Ryc. 1. O tw arcie w y sta w y 14. V II. 80. G ru p a b. p rac o w n ik ó w PZIinż. ogląda ipod- w azie sam ochodu osobow ego Lux-isipo;rt. W pieriwiszyim szeregu od lew ej: prof. A. R um m el, toż. R. C zaplicki, m g r Z. Raikawicz, proí. S. Panczaskiewiicz. OsitatrJi w
rzędzie taż. J. G ródecki. F ot.: Muizauim T echniki
i
Ś:
i'
I
:
Ryc. 2. K u te r S tra żn iczy S tra ż y G ra n ic zn ej „Batoiry” zb u d o w an y w PZIinż. — S tocznia Rzeczna iw M odlinie w czasie pró b odbiorczych — G dynia 1932 r. Fot.:
Rys. 3. S am ochód osobowy Lux-,s|pont z 1936 r. S iln ik 8V o m ocy 96 KM; za w ie szanie niezależne na w ahaczach: dłu g ich d rąż k ach sk rętn y c h . Siła reso ro w a n ia reg u lo w a n a n a w e t iw czasie jazdy. Z biory S. P anczakiew icza, fot. J. T arczy ń sk i
Ryc. 4. Aiutoibus tu ry sty c z n y Potoki F ia t 621 z nadw oziem konlsitrulkcji inż. S. Painczaikiewiicza. Zbiory S. Painczakiew ioz,a fot. J. T arczy ń sk i
Rys. 5. C iągnik a rty le ry js k i P Z Inż. 152 k o n s tru k c ji imż. E d w a rd a Haibiioha z 1936 r o k u — ,p rze in a c z o n y do ho lo w an ia ctóiał a r ty le r ii śred n iej. C e n tra ln e A rch iw u m
W oijskowe
Ryc. 6. Czołg p ły w ając y PZInż. — 130 w czasie p ró b na je zio rk u w B e n ia m in o w ie w 1936 ¡r. Na czołgu jego k o n s tr u k to r — E d w a rd Haibich. Z biory E. H abicha,
Ryc. 7. C iągnik a rty le r y js k i PZInż. 302 k o n stru k c ji inż. M ieczysław a S kw ierczyń- skiego z 1938 r. P rzeznaczony do ho lo w an ia dział a rty le rii lek k iej. N a zdjęciu
w w ensji łączności. C e n tra ln e A rch iw u m W ojskow e
Ryc. 8. Czołgi 7TP w 'w ersji w zm ocnionej w czaisie d e fila d y w W arszaw ie w 1939 roiku. Ardhdw.um D o k u m en tac ji T echnicznej w W arszaw ie, Sygn. r. 21382
234 Kronika
prof. W iktor Zin nt. Rewaloryzacji i ochrony zabytków Zam ościa oraz dr Stanisław Ju raszek — Zam ość w Polsce Ludowej. R ozw ój i perspektywy.
Podsum ow anie obrad sekcyjnych i plenarnych wykazało wzbogacenie wiedzy o Zamościu i jego rozw oju społeczno-gospodarczym oraz utw ierdziło w przekonaniu o potrzebie dalszych badań. Skoncentrow anie dyskusji w okół mechanizmów rodzenia się karier politycznych i legen dy Zam oyskiego uzmysłowiło raz jeszcze siłę fascynacji postacią tego świetnego polityka i mecenasa.
Sesja była cenną wym ianą poglądów na tem at przeszłości, dziedzictw a i rangi Zam ościa, zwłaszcza w aspekcie historii politycznej i naukow o-kulturalnej. U kazała ona różne oblicza wielkiego kanclerza, który choć nie sięgnął po koronę, stał się królom równy. Sporo referatów , a nieraz i wypowiedzi w dyskusji, było — niestety — nużąco długich i rozproszonych, co znacznie utrudniało skupienie uwagi i rozum ienie sedna poruszanej problem atyki. Jednakże m im o tych m ankam entów wydaje się, iż sesję należy uważać za udaną, do czego zresztą przyczyniła się swoista uroda Zam ościa i wciąż żywa, niezwykła osobowość jego twórcy.
M arta Michałowska
(Warszawa)
WYSTAW A C H LU BN A K A R TA T E C H N IK I P O L S K IE J — P A Ń S T W O W E Z A K Ł A D Y IN Ż Y N IE R II 1928— 1939 W M U Z EU M T E C H N IK I W W ARSZAW IE
W dniach 14 lip c a — 1 września 1980 roku czynna była w M uzeum Techniki w W arszawie m onograficzna wystawa pn. Chlubna karta techniki polskiej — Państwowe Zakłady Inżynierii 1928— 1939>, poświęcona działalności technicznej największych w przedwrześniowej Polsce państwow ych zakładów przemysłu maszynowego, drugich co do wielkości zakładów tej branży w kraju (po „W spólnocie Interesów ” — Spółce Akcyjnej).
Otw arcie wystawy zgrom adziło wśród zaproszonych gości b. pracow ników Państwowych Z akładów Inżynierii. Uroczystość rozpoczęło tzw. słowo wstępne wygłoszone przez dyrektora M uzeum Techniki inż. Jerzego Jasiuka, który zapoznał zebranych z pracam i przygotowawczy mi organizacji wystawy i omówił k ró tk o działalność i dorobek Zakładów .
Symbolicznego otw arcia wystawy dokonali przedstawiciele b. pracow ników PZInż: Jerzy G ródecki, Tadeusz Heryng, Stanisław Panczakiewicz, Zygm unt Rakowicz i Zdzisław Wa- lentowicz.
Ekspozycja składała się z trzech zasadniczych części. W pierwszej przedstaw iono rys historyczny, podział adm inistracyjny i strukturę organizacyjną Państwow ych Zakładów Inżynierii (PZInż). M ateriał informacyjny podany tu został m .in. w formie zwięzłego „calendarium ” , schem atów i makiety.
Część druga to trzy działy wystawy (Polskie koncepcje i konstrukcje techniczne; Licencje i adaptacje; Produkcja i organizacja produkcji) ilustrujące dorobek techniczno-produkcyjny. Szeroki wachlarz wyrobów pokazują dokładnie dwa z nich. Przedstaw ione tu polskie koncepcje i konstrukcje oraz produkty w ytw arzane na podstaw ie umów licencyjnych; w spom niano także o sam ochodach m ontow anych w Z akładach i w w arsztatach Spółki Akcyjnej „Polski
1 W ystawę zorganizow ał D ział Z biorów Stałych M uzeum Techniki; scenariusz — m gr Jan Tarczyński; konsultacja — inż. Zdzisław W alentowicz (b. sekretarz techniczny Dyrekcji Naczelnej P Z Inż.); inż. Jerzy G ródecki (b. dyrektor Fabryki Sam ochodów Osobowych i Półciężarowych PZ Inż); prof. Edw ard Habich (b. kierownik działu czołgów Biura Studiów); inż. Tadeusz H eryn (b. kierownik oddziału produkcji m otocykli); prof. Stanisław Panczakiewicz (b. kier. działu nadwozi Biura Studiów ); mgr Zygm unt Rakowicz (b. z-ca Dyr. N aczelnego PZ Inż.); konsultacja techniczna — inż. Tomasz Brzeski; kom isarz wystawy — mgr Jan T ar czyński: p ro jek tan t — art. plastyk Tadeusz Ż ołdak; w ykonawstwo — Pracow nia Sztuk Plastycz nych — W arszawa.
Kronika 235
7 0 5 C JM »
amm
Tyc. 9. Zam ienności silników w pojazdach typu 703. W sam ochodach ciężarowych typu 703 i 713 oraz w pochodnym od nich autobusie 723, zatw ierdzonych do produkcji na rok 1939/1940. Zastosow ano silniki polskiej konstrukcji — PZInż. 705 i 725G (gazo- generatorowy) oraz licencyjnego w ysokoprężnego „S aurera” C R 1D . D o września 1939 zbudow ano
serię inform acyjną 100 pojazdów typu 703/713. C entralne A rchiw um W ojskowe F iat” , przedsiębiorstwa pow stałego w wyniku podpisania umowy licencyjnej z koncernem Fiat, dla dystrybucji i obsługi pojazdów Polski F iat i F iat produkow anych w PZInż. Zakłady były udziałowcem Spółki i prowadziły nadzór techniczny nad m ontażem przeprow a dzanym w jej warsztatach.
K onstrukcje polskich inżynierów — to m.in. pięć typów m otocykli — od niezbyt udanego CWS M55 z 1928 roku do nowoczesnego Sokoła 200, w ypuszczonego na rynek na miesiąc przed wybuchem wojny. D w a z nich CWS M 111 vel Sokół 1000 i Sokół 600 R T, były produkow ane seryjnie. W grupie sam ochodów osobow ych wymienić należy pierwszy polski sam ochód — CWS T 1 zbudow any przez Tadeusza Tańskiego w 1925 roku a p ro dukow any seryjnie w latach 1928— 1931 i prototyp luksusowej limuzyny z 1936 roku o doskonałym zawieszeniu i 8-cylindrowym widlastym silniku. Pojazd ten, oznaczony roboczą nazwą L ux-Sport nie wyszedł jednak z fazy prototypów . Wpływy kapitałów obcych, zwłaszcza koncernu Fiat, uniemożliwiły produkcję seryjną.
Sam ochody ciężarowe własnej konstrukcji — to przede wszystkim 3,5 tonow y PZInż. 703/713, zaplanowany do rpdukcji seryjnej w II połowie 1939 r. i jego wersje rozwojowe (autobus, typu 723, terenowe ciągniki kołowe PZInż. 343 i 342, wojskowa ciężarów ka o nośności d o 2,5 ton — PZInż. 603 i inne) oraz prototypy nowoczesnych wojskowych terenowych pojazdów kołowych (np. Łazik 4 x 4 typu PZInż. 303, ciągnik PZInż. 302) i półgąsiennicowych, m.in. zbyt nowoczesny jak na polskie ekonom iczno-techniczne możliwości ciągnik PZInż.
Ti
236 Kronika
202 z la t 1936— 1938 i PZInż. 222, transporter dla oddziałów kaw alerii zm otoryzow anej, przeznaczony do produkcji seryjnej. W tym dziale wystawy przedstaw iono również wozy bojow e — od produkow anych seryjnie czołgów rozpoznawczych T K /T K S i czołgów lekkich 7 T P do prototypów nowoczesnego czołgu rozpoznawczego 4 TP (PZInż 140) i pływającego — PZInż. 130 — oraz zbudow ane w oparciu o elementy wymienionych pojazdów gąsiennicowe ciągniki artyleryjskie C2P i C 7 P — produkow ane seryjnie, a także prototypy np. PZInż. 152.
Produkcja jednostek pływających — pełnom orskich okrętów w ojennych — trałow ców Czajka i Rybitwa, aw angardow ego w swojej klasie k u tra pościgowego Straży G ranicznej Batory, m onitorów rzecznych dla flotylli wiślanej, statków pasażerskich, barek etc oraz silników przem ysłowych (o mocy od 4 do 500 K M ), m orskich i lotniczych (np. pochodzący z 1932 roku m odel testowy pierwszego polskiego silnika odrzutowego) i arm atury do wody, pary i gazu zam yka ten największy dział ekspozycji.
P rodukcja seryjna, zwłaszcza sam ochodów, to w PZInż. działanie na podstawie umów licencyjnych podpisanych w latach 1930— 1932 ze szwajcarskim Saurerem i włoskim Fiatem. W tym dziale pokazano więc silniki w ysokoprężne i pojazdy Saurer (autobusy i sam ochody ciężarowe) produkow ane w Polsce pod tą m arką, pełną gamę sam ochodów Polski F iat różnych typów — ciężarowych 621 i 618, osobowych 508 i 518 oraz ich liczne wersje rozwojowe i specjalne, a także pojazdy m arki U rsus, produkow ane w PZInż. przez krótki o k re s 2. W spom niano rów nież i o innych urządzeniach produkow anych na podstaw ie licencji — między innym i o silnikach okrętowych szwedzkiej firmy N ohab i lotniczych czeskiego W altera. Trzeba także dodać, że PZ Inż. obok zasadniczej produkcji wytwarzały bardzo duży asortym ent w yrobów w małych seriach lub egezm plarzach próbnych; pozw alało to na w szechstronny rozwój kadry technicznej — konstruktorów , technologów i organizatorów produkcji oraz stw arzało możliwości podniesienia kwalifikacji ogółu pracow ników .
Najcenniejsze eksponaty zostały zgrom adzone właśnie w tych działach wystawy. Prezentow ano m. innym i całą kolekcję m otocykli Sokół (1000, 600, 500, i 200), kom pletne podw ozie unikalnego sam ochodu osobow ego Lux-Sport, silnik przemysłowy małej mocy M ocarz oraz wytwory licencyjne — sam ochody osobowe Polski F iat 508 III (model Junak i kareta czterodrzw iow a) i ciężarowy Polski F iat 621 L w wersji pożarniczej.
Z wyjątkiem silnika M ocarz i sam ochodu strażackiego eksponaty pochodziły ze zbiorów M uzeum Techniki i zostały specjalnie przygotow ane do celów wystawienniczych. D otyczy to zwłaszcza podw ozia sam ochodów Lux-Sport (jedynie zachow ane w kraju), sam ochodu Polski F iat 508 III czterodrzw iow ego i podw ozia Polski F iat typu 508. K onserw acją eksponatów poprzedziły długotrw ałe i szczegółowe studia nad konstrukcją pojazdów. D użą pom ocą była tu między innymi nieliczna zachow ana dokum entacja techniczna — rysunki, katalogi części, instrukcje obsługi etc.
Część trzecia obejm owała dw a działy wystawy (Załoga i działalność społeczna i Wybitni ko n stru kto rzy). Podane tytuły trafnie inform ują o merytorycznej zaw artości działu. O graniczę się więc tylko do przedstaw ienia najcenniejszych eksponatów : po pierwsze oryginału umowy o pracę zaw artej w 1934 roku pomiędzy wiceministrem spraw wojskowych (prezesem Rady; A dm inistracyjnej, Zakładów ) ja k o reprezentantem PZInż. a Zygm untem Rakowiczem, dyrektorem adm inistracyjno-handlow ym ; po drugie opracow anego przez kadrę inżynieryjną PZInż. Tech nicznego Kalendarza Samochodowego, pierwszego w kraju podręcznika dla konstruktorów sa m ochodow ych. N ależy dodać, że kalendarz ten w ydano w 1932 roku przy wydanej pomocy; F abryki Sam ochodów PZInż.-U rsus.
N a wystawie zaprezentow ano również zbiór archiwalnych dokum entów technicznych PZInż. — były to między innymi rysunki, umowy licencyjne, katalogi części, instrukcją
2 N a podstaw ie umowy licencyjnej, podpisanej (przed przyłączeniem Z. M . U rsus do PZInż.) przez przedstawicieli U rsusa i włoskiej firmy SPA. Produkcję ciężarówek utrzym ano do przełom u lat 1931/32.
Kronika 237
obsługi, podręczniki konstruktorskie etc. oraz dokum enty osobiste pracow ników . Należy tylko żałować, że czas i niewłaściwe często w naszym kraju traktow anie zabytków kultury technicznej (zwłaszcza pojazdów ) ograniczyły pow ażnie ilość eksponatów na wystawie. O rga nizatorzy zastosowali więc fotogram y, przedstaw iające wszystkie w zasadzie ważniejsze produkty PZ lnż. (zabrakło jedynie ciągnika lotniskowego typu PZInż. 322), w ykonane z unikalnych, w 70% nie publikow anych po wojnie zdjęć. Szczegółowe opisy techniczne dawały jasny obraz prezentowanej konstrukcji.
Podsum owanie d o robku Państwowych Z akładów Inżynierii (ostatnia plansza wystawy) było trudnym zadaniem i nie oddającym , niestety, w pełni jego złożonego charakteru.
Pokrótce m ożna by to ująć w następujących punktach:
1. Państwowe Zakłady Inżynierii były jedynym producentem (nie licząc wytwórni m otocykli i m ontow ni) pojazdów m echanicznych w Polsce w okresie międzywojennym.
2. Zakłady zorganizow ane były w sposób nowoczesny, pozwalający rozwijać produkcję se ryjną i osiągnąć wyniki jakościow e często lepsze od zagranicznych.
3. O pracow ane w Z akładach oryginalne koncepcje i konstrukcje techniczne były osiągnięciem twórczym wybitnych polskich konstruktorów i technologów.
4. Wielu byłych pracow ników PZInż. pełniło (i pełni nadal) odpow iedzialne stanow iska w zarządzaniu przemysłem maszynowym po II W ojnie Światowej. N iektórzy spośród nich jak o profesorow ie wyższych uczelni technicznych są wychowawcami now ego poko-j lenia twórców polskiej motoryzacji i konstruktoram i wielu zbudow anych po wojnie silników i pojazdów. Pracow ali także poza granicami kraju, zajm ując eksponow ane stanowiska w ośrodkach naukow o-badaw czych renom ow anych firm.
W ystawa trafnie uzupełniała lukę ja k a istnieje od lat w zakresie upow szechniania wiedzy o polskim d o robku technicznym z okresu międzywojennego; szkoda tylko, że trw ała ona tak krótko.
Jan Tarczyński
(W arstawa)
Z Z A G R A N IC Y
HISTORIA N AU K I 1 TE C H N IK I W SŁOW ACJI
Badania w zakresie historii nauki i techniki w Słowacji są now ą dyscypliną naukow ą, któ ra systematycznie zaczęła się rozwijać dopiero po roku 1948, a zwłaszcza p o założeniu Słowackiej Akadem ii N auk w roku 1953. W krótce po pow staniu Słowackiej A kadem ii N auk — w ram ach Sekcji N auk Biologicznych i M edycznych — utw orzono G abinet H istorii N au k Biolo gicznych i M edycznych; w ram ach Sekcji N auk Technicznych pow stał G abinet H istorii N a u k 1 Technicznych i Przyrodniczych; w ram ach Sekcji N auk Rolniczych — G abinet H istorii R olnictw a w Słowacji. Były to niewielkie pracow nie naukow e, do zadań których początkow o należało głównie; grom adzenie dokum entacji oraz prow adzenie poszukiw ań w archiw ach i bibliotekach. W celu! skoncentrow ania badań nad historią nauki i techniki w jednym miejscu Prezydium Słowackiej] A kadem ii N auk z dniem 1 I 1960 r. połączyło te trzy gabinety w jeden Z akład H istorii N auki i Techniki w Instytucie H istorii Słowackiej Akadem ii N auk. Z akład ten jest jed y n ą dotąd profesjonalną placów ką zajm ującą się badaniam i nad historią nauki i techniki w Słowacji, a jego kierownikiem od sam ego początku jest J. Tibensky D r Sc.
W zm iankowany Zakład H istorii N auki i Techniki rozpoczął swą działalnoć naukowo-j badaw czą i dokum entacyjną z 6 pracow nikam i. Dziś zatrudnia 7 pracow ników i 1 aspiranta, w tym 3 pracow ników naukow ych, 2 pracow ników naukow o-technicznych, 1 specjalistę i 1 asystenta. R eprezentow ane są następujące specjalizacje: geografia, fizyka, historia, medy cyna, bibliografia i biografistyka.
