i ^ one de facto p r z e d l u z o n y m r a m i e n i e m p a h s t w a l u b okreslonej p a r t i i politycznej w s r ö d s w i a t a pracy. J a n P a w e l II, oponujyc przeciw temn z j a w i s k u o g r a n i c z a n i a prawda do wolnosci obywateli, s t w i e r d z a : «Zwiyzki n i e m a j y c h a r a k t e r u „ p a r t i i p o l i t y c z n y c h " w a l c z y c y c h o w l a d z y i nie p o w i n n y podlegac decyzj om p a r t i i p o l i t y c z n y c h , ani tez miec zbyt scislych z w i y z k ö w z n i m i . W t a k i e j bowdem s y t u a c j i l a t w o tracy lycznosc z tym, CO jest i c h w l a s c i w y m z a d a n i e m , to znaczy zabezpieczenie s l u s z n y c h u p r a w n i e h l u d z i p r a c y w r a m a c h dobra w s p ö l n e g o calego spoleczehstwa, s t a j y s i § n a t o m i a s t n a r z ^ d z i e m do i n n y c h celöw»"^^.
fl. Pluralizm polityczny
W systemie t o t a l i t a r n y m , p r z y z a l o z e n i u monopartyjnosci w przeci-w i e h s t przeci-w i e do p l u r a l i z m u politycznego, z przeci-w i y z k i zaprzeci-wodoprzeci-we s t a n o przeci-w i l y jeszcze j e d n y o k a z j § u c i s k u spolecznego. S t y d tez w y n i k a , ze w
cen-t r u m z a g a d n i e n i a a u cen-t o n o m i i z w i y z k ö w zawodowych l e z y p r o b l e m a cen-t y k a
For. „Laborem exercens", nn. 17-18, dz. cyt., s. 90-93; por. S. Markiewicz, Chrzescijanstwo a Zwiqzki Zawodowe, Instytut Wydawniczy Zwiyzköw Zawodowych, Warszawa 1985.
Wiadza panstwowa a spoieczenstwo obywatelskie 119
czlowieka i jego n i e z b y w a l n y c h p r a w m a j y c y c h swoje zrödlo w godnos-c i l u d z k i e j .
O r g a n i z a c j a z w i y z k ö w zawodowych oparta jest n a zasadzie solidar-nosci spolecznej. Stosunek p a h s t w a do z w i y z k ö w zawodowych p o w i n n a natomiast okreslac zasada pomocniczosci, polegajyca n a w s p i e r a n i u n i z s z y c h w s p ö l n o t spolecznych, a nie n a i c h zast^powaniu w w y p e l n i a -n i u okreslo-nej r o l i spolecz-nej. To wspiera-nie w i ^ c w i -n -n o ogra-niczac s i ^ jedynie do niezb^dnych d z i a l a h , k t ö r e sy poza m o z l i w o s c i a m i n i z s z y c h w s p ö l n o t .
R e a s u m u j y c m o z n a stwierdzic, ze zadanie p a h s t w a polega przede w s z y s t k i m nie n a W3nr^czaniu, n a drodze i n t e r w e n c j o n i z m u pahstwowe-go, n i z s z y c h o r g a n i z m ö w spolecznych w i c h podstawowych funkejach, ale n a pozostawieniu i m maks3mialnej wolnosci w zakresie i c h samowystar-czalnosci. Do t a k i c h w s p ö l n o t spolecznych w y m a g a j y c y c h w s p a r c i a ze strony organizacji paiistwowych, zalicza si§ przede w s z y s t k i m rodziny.
N i e z a l e z n e z w i y z k i zawodowe, stanowiyce w y r a z praktycznego zastosow^ania zasady solidarnosci i niezbywalnego p r a w a osöb do wolnego zrzeszania s i ^ , sy i s t o t n y m w a r a n k i e m demokratycznego pahstwa. Rzeczywiste wprowadzenie w zycie zasady solidarnosci i pomocniczosci decyduje o p l u r a i i s t y c z n y m u j ^ c i u zycia spoleczno-politycznego, opartego n a wolnosciach obywatelskich, W t a k i c h w a r u n k a c h sy zagwarantowane podstawowe p r a w a osoby h i d z k i e j , stanowiyce r ö w n o c z e s n i e s p r a w d z i a n demokratycznych instytucji spolecznych i pahstwowych.
Z A K O N C Z E N I E
N a u k a spoleczna Kosciola, przedstawiajyc w s w o i m n a u c z a n i u ekonomiczno-polityczny w y m i a r zycia ludzkiego, moze stanowic d l a k r a j ö w E u r o p y Ö r o d k o w o - W s c h o d n i e j w y k l a d n i ^ zachow^ywania p r a w godnosciowych czlowieka i obywatela w ulegajycych szybkiej transforma-cji w a r u n k a c h zycia spoleczehstwa. Powstajyce w te] perspektywie zagrozenia spoleczne m a j y c h a r a k t e r wysoce antropologiczny, j a k o ze d o t y k a j y podstawowych sfer zycia czlowieka.
Zdobycie umiej^tnosci wlasciwego odnalezienia s i ^ w z m i e n i a j y c y c h s i ^ r a d y k a l n i e w a r u n k a c h zycia j e d n o s t k i i spoleczehstwa jest t r u d n y s z t u k y przystosowania s i ^ i podj^cia z a r a z e m w y z w a n i a rzuconego przez rzeczywistosc. P r o b l e m a t y k a obrony p r a w c z l o w i e k a w zakresie zagadnieh ekonomiczno-polityczn^'ch jest j e d n y m z bardzo istotnych e l e m e n t ö w spolecznego n a u c z a n i a Kosciola, d z i ^ k i k t ö r e m u zaznacza O n swojy obecnosc w z y c i u spoleczn)^! obywateli. N a Jego autorytet p o w o l u j y s i ^ r ö w n i e z przedstawiciele n i e k t ö r y c h k i e r u n k ö w zachodniej
liberalnej mysli spolecznej. Ze s z c z e g ö l n } ™ wyakcentowaniem mozna odwolac si^ do zatozen ordoliberalöw niemieckich oraz doswiadczeh demokratycznego spoleczehstwa amerykahskiego.
Katoiicka nauka spoleczna w uj^ciu Jana Pawla II jest w szczegölny sposöb nastawiona na godnoöc osoby ludzkiej i wynikajyce z niej prawa osobowe czlowieka. Personalistyczny W5m[iiar spolecznego nauczania Kosciola jest w ciyglym dialogu ze w s p ö l c z e s n y mysly spoieczny, reprezentowany w s z c z e g ö l n y sposöb przez mysl liberalny. Jan Pawel II podejmuje otwarty z niy dialog w swojej spolecznej encyklice „Centesi-mus Annus". Powolujyc si^ na jej przemyslenia w zakresie polityczno-ekonomicznego rozwoju spoleczehstw w s p ö l c z e s n y c h , dostrzegamy znaczenie spolecznej nauki Kosciola w rozwiyzywaniu aktualnych d y l e m a t ö w ludzkoöci. W ten sposöb Kosciöl dzi^ki swojej nauce spolecznej odnajduje wlasciwe dla siebie miejsce na arenie mi^dzynaro-dowej.
J e r z y K O P E R E K C P
I L P O T E R E S T A T A L E E L A S O C I E T Ä C I V I C A
N E L L A L U C E D E L L A D O T T R I N A S O C I A L E D E L L A C H I E S A S o m m a r i o
L'aspetto politico deU'ordine sociale ha, t r a l'altro, i l suo carattere personalistico e liberale. Q u i sopra e stata presentata l a posizione d e l l a C h i e s a , che a f f e r m a n e l l a sua d o t t r i n a sociale i l valore del personalismo che accentua i d i r i t t i u m a n i d e l l a persona e d e l l a s o c i e t ä . P e r i liberali l a p o l i t i c a non h a i l carattere d i servizio per i l bene comune. L ' u n i c a questione da considerare e i l creare u n ordine politico che garantisca l a l i b e r t ä di ogni „ i n d i v i d n u m " . N o n c'e i l passaggio d a l l a l i b e r t ä d e i r „ I n d i v i d u u m ' ' a l bene comune, perche non esiste - secondo i l ragionamento dei l i b e r a l i - l a dimensione sociale d e l l a n a t u r a u m a n a . L o stato e i i r i s u l t a t o dell'accordo t r a le persone e, i n effetti, diventa u n organismo sociale atomistico. L a persona n o n h a - secondo i l i b e r a l i - l a n a t u r a sociale i n se stessa. E invece totalmente indipendente d a g l i a l t r i . Questo p r o g r a m m a politico hberale offre soltanto l a g a r a n z i a dei d i r i t t i personali, p e r ö non sociali. I n questo senso r i n d i v i d u a l i s m o l i b e r a l e p u ö facilmente passare all'assolutismo, perche l'obbedienza a l potere deve essere assoluta come r i s u l t a dall'indicazione d e l l a legge c o s t i t u i t a d a u n sovrano.
L a relazione t r a i l potere statale e l a s o c i e t ä civica costituisce l'elemento essenziale della situazione politica all'interno dello stato. Questo concetto vale s i a per lo stato totalitario, come pure per lo stato democratico. L a g a r a n z i a d e i d i r i t t i dei c i t t a d i n i e possibile p e r ö soltanto nello stato democratico. L'oppressione nello stato d e i d i r i t t i u m a n i s i g n i f i c a i n effetti Tintroduzione dei p r i n c i p i t o t a l i t a r i .
L ' a u t o n o m i a dell'individuo e u n elemento caratteristico d e l l a s o c i e t ä civica. N e i paesi est-europei sotto i l potere comunista, l'opposizione p o l i t i c a dedicandosi a l l a difesa dei d i r i t t i dei c i t t a d i n i rappresentava i l mondo libero e le tendenze democratiche all'interno d i ogni nazione. II p r i m o effetto deH'opposizione era u n cambio n e l l a m e n t a l i t ä dei c i t t a d i n i e i n loro consapevolezza d i essere l i b e r i anche nella situazione oppressiva.
L a p i ü forte opposizione p o l i t i c a n e i paesi est-europei s i e consolidata n e i s i n d a c a t i , t r a c u i i l p r i m o indipendente e r a i l sindacato polacco „ N S Z Z Solidarnosc". L ' a u t o n o m i a p o l i t i c a dei s i n d a c a t i e u n a p r o v a d e l l a l i b e r t ä civica g a r a n t i t a dallo stato. I s i n d a c a t i m o d e r n i che difendono i l loro d i r i t t o a l l ' a s s o c i a r s i liberamente s i sono o r g a n i z z a t i nelle s t r u t t u r e n a z i o n a l i e m o n d i a l i . L a g a r a n z i a dei d i r i t t i u m a n i e delFautonomia p o l i t i c a d e i s i n d a c a t i , e u n r i s u l t a t o p r i m a d i t u t t o del p l u r a l i s m o politico che e i l fondamento d i risolvere p a c i f i c a m e n t e le controversie sociali, p o l i t i c h e , economiche e c u l t u r a l i i n vero stato democratico.
L a presentazione d i t u t t a questa p r o s p e t t i v a s e m b r a essere necessa-r i a penecessa-r potenecessa-r f a necessa-r e delle costatazioni assolutamente oggettive. Su questa v i a appare i l valore d e l l a d o t t r i n a sociale d e l l a C h i e s a che - con le sue p r o p o s i z i o n i - cerca d i i n f l u i r e s u l campo economico, mettendo i n e v i d e n z a l'argomento personalistico, n e l l ' a n a l i s i delle condizioni economiche. S i deve q u i n d i a f f e r m a r e che l a costruzione del giusto s i s t e m a socio-economico n e l mondo contemporanee richiede l a g a r a n z i a dei d i r i t t i d e l l a persona u m a n a , p r i m a d i t u t t o a l i v e l l o dei d i r i t t i r e l i g i o s i e s p i r i t u a l i .
Depo aver a n a l i z z a t o l'aspetto sociale e politico, s i dovrebbe essere coscienti che l a d i f e s a dei d i r i t t i u m a n i , nello stato democratico d i d i r i t t o , prende i l suo i n i z i o d a i concetto adeguato d e l l a persona u m a n a , che e u n a f ö n t e degli atteggiamenti m o r a l i dei c i t t a d i n i . Q u e s t i v a l o r i possono essere r i v e l a t i n e l l a loro p i e n a f o r z a soltanto neU'ambiente dove e salvaguardato i l d i r i t t o a l l a l i b e r t ä u m a n a . T u t t e le d i f f i c o l t ä a l l i v e l l o sociale, politico ed economico cominciano d a l l a negazione d i questo d i r i t t o . L a persona e c r e a t i v a soltanto nelle c o n d i z i o n i u m a n e i n c u i essa p u ö e s p r i m e r s i n e l l a s u a p i ü profonda esperienza, l a quale s i r i v e l a p r i m a di tutto nell'esperienza religiosa. D a questo r i s u l t a l a n e c e s s i t ä d i g a r a n t i r e l a l i b e r t ä religiosa, che d i v e n t a u n a manifestazione particolare d e l l a d i g n i t ä u m a n a ; questa d i g n i t ä che e s t a t a donata a l l a persona u m a n a d a l suo Creatore.
L a p r o b l e m a t i c a dello studio sopra presentato h a lo scopo d i essere u n a proposta oggettiva d e l l ' a n a l i s i d e l l a s f e r a socio-politica deH'uomo e d e l l a s o c i e t ä , v i s t a secondo l a prospettiva d e l dialogo t r a l a d o t t r i n a sociale d e l l a C h i e s a e i l sistema dei v a l o r i l i b e r a l i . Q u e s t a proposta e c e n t r a t a s u i r a n a l i s i d e l l a persona u m a n a e i suoi d i r i t t i , giacche ogni proposta l i b e r a l e o p e r s o n a l i s t a d i risolvere i p r o b l e m i dell'ordine sociale e politico dello stato democratico e s t a t a r i f e r i t a a l l a d i g n i t ä d e l l a persona che costituisce l ' u l t i m o momento d i accettare o rigettare ogni soluzione i n t e i l e t t u a l e o p r a t i c a . L ' o r d i n e sociale s i c a r a t t e r i z z a proprio con l a g a r a n z i a dei d i r i t t i u m a n i , che s i spiegano n e l l a luce d e l l a d i g n i t ä deU'uomo. L a persona u m a n a e q u i n d i i l l i m i t e d i ogni missione sociale,
II potere statale e la societä civica 123
p o l i t i c a , economica e c u l t u r a l e dello stato, n e l confronto d e l l a s o c i e t ä e d e l l a nazione, d i c u i l a persona costituisce i l centro d i r i f e r i m e n t o .
A l l a f i n e d e l l ' a n a l i s i del dialogo t r a l a d o t t r i n a sociale d e l l a C h i e s a e i l sistema dei v a l o r i l i b e r a l i , s i p u ö porre u n a d o m a n d a molto concreta: „ Q u ä l e filosofia sociale e preferibile attualmente per l a P o l o n i a o per i paesi Est-europei, che s i trovano n e l l a profonda trasformazione del s i s t e m a sociale, politico, economico e cxilturale dello stato?". L a risposta e g i ä stata data. Soltanto l a filosofia che accetta e propone l a v e r i t ä integrale suU'uomo e degna d i c h i a m a r s i «la s a p i e n z a » , o d i costituire u n vero amore per l a sapienza. L'uomo e u n mistero p i ü grande e p i ü affascinante che i l Creatore h a potuto regalare a l l a s u a creatura. Quest'uomo, volendo r e a l i z z a r s i pienamente, nelle condizioni del mondo contemporanee, h a bisogno d i conoscere l a v e r i t ä s u se stesso. E s s a e ne~ cessaria per poter costruire l'ordine sociale, politico, economico e cultu-rale, i n c u i l a d i g n i t ä d e l l a persona u m a n a s i a rispettata. L'uomo e, e deve r i m a n e r e sempre i n ogni p r o g r a m m a sociale, politico, econo-mico e culturale, i l soggetto del suo agire, ad ogni livello della v i t a personale e sociale.
P r o g r a m m a n d o i l f u t u r e deH'uomo, s i deve ricordare che ogni scienza sociale e continuamente i n evoluzione dottrinale. A n c h e a livello deH'insegnamento sociale dei P a p i , questa evoluzione e evidente. II m e r i t o della prospettiva moderna della d o t t r i n a sociale d e l l a C h i e s a , b a s a t a s u i d i r i t t i d e l l a persona u m a n a , e d i G i o v a n n i X X I I I , che con l a „ P a c e m i n terris" h a proposto i l catalogo dei d i r i t t i u m a n i ed h a affermato l a s o g g e t t i v i t ä deil'uomo n e l l a s o c i e t ä i n t e m a z i o n a l e . II Concilio V a t i c a n o II, e attualmente G i o v a n n i Paolo II, n e l loro insegna-mento sociale, si riferiscono chiaramente a l l a d i g n i t ä d e l l a persona u m a n a , che e i l soggetto dell'agire sociale, economico, politico e culturale nello stato democratico d i diritto.
Q u e s t a evoluzione r i g u a r d a pure i l l i b e r a l i s m o che oggi cerca d i dare risposte sempre p i ü adeguate a i bisogni e alle richieste d e l l a gente. II f u t u r e del dialogo delle diverse filosofie sociali dipende d a l l a loro g i u s t a concezione d e l l a persona u m a n a e d a l l a g a r a n z i a dei d i r i t t i personali e sociali nello stato, n e l l a nazione e n e l l a s o c i e t ä contemporanea.
