P io tr S z u k a lsk i
Zakład Demografii Uniwersytet ŁódzkiKTO KOGO WSPIERA?
PRZEPŁYWY MIĘDZYPOKOLENIOWE W KRAJACH
ROZWINIĘTYCH
1. W P R O W A D Z E N IE
D y sk u sje p o św ię co n e ko n sek w en cjo m p ro cesu sta rz en ia się ludności prowadzą z reguły do konstatacji, iż reżim dem ograficzny przyszłości doprow adzi - w w arunkach braku rew izji dotychczasow ych zasad przyznaw ania św iadczeń społecznych - do nad m iernego ekonom icznego uprzyw ilejow ania osób starych kosztem osób aktywnych za w odow o. W niosek ten je s t niew ątpliw ie praw dziw y, aczkolw iek rozum ow anie przeciw staw iające sobie populacje aktyw nych zaw odow o oraz em erytów i rencistów osadzone je s t na je dnow ym iarow ym postrzeganiu przepływ ów zasobów znajdujących się w dyspo zycji danego społeczeństwa. Dostrzegane i porównywane są jedynie przepływy zasobów m aterialnych dokonyw ane za pośrednictw em instytucji publicznych działających w skali m akro. T ym czasem jed n o stk i nie żyją w próżni społecznej, są uczestnikam i wielu insty tucji na poziom ie m ezo i m ikro, z najw ażniejszą z nich - rodziną na czele. Uw zględnienie przepływ u zasobów w ram ach tychże instytucji w rachunku salda kosztów i korzyści zw iązanych z procesem starzenia się ludności m oże - aczkolw iek nie m usi - zmienić ocenę stopnia „uciążliw ości” przyszłej sytuacji dem ograficznej.
C el niniejszego opracow ania nie je s t jed n ak że aż tak am bitny, aby dotyczyć miał form ułow ania takich dalekosiężnych ocen. P ostaram się na dalszych stronach dokonać przeglądu literatury przedm iotu pośw ięconej zagadnieniu zasobów przekazyw anych sobie przez poszczególne generacje, m ając nadzieję, iż w rezultacie uzyskam y jaśniejszy pogląd na nieuchronność „uciążliw ości” procesu starzenia się ludności. Interesow ać nas będą przepływ y m iędzypokoleniow e w ystępujące na dw óch poziom ach organizacji społeczeń stwa: m ikro i m akro.
2. K W E S T IE T E R M IN O L O G IC Z N E
Z anim przejdę do m eritum , w ypada nieco m iejsca pośw ięcić kw estiom te r m in o lo g i
cznym , w yjaśnieniu znaczenia używ anych w pracy pojęć. S koncentrow ać chciałbym się je d y n ie na kluczow ych pojęciach, takich jak: generacja i przepływ y m i ę d z y p o k o l e n i o w e
zamiennie transferami intergeneracyjnymi) ze szczególnym uwzględnieniem rodza- ; owych przepływ ów i poziomów, na których występują. Osoby zainteresowane szerzej j W, iernatyką przepływów międzypokoleniowych odsyłam do innej pracy (Szukalski 2002a). Pr p 0ję c ie generacji przybiera w naukach ekonom icznych (pom ijam w tym m iejscu aczenia rozpow szechnione w socjologii, prezentow ane niegdyś w pracach O ssow skiej
• C a re w ic z a ) różny kształt w zależności od tego, czy patrzym y z punktu w idzenia redy
strybucji zasobów publicznych czy zasobów rodzinnych. Z punktu w idzenia analizy makro w ażne są w iek i aktyw ność zaw odow a, zaś zdefiniow ane na ich podstaw ie gene racje n azw ać m ożem y docelow ym i grupam i polityki społecznej, określanym i często jako
p o k o len ia zależne i sam ow ystarczalne. Z kolei na poziom ie m ikro w ram ach rodziny dla
o k re śle n ia przynależności do danej generacji w ażne je st jed y n ie m iejsce w sieci zw iązków
łączących cz ło n k ó w ro d zin y . T e d w a p o ję cia się o cz y w iśc ie nie p o k ry w a ją . R odzice i dzieci m ogą bow iem być jedno cześn ie np. w w ieku aktyw ności zaw odow ej lub w ieku em erytalnym . Generacja również m oże być rozum iana w znaczeniu używ anym w demografii lub w rachunkowości generacyjnej (generational accounting) - jako grupa osób urodzonych w tym sam ym roku kalendarzow ym . W tym przypadku ekonom ista stara się określić wpływ przynależności do danego „rocznika” na w zorzec, kalendarz i saldo transferów w ystępujących w ram ach redystrybucji zasobów - najczęściej na poziom ie m akro.
W ybór sposobu konceptualizacji pojęcia „generacja” narzuca autom atycznie zbiór zasobów podlegających przekazyw aniu. W przypadku poziom u m ikro transfery m ię dzypokoleniow e to dla ekonom isty transfery pryw atnych zasobów (środków finansow ych, dóbr m aterialnych, czasu, posiadanej pow ierzchni m ieszkalnej itp.) w ystępujące pom ię dzy członkam i różnych generacji tej samej rodziny. W przypadku poziom u m akro prze pływy intergeneracyjne to uw arunkow any przepisam i praw a przekaz zasobów m aterial nych posiadanych przez je d n ą generację - drugiej, dokonyw any za pośrednictw em insty tucji p u b liczn y ch 1.
O prócz przedstaw ionych pow yżej dw óch typów transferów m iędzypokoleniow ych wyodrębnionych na podstaw ie kryterium poziom u analizy m ikro i m akro, istnieje jeszcze trzeci typ - przepływ y na poziom ie m ezo, przy czym podkreślić należy podw ójną m o żliwość rozum ienia tego pojęcia. Po pierw sze, m ów ić m ożna o w pływ ie przekształceń struktury dem ograficznej w edług w ieku danego regionu na saldo w płacanych i otrzym y wanych transferów finansow ych w rozliczeniach danego regionu z budżetem centralnym (chodzi o ustalenie, czy przy danej w ysokości składek podatkow ych i quasi-podatkow ych oraz danych, centralnie ustalanych subsydiach celow ych dany region w ięcej w płaca czy też uzyskuje od budżetu państw a i instytucji parabudżetow ych). Po drugie zaś, o ko n ie czności dostosow yw ania w ram ach posiadanych środków struktury podaży dóbr publicz P io tr S zu k alsk i K to k o g o w sp ie r a ? P rzep ły w y m ię d zy p o k o le n io w e w kra ja c h ro zw in iętych
Podana powyżej definicja transferów intergeneracyjnych jest oczywiście zawężona w stosunku do wszystkich, różnorodnych form kapitału otrzymywanego przez jednostkę od swej rodziny biologicznej 1 społecznej, jak i od społeczeństwa - chcąc wymienić wszystkie jego rodzaje, wspomnieć należałoby
oprócz kapitału ekonomicznego również kapitał genetyczny, uczuciowy, symboliczny, ideologiczny, kul
K o n se k w e n cje p ro c e su s tarze n ia się sp o łeczeń stw a..,
nych i usług społecznych do w ynikającego z przem ian dem ograficznych p0n 2 m aksym alnego dostosow ania struktury popytu i podaży usług społecznych). U ^
P rzyjrzyjm y się rów nież bliżej rodzajom transferów . O prócz w spom nianych niej, a w ynikających z różnorodnego rozum ienia kategorii generacji, rodzajów t r a n s í ^ ' publicznych (na poziom ie m akro i mezo) i pryw atnych (na poziom ie m ikro) Wy ^ się pom oc w postaci m aterialnej (rzeczow ej i finansow ej), usług3 oraz użyczenia • ** kania. Inna klasyfikacja, którą w ykorzystać m ożna jedynie do analizy transferów p r y w a '
nych, w yodrębnia przepływ y inter vivos (czyli pom iędzy osobam i żyw ym i, n a z y w a n '
niekiedy transferam i ante m o rtem ) oraz p o st m ortem (a zatem zasoby przekazywań pośm iertnie). W tym przypadku zakłada się m ilcząco, iż m otyw acja w ystępująca w prz padku spadków różni się od m otyw acji do w spierania żyw ych - m ożna um ownie m ówić
o „dobrow olności” tych pierw szych i „nieuchronności” tych drugich.
W dalszej części niniejszego opracow ania - zw ażyw szy na w ystępujące wyraźne różnice pom iędzy rozum ieniem generacji w analizie w skali m ikro i m akro - dla celów p orów naw czych odw ołam się do „uniw ersalnego” , dem ograficznego rozum ienia genera cji i ja k o je j w yznacznikiem posługiw ać się będę w iekiem .
O statnią uw agą w prow adzającą niech będzie stw ierdzenie, iż skoncentrujem y się tylko na saldach publicznych i pryw atnych przepływ ów m iędzypokoleniow ych, bez nad m iernego rozdrabniania, kto kom u i ile przekazał.
Posiadając podstaw ow ą w iedzę o sposobie rozum ienia zasadniczych pojęć używa nych w niniejszym opracow aniu, przejdźm y do m eritum .
3. T R A N S F E R Y P U B L IC Z N E
Z anim przedstaw ię dane odnoszące się do w artości publicznych transferów mię dzypokoleniow ych, poczynić w ypada je d n ą uw agę. P am iętajm y, że nie w szystkie wydatki zw iązane z zapew nieniem seniorom odpow iednich socjalnych i zdrow otnych warunków życia m ogą być jed n o zn aczn ie zakw alifikow ane ja k o transfer m iędzypokoleniow y. Część środków pochodzi przecież rów nież z opodatkow ania dochodów i m ajątku osób starych. Szacunki przeprow adzone dla N iem iec w skazują, iż ja k o przepływ m iędzypokoleniow y zakw alifikow anych być m oże 80% w ydatków zw iązanych z zapew nieniem bezpieczeń stw a socjalnego osób starych. P ozostałe 20% to jed y n ie w ew nątrzgeneracyjna redystry bucja zasobów (Liith 2001:110). T ym czasem w w iększości badań w szelkiego typu prze pływ y in tra g e n e ra c y jn e są pom ijane, w szelk ie św iad czen ia, z ja k ic h k o rzy sta ją osoby
2 Więcej o transferach międzypokoleniowych na poziomie mezo zainteresowany Czytelnik znajdzie w: Szukalski 2002b. Zaznaczyć jednakże należy, iż w niektórych opracowaniach pod pojęciem tr a n s f e r ó w międzypokoleniowych na poziomie mezo rozumiane są dobrowolne transfery zasobów prywatnych do konywane za pośrednictwem instytucji publicznych, takich jak fundacje, stowarzyszenia itp. W takim przypadku podział transferów na te na poziomie mikro, mezo i makro byłby wyraźnie wtórnym podziałem w stosunku do wyróżniającego przepływy publiczne i prywatne.
3 Zaznaczyć chciałbym, iż niektóre specyficzne usługi są wyłączone z tej kategorii, np. usługi finansow e
(poręczenia) zaliczane są zwyczajowo w skład pomocy materialnej.
P io tr S zu k a lsk i K to k o g o w s p ie r a ? P r z e p ły w y m ię d z y p o k o le n io w e w k r a ja c h r o z w in ię ty c h
u/ieku e m e ry ta ln y m , u z n a w a n e są za p rz e ja w z a jm u ją c y c h n as tra n sfe ró w . N ie ste ty ,
rzadk°z n a le ź ć m ożna badania uw zględniające pow yższy fakt.
poniżej, tytułem w stępu do interesującej nas w niniejszym punkcie problem atyki,
¡ j e d s t a w i a m dane w pośredni sposób uwzględniające przepływy intrageneracyjne, a mia-
owicie dotyczące salda publicznych w ydatków socjalnych i w płacanych podatków .
Rysunek 1
\Viek a publiczne transfery netto: wypłaty z systemu emerytalno-rentowego minus podatki, USA, 1993
Źródło: Lee 2000:22.
Wiek
W w arunkach am erykańskich osoby w w ieku produkcyjnym (rozum ianym tu ja k o 20-59 lat) są netto płatnikam i budżetow ym i, natom iast osoby starsze są biorcam i środków budżetow ych realokow anych za pom ocą Social Security. Fakt, iż po 60. roku życia w pierw sald o ro śn ie, a n astęp n ie się obniża, w yjaśn ić należy z jed n ej strony tym , iż w w ieku 60-70 lat znaczna część am erykańskich m ężczyzn je st jeszcze aktyw na zaw o dowo, płacąc znaczne podatki, z drugiej zaś strony, zm ieniającą się w raz z w iekiem strukturą klasow ą osób starych (nadreprezentacja osób zam ożniejszych jako rezultat nie rów ności ekonom icznych w obec śm ierci).
W dalszej części dla zapew nienia porów nyw alności zarów no w przypadku transfe rów publicznych, ja k i pryw atnych skupię się na danych pochodzących z badania prze prow adzonego przez R onalda D. Lee (1997, 2000) bazującego na inform acjach odnoszą cych się do U SA przełom u lat 80. i 90. XX w ieku. P odstaw ow ą kategorią uż^ Va^ w' V tych badaniach je s t średni w iek biorcy i daw cy transferów (a w zasadzie wie
gospodarstw a dom ow ego, dane pochodzą bow iem z badań budżetów g o s p o d a rs tw ^ ^ ^ w ych - podaw ane są w przeliczeniu na osobę korzystającą z tranS^erU^0 °kj.lcjz ie pub- podstaw ie szczegółow ych inform acji o tzw. profilu konsum enckim (CJ- °]^0 <;c j (p o d o b n ie licznych danin i św iadczeń w edług w ieku). P rzedstaw ione na rys. 2 wie
K o n se k w e n cje p ro c e su s tarze n ia się sp o łeczeń stw a...
ja k i na dalszych rysunkach) inform ują nas zatem zarów no o w ielkości transferu (pow* rzchnia strzałki), kierunku przepływ u (kierunek strzałki), ja k i o przeciętnym wieku daw'6'
i biorcy (początek i koniec strzałki). x
Rysunek 2
Publiczne transfery międzypokoleniowe w USA w latach 1980
S pośród uw zględnionych trzech rodzajów m iędzygeneracyjnych transferów publicz nych w U SA je d y n ie te zw iązane z kształceniem skierow ane są ku zstępnym . W pozo stałych dw óch przypadkach beneficjantam i przepływ ów są osoby stare. Typowym i „płat nikam i są w każdym przypadku czterdziestolatkow ie, natom iast biorcam i tak usług m edycznych, ja k i św iadczeń w ram ach pow szechnego system u zabezpieczenia socjal nego osoby stare (na m arginesie: relatyw nie niski średni w iek korzystających z opieki zdrow otnej w ynika z tego, iż w skład tej zbiorow ości - w przeciw ieństw ie do świadcze- niobiorców system u em erytalno-rentow ego - w chodzą rów nież osoby młodsze, w tym dzieci i m łodzież). O gółem w ram ach św iadczeń socjalnych dla osób starych (Social Security) średnia w artość przepływ ów w przeliczeniu na jed n o stk ę w ynosi 69 tys. d o la ró w
(2270 dolarów rocznie razy 29,9 lat, tj. różnica pomiędzy średnim wiekiem biorcy i dawcy), zaś w ram ach usług zdrow otnych 35 tys. dolarów , co daje łączną kw otę ok. 104 tys. dolarów w przeliczeniu na osobę w trakcie je j życia. R zeczyw iste publiczne tran sfe ry
m iędzypokoleniowe przyjm ują na pewno zdecydowanie niższą wartość. Pamiętać musimy, iż powyższa kw ota zaw iera również jakąś - nieznaną w warunkach USA - część t r a n s f e r ó w intrageneracyjnych, ja k i w ydatki zdrow otne skierow ane ku generacji dzieci i m ło d z ież y .
Z w ażyw szy na pow iązane z w iekiem zróżnicow anie kosztów zapew nienia opieki medy cznej, założyć m ożna, iż ok. 70% w ydatków zdrow otnych to transfer międzypokoleniowy, którego beneficjantem są ludzie starzy. Po w prow adzeniu takiej korekty u z y sk u je m y
P io tr S zu k alsk i K to ko g o w sp iera ? P rzep ły w y m ię d zy p o k o le n io w e w k ra ja c h ro zw in iętych
4
. t r a n s f e r y p r y w a t n eJ a k w spom niałem w cześniej, oprócz transferów publicznych istnieją rów nież znacz
nie rz a d z ie j uw zględniane - co je st spow odow ane choćby znacznie m niejszą dostępnością
w ia ry g o d n y c h inform acji - przepływ y pryw atne. D ość szczegółow e dane odnoszące się
do sald a pryw atnych transferów m iędzypokoleniow ych - z uw zględnieniem koncepcji cyklu życia - znaleźć m ożna w pracach K ronebuscha i S chlesingera (1994) oraz Schabera
(1995) b ą d ź w ich szczegółow ym , krytycznym om ów ieniu (Szukalski 2002a). W niniej
szym p u n k c ie postaram się przedstaw ić zagregow ane dane odnoszące się do USA. Przedstawione poniżej rysunki 3A i 3B zawierają wielkości odnoszące się do transferów' prywatnych w rozbiciu na przepływy wewnątrz gospodarstw dom ow ych (czyli te z reguły dotyczące zasobów przekazywanych przez pokolenie dorosłych sw ym małoletnim i dorasta jącym, zamieszkującym z rodzicami potomkom ) i te występujące pomiędzy poszczególnymi gospodarstwami domowymi (w tym przypadku transfery pomiędzy starymi rodzicami i ich usamodzielnioną, nierzadko posiadającą w łasne potom stw o progeniturą). Z oczyw istych w zględów - fakt przynależności jed n eg o pokolenia do grona osób aktyw nych zaw odow o i drugiego w znacznej części do populacji osób otrzymujących świadczenia socjalne w ramach Social Security - z punktu w idzenia tem atyki niniejszego opracow ania zdecydow anie w iększą w agę posiada drugi w ariant. W przypadku transferów w ew nątrz gospodarstw a
Rysunek 3
Przepływy wewnątrzrodzinne w USA w 1990 roku A . Transfe ry p o m ię d z y g o s p o d a rs t w e m d o m o w y m $1.000 Dozy Finansowe 77 $1.750 4 l H l $370 38 53 0 10 20 30 40 50 60 70 W e k g ło w y g o s p o d a rs t w a d o m o w e g o 80
B. T ra nsfe ry w ew ną trz g o s p o d a rs t w a d o m o w e g o (w przelicze n iu na d zie cko )
Wykształcenie wyższe 20 48 $ 1.000 Źródło: Lee 2000:53 0 10 20 30 40 50 60 70 W ie k g ło w y g o s p o d a rs t w a d o m o w e g o 80
K o n se k w e n cje p ro cesu starze n ia się spo łeczeń stw a..
dom ow ego beneficjantami są bowiem przede w szystkim dzieci i młodzież (średni wiek biorcy środków zw iązanych z o pieką nad dziećm i - 1 1 lat, przeciętny w iek biorcy zasobów przeznaczanych na zapew nienie w yższego w ykształcenia - 20 lat), co je st - jak mi się w ydaje - w ystarczającym argum entem za skoncentrow aniem się na drugim przypadku
Z godnie z logiką rządzącą pryw atnym i transferam i m iędzypokoleniow ym i, w szy stkie p ry w a tn e p rze p ły w y sk ie ro w a n e są p e r sa ld o ku zstępnym , ku g en e racjo m dzieci i w nuków (zob. szerzej Szukalski 2002), przykład potw ierdzający praw dziw ość tej zasady d la P o lsk i (T o p iń sk a 1999). Ś rednio, ro cz n ie k ażd a je d n o stk a o trzy m u je 1750 U SD w postaci spadków i 370 U SD w formie darów, bezzwrotnych pożyczek itp. Po uwzględnieniu tzw. profilu konsum enckiego (czyli długości okresu, jak i upływ a od chw ili, gdy się jest „statystycznym ” b iorcą do m om entu zm iany statusu na „przeciętnego” daw cę) okazuje się, iż typow a je d n o stk a otrzym uje w postaci spadku łącznie 44 tys. dolarów , zaś w formie darów 5,5 tys. dolarów , razem blisko 50 tys. USD. Z decydow anie w yższe są wartościow o kw oty uzyskiw ane w ram ach przepływ ów w ew nątrz gospodarstw a dom ow ego - łączna w artość kosztów w ychow yw ania d ziecka to 81 tys. U SD , zaś koszt w ydatków zw iązanych z zapew nieniem odpow iedniego w ykształcenia progeniturze to 6 tys. dolarów .
W efekcie m ożna pow iedzieć, iż aktyw ni zaw odow o otrzym ują od pokolenia swych starych rodziców znaczne co do w artości kw oty - w w arunkach am erykańskich zasoby te przekazyw ane są przede w szystkim w postaci spadków 4. P am iętajm y jednakże, iż przedstaw ione pow yżej rodzaje transferów nie w yczerpują listy w szystkich typów prze pływ ów w ystępujących pom iędzy poszczególnym i generacjam i. Brak m ożliw ości prze liczenia w artości salda tychże zasobów (posiadam y bow iem je d y n ie inform acje o saldzie w połączeniu z danym i o w ieku - zob. S zukałski 2002a - brak zatem danych o poziom ie um ieralności oraz o „cenie” danego zasobu, np. czasu czy użyczenia m ieszkania) unie m ożliw ia w łączenie ich do niniejszego opracow ania.
5. S A L D O T R A N S F E R Ó W P U B L IC Z N Y C H I P R Y W A T N Y C H
P rzedstaw ione pow yżej dane - choć ograniczone do obszaru je d n eg o tylko państw a - w skazują je d n o zn aczn ie na fakt, iż pryw atne transfery m iędzypokoleniow e skierow ane są w przew ażającej części ku zstępnym , w przeciw ieństw ie do transferów publicznych. P ozostaje o tw artą kw estią, czy w artość przepływ ów pryw atnych w pełni rekom pensuje te publiczne. L iczne przykłady w skazują, iż nie (zob. dane odnoszące się do 10 krajów uprzem ysłow ionych - E rm isch 1989, czy dane dla N iem iec - Liith 2001). W przypadku prezentow anych w niniejszym opracow aniu za R.D. Lee danych odnoszących się do USA - j e ś l i o g ra n ic z y m y się do tran sferó w p o m ięd zy aktyw nym i za w o d o w o a osobam i
4 Specyfika Stanów Zjednoczonych przejawia się tym, iż w porównaniu do innych krajów naszego kręgu kulturowego mniejsza jest pomoc finansowa udzielana przez przedstawicieli generacji już nieak ty w
nych zawodowo pracującym. Pamiętać jednakże musimy również i o tym, że w porównaniu np. do krajów zachodnioeuropejskich niższe są również wartościowo transfery publiczne otrzymywane przez osoby stare, a tym samym niższe ich dochody i możliwości wspomagania. Dodatkowo niższe dochody na starość
związane są z większą w porównaniu do Europy częstością wspomagania materialnego sędziwych rodzi ców przez pracujące dzieci.
P io tr S zu k alsk i K to ko g o w sp ie ra ? P rzep ływ y m ię d zy p o k o le n io w e w kra ja c h ro zw in iętych w w ieku em erytalnym - transfery publiczne (w ydatki na zabezpieczenie socjalne oraz na ochronę zdrow ia) skierow ane ku osobom starym (z zastrzeżeniem dotyczącym uw zględ nienia w ram ach tych przepływ ów rów nież i transferów intrageneracyjnych) w ynoszą łącznie 104 tys. dolarów (90 tys. po korekcie), podczas gdy skierow ane ku m łodym transfery pryw atne m ają w artość o połow ę niższą - 49,5 tys. dolarów .
T ransfery pryw atne zatem łagodzą, lecz nie rekom pensują w pełni transferów pub licznych. C o w ięcej, przew idyw ana w przyszłości ew olucja um ieralności i stanu zdrow ia spow odow ać m oże zm niejszenie jed n eg o z typów transferów pryw atnych, a m ianow icie przepływ ów p o st m ortem . W przypadku w ydłużania się trw ania życia przy jednoczesnym braku sukcesów w ograniczaniu niepełnospraw ności i częstości zachorow ań osób bardzo starych, te ostatnie m ogą być zm uszone do finansow ania swej egzystencji i do zakupu niezbędnych usług opiekuńczych i m edycznych kosztem wielkości pozostaw ionego spad ku. P am iętać rów nież m usim y o tym , iż w przypadku ograniczania w artości św iadczeń społecznych osoby stare zm niejszać będą w artość tak transferów in te r vivo s, ja k i p o st m o rtem . Jednocześnie dłuższe trw anie życia oznaczać m oże w ydłużanie się okresu po bierania św iadczeń socjalnych (choć w tym w ypadku istnieje - w ykorzystana w U SA - m ożliw ość regulow ania tego okresu przez odpow iednie przepisy określające m inim alny wiek ich pobierania) i korzystania ze św iadczeń zdrowotnych.
Ten m ało optym istyczny obraz rozśw ietlić jednakże chciałbym choć nieco, zw raca jąc uw agę na dw a fakty. Po pierw sze, prezentow ane dane - choć ujęte w ram y „poetyki”
koncepcji cyklu życia - ja k o w ielkości pochodzące z analizy przekrojow ej są nadm iernie „zanieczyszczone” efektami okresu i generacji, aby mogły być uznane za dokładne odzw ier ciedlenie długookresowych wzorców transferów międzypokoleniowych. Po drugie, uwzględ nić należy sugestie licznych badaczy i do tak przedstawionego obrazu transferów m iędzypo koleniow ych dodać należy pryw atne przepływ y zw iązane z w ychow yw aniem i w ykształ ceniem potom stw a. S ą to w szak z punktu w idzenia społeczeństw a inw estycje w potencjał ludnościow y i produkcyjny, określające przyszłe m ożliwości zaspokajania potrzeb całej zbiorow ości.
6. P O D S U M O W A N IE - K T O K O G O W S P IE R A ?
P roblem atyka transferów m iędzypokoleniow ych, a zw łaszcza ic h Po ruszana je st w pracach ekonom istów i dem ografów od mniej więcej trzech deka . przypa u
dem ografii badania na ten tem at w pisane zostały w główny nurt r o z w o ju teorii przem ian ludnościow ych dzięki w pływ ow ym - aczkolw iek ^ r a z ^ n i e j ^
dzanym - pracom J.C. C aldw ella (zob. szerzej S z u k a l s l fj L d o l o g i c z n e g o rozw inięte nadal prace teoretyczne, choć są bardziej z punktu widzenia ^ prace B ehrm ana nie znalazły się w głów nym nurcie myśli ekonom icznej ^ B eckera, choć w jego T aubm ana, P ollacka, S tarka, Lee; w zasadzie uw aga ta nie ^ określenie „jednooso- przypadku w literaturze przedm iotu znaleźć m ożna wiele mo ypHny staj ą się raczej
bowa orkiestra”). Transfery m ięd zy p o k o len io w e w zak resie tj u k ieru n k o w an y ch przede
coraz częściej tem atem interesujących badań em pirycznyc ,
K o n se k w e n cje p ro c e su sta rz e n ia się sp o łeczeń stw a...
w szystkim na uspokajanie czytelników katastroficznie brzm iących prognoz ekonom icz nych skutków procesu starzenia się ludności.
Ów dom inujący w ostatnich dw óch, trzech dekadach katastrofizm doprow adzi! do pojawienia się tzw. nowej filozofii moralnej, koncentrującej swe zainteresowania na kwestiach praw i obow iązków kolejnych generacji, prowadzących do sprawiedliwości i równości mię dzypokoleniow ej, odnajdującej odzw ierciedlenie rów nież i w naukach ekonom icznych cho ćb y w p o staci rach u n k o w o śc i gen eracy jn ej. M e to d a ta p o zw a la na jedno zn aczn e określenie, kto kogo w spiera, w ja k im stopniu i co należałoby zrobić, aby wszelkie niesprawiedliwe obciążenia wyeliminować (zob. szerzej Szukalski 2000). Niestety, rachun kow ość generacyjna ograniczona je s t do transferów publicznych - choć istnieją opraco w ania rozszerzające j ą rów nież na transfery pryw atne (zob. np. Ltith 2001), brak wystar czająco w iarygodnych danych (vide choćby liczne - w w iększości św iadom e - niekon sekw encje w szacunkach Liitha) uniem ożliw ia w ykorzystanie tak udoskonalonej metody
P rezentow ane w niniejszym opracow aniu dane jednoznacznie w skazują, iż przyszłe obciążenia osób aktyw nych zaw odow o zw iązane z przebiegiem procesu starzenia się ludności będ ą znacząco złagodzone dzięki transferom pryw atnym . P am iętać jednakże m usim y, iż te ostatnie są silnie zdeterm inow ane czynnikam i ekonom icznym i (zamożność rodziny) i dem ograficznym i (liczba posiadanego potom stw a, zdrow otność i umieralność na starość), uw arunkow anym i zdecydow anie bardziej niż czynnik polityczny m entalno ścią, stylem życia poszczególnych jednostek.
O dpow iedź na tytułow e pytanie: „K to kogo w spiera?” , brzm ieć będzie: „To zależy od w ielu czynników ” . Pam iętać bow iem m usim y nie tylko o saldzie przepływ ów publi cznych i pryw atnych pom iędzy dorosłym i przedstaw icielam i poszczególnych generacji, lecz rów nież o przepływ ach zw iązanych z w ychow yw aniem potom stw a. U w zględniając te ostatnie i odw ołując się do koncepcji cyklu życia pow iedzieć m ożna w ręcz, iż każde kolejne pokolenie je s t tak napraw dę daw cą w stosunku do następnego w skutek koniecz ności i chęci inw estow ania w coraz droższe w ychow anie i edukację sw ego potomstwa. Jedyną k ategorią osób starych, ja k a na pew no je s t generalnie w spom agana publicznym i transferam i przez m łodsze generacje, są osoby bezdzietne, nie obciążone przepływam i zw iązanym i z w ychow yw aniem potom stw a w ystępującym i w ew nątrz gospodarstw a do m ow ego i nie w ykazujące - poza przekazem zasobów bratankom /siostrzeńcom - trans ferów pom iędzy gospodarstw am i dom ow ym i5. Zakończę niniejsze opracow anie w tym m iejscu, bow iem ja k o osoba bezdzietna głębiej zastanow ić się m uszę nad sensem ostat niego stw ierdzenia.
5 Niektórzy badacze stawiają wręcz pytanie, czy reformując systemy ubezpieczeń zdrowotnych i opie kuńczych przy wyznaczaniu sktadek nie należałoby uwzględniać takich czynników, jak stan cywilny, liczba posiadanego potomstwa, zważywszy na ich wagę dla kształtowania się przepływów prywatnych w postaci usług opiekuńczych (Hóhn 1994: 32). Oznaczałoby to oczywiście dodatkowe składki d la jednostek charakteryzujących się wyższym prawdopodobieństwem korzystania z kosztownych usług sektora publi cznego, czyli osób, które nie założyły rodziny, bezdzietnych, rozwiedzionych, mężczyzn. Elementy takiego podejścia są już stosowane w niektórych krajach - uwzględnianie faktu wychowywania dzieci przy określaniu stażu pracy matek dla celów emerytalnych w Francji i Niemczech.
Bibliografía
Adamski F., 1987: Rodzina między sacrum a profanum. Pallottinum, Poznań Adamski F., 2002: Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy. Wyd. UJ, Kraków
Adamski W., 1980: Typy orientacji życiowych młodego i starszego pokolenia Polaków. „Studia Socjologiczne” , nr 1
AGB Polska, 2002: http://www.agb.com.pl/data/index.html
Ajzen I., 1996: Attitudes, Personality and Behavior (M apping o f Social Psychology). Open Uni versity Press, Great Britain, Milton Keynes
Ajzen I., Fishbeir M., 1980: Understanding Attitudes and Predicting Social Behavior. Prentice Hall Inc, NJ
Albisetti V., 1999: Dobrodziejstwo samotności. Wyd. Jedność, Kielce Ambert A.M., 1990: Ex-Spouses and New Spouses. JAI Press, New York
Aries Ph., 1962: Centuries o f Childhood: A Social History Family Life. Vintage Books, New York Astone N.M ., 1999: Family D emography and Investment in Social Capital. „Population and D e
velopm ent Review”, vol. 25
Badinter E., 1998: Historia m iłości macierzyńskiej. Volumen, Liga Republikańska, W arszawa Badinter E., 1993: XY tożsamość mężczyzny. W.A.B. W arszawa
Bagavos Ch., Martin C., 2000: Low Fertility, Families and Public Policies Synthesis Report, Annual Seminar, Seville, Spain, 15-16 Septem ber 2000, http://europa.eu.int/comm /employm ent_so- cial/eoss/downloads/sevilla_200_english_en.pfd
Baker M., 2001: Families, Labour and Love. UBC Press, Vancouver
Balicki J., Frątczak E., 2002: Proces starzenia sią -p rze d m io t studiów i badań interdyscyplinarnych. Referat prezentowany na konferencji naukowej „Starzenie się ludności - potrzeby i wyzwa nia ” , Łódź 6-7 czerw ca 2002
Barfield W .D., Tomashek K.M., Flowers S.J., Iyuasu S., 2002: Contribution o f Late Fetal Deaths to US Perinatal M ortality Rates, 1995-1998. „Sem Perinat.” 26 (1)
Bauman Z., 2000: Ponowoczesnośd ja ko źródło cierpień. Sic!, W arszawa
Beck U., B eck-G ernscheim E„ 2002: Individualization. Institutionalized Individualism an d its Social and Political Consequences. SAGE Publications, London
Becker G.S., 1981: A Treatise on the Family. Harvard University Press, Cambridge Becker G.S., 1990: Ekonom iczne teorie zachowań ludzkich. PWN, W arszawa
Becker G.S., 1991: A Treatise on the Family. Enlarged Edition, Harvard University Press, Cam- bridge-London
Becker G.S., 1993: Human Capital. A Theoretical and Empirical Analysis with Special Reference to Education. Third Edition, The University o f Chicago Press, C hicago-London
Billari F.C., W ilson C., 2001: Convergence Towards Diversity? Cohort Dynamics in the Transition to Adulhood in Contemporary Western Europe. M PIDR W orking Paper W P 2001-039
B ib lio g ra fia
Blacker C.P., 1947: Stages in Population Growth. „Eugenics Review”, nr 39
Blossfeld H.P., 1996: Macrosociology, Rational Choice Theory and Time. A Theoretical Perspective on the Empirical Analysis o f Social Processes. A rbeitspapier Nr. 35, Sonderforschungsbereich 186 der U niversität Bremen, Bremen
Bogacka H., M antorska T„ Stokowski F., 1988: Ruch naturalny ludności i reprodukcja ludności według w ojew ództw w latach 1950-1987 (w nowym podziale adm inistracyjnym ). SGPiS W arszawa
Bojarski W., 1984: Podstawy analizy i inżynierii systemów. PWN, W arszawa
Bolesławski L., 2001: Urodzenia pozam ałżeńskie i małżeńskie w latach 1989-2000. „Wiadomości Statystyczne”, nr 11
Bongaarts J., Bulatao R.A. (red.), 2000: Beyond Six Billion. Forecasting the Worlds Population National Academy Press, W ashington, D.C.
Boreczko I., 1983: Z badań nad hierarchią wartości i aspiracjami młodzieży. „Nowa Szkoła”, nr 6 Borowicz R., 1982: Struktura wartości młodzieży. Acta Universitatis Nicolai Copernici. „Socjologia
W ychow ania”, t. IV, Toruń
Borowik I., 1997: Procesy instytucjonalizacji i prywatyzacji religii w pow ojennej Polsce, Wyd. UJ, Kraków
Borowik I., 2002: Od totalitaryzmu do demokracji. Polska ja k o laboratorium przekształceń tożsa m ości Kościoła katolickiego, w: J. Drabina (red.), Religie i religijność w Polsce, Wyd. UJ, Kraków
Borowik I., D októr T., 2001: Pluralizm religijny i moralny w Polsce. Nomos, Kraków Borowski S., 1983: Szkice z teorii reprodukcji ludności. Ossolineum, Wrocław
Brzeziński Z., Szamotulska K., 1994: The Widening Gap in Low Birth Weight Rates between Extreme Social Groups in Poland during 1985-1990. „Paediatric and Perinatal Epidemiology”, nr 8
Budrowska B., 2000: M acierzyństwo ja ko punkt zw rotny w życiu kobiety. Funna, Wroclaw Bugajska U., 1985: Modele m łodości i dorosłości w środowisku studenckim. „Kultura i Społeczeń
stwo” nr 4
Bujak F., 1903: Żmiąca. Wieś powiatu limanowskiego. G. G ebethner i Spółka, Kraków
Callahan D., 1988: Ethics and Population Limitation, w: K.S. Shrader-Frechette (red.), Environ m ental Ethics. The Boxwood Press [b.m.w.]
Cameron J., 1990: Why Have Children? A New Zeland Case Study. Canterbury University Press, Christchurch
Cameron J., 1997: Without Issue: N ew Zealanders Who Choose N ot to Have Children. Canterbury University Press, Christchurch
Casterline J.B., 2001: Diffusion Processes and Fertility Transistion. National Akademy Press, W ashington D.C.
Chavez L., M iller J.J., 1998: Legal Immigration Is N ot a Serious Problem, w: T.L. R oleff (red.), Immigration. Opposing Viewpoints. Greenhaven Press Inc, San Diego, CA
Chazan B., Świątek E., Troszyński M., Leibschang J., 1998: Analiza przyczyn martwych urodzeń i zgonów noworodków w 39 województwach w roku 1997. „Klin. Perinat. G in.”, t. XXVII Cheli G., 1992: Troska o migrantów. „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie), nr 11 Cherlin A., 1992: Marriage, Divorce, Remarriage. Harvard University Press, Cambridge
B ib lio g ra fia
C hesnais J.C., 1992: The Demographic Transition. Stages, Patterns, and Economic Implications.
A Longitudinal Study o f Sixty-Seven Countries Covering the Period 1720-1984. Clarendon Press, Oxford
Chmielarczyk W., Romejko J., W ronkowski Z., Zwierko M., 1996: Trendy zachorowań na raka płuca w Warszawie i wybranych terenach wiejskich w latach 1975-1988. „Nowotwory”, nr 46
C hojnicki Z., 1996: Geografia społeczno-ekonomiczna wobec transformacji system owej w Polsce.
„Przegląd G eograficzny” , z. 1-2
Cieślak M., Ditmann P., Kuropka I., Oktabska E., Pawlukowicz R., Radzikowska B., 1990: Rozwój
dem ograficzny Polski - analiza i prognozowanie. SGPiS, Warszawa
C olem an D., Schofield R. (red.), 1986: The State o f Population Theory. Forward fro m Malthus.
Basil Blackwell Inc., New York
Coleman J.S, 1990: Foundations o f Social Theory. Harvard University Press, Cambridge, Mass. Courgeau D., Lelievre E., 1997: Changing Paradigm in Demography. „Population: An English
Selection”, vol. 9
Czaczkowska E.T., 2002: K ościół traci młodych. „Rzeczpospolita” z 04.11
Czekanowski P., 2002: Rodzina w życiu osób starszych i osoby starsze w rodzinie, w: B. Synak (red.), Polska starość. Wyd. UG, Gdańsk
Czeredrecka B., 1988: Potrzeby psychiczne sierot społecznych. Instytut W ydawniczy Związków Zawodowych, W arszawa
Darroch J., Frost J., Singh S. and the Study Team , 2001: Teenage Sexual a nd R eproductive Behaviour in D eveloped Countries. Can More Progress be Made?. The Alan Guttm acher Institute, New Y ork-W ashington
Dąbrowska-Caban Z., 1999: Sytuacja dzieci w Polsce w okresie przemian. „Problemy Rodziny” , nr 5-6
de Dios V ial C orrea J., 1999: K lonow anie człowieka: technika w służbie dehum anizacji?, w: B. Chyrowicz (red.), Klonowanie człowieka. Fantazje - 7mgrożenia - Nadzieje. Wyd. Nauk. KUL, Lublin
De M ause L. (red.), 1974: The History o f Childhood. The Psycho-history Press, New York De Wols P., Betrand F„ Verinolen M., Beckers R., 1989: Perinatal M ortality in Belgium. „Biol.
Neonate.”, nr 55
Denmark, France, 2001: „Migration N ews”, December, vol. 8, nr 12 Dębski A., 1986: Jesteśm y razem. „Kalendarz Ewangelicki”
Didkowska J., W ojciechow ska U., Tarkowski W., Zatoński W., 2002: Nowotwory złośliwe w Polsce w 1999. „Biuletyn Centrum Onkologii Instytutu im. M. Skłodowskiej-Curie” , W arszawa Dobosz-Sztuba A., 1989: Typy i cechy rodziny zrekonstruowanej. „Problemy Rodziny”, nr 1 Domański H., 1995: Równouprawnienie. Stereotyp tradycyjnego podziału ról, w: A. Titkow, D o
mański H. (red.), Co to znaczy być kobietą w Polsce. IFiS PAN, W arszawa
Doniec R., 1995: Wartości osobowe w systemie wartości rodziny m iejskiej w układzie m iędzypo koleniowym, w: F. Adamski (red.), Wartości - Społeczeństwo - Wychowanie: studia z peda gogiki społecznej. Wyd. UJ, Kraków
Doniec R., 2001: Rodzina wielkiego miasta. Przemiany społeczno-moralne rodziny w świadomości trzech pokoleń. Wyd. UJ, Kraków
Dorejko P., 1990: M odernizacja - nuklearyzacja rodziny - zmniejszenie płodności, w: M. Okólski (red.), Teoria przejścia dem ograficznego. PWE, W arszawa
B ib lio g ra fia
Dorrzapf R., 1997: Eros, małżeństwo, Lucyper w ptudrach. Dzieje obyczajowości seksualnej (jr
us, Gdynia ae'
Duch-Krzystoszek D., 1998: Małżeństwo, seks, prokreacja. Analiza socjologiczna. Wyd. IFiS Pa m
W arszawa •
Durkheim E., 1979: Le suicide, w: A. Sułek (red.), Logika analizy socjologicznej. Wybór tekst'
Wyd. UW, W arszawa
D uszpasterstwo osób rozwiedzionych żyjących w nowych związkach. Zalecenia X III Zgromadzenia Plenarnego Papieskiej Rady ds. Rodziny, 1997: „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) nr 6
Dyczewski L., 1980: System wartości w świadomości młodego pokolenia. „Roczniki Nauk Społe cznych” , nr 8
Dyczewski L., 1991: Los dziecka poczętego, w: J. Gałkowski, J. Gula (red.), W imieniu dziecka poczętego. Wyd. KUL, Rzym -Lublin
Dyczewski L., 1995: Kultura polska w procesie przemian. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin Dyczewski L., 1998: Wartości dorastającego pokolenia Polaków w okresie transformacji systemo
wej, w: T. Sołtysiak, I. Łabuć-Kryski, (red.), Trudne problem y dorastającego pokolenia. Wyd. Uczelniane WSP, Bydgoszcz
Dyoniziak R., 1965: M łodzieżowa podkultura. WP, W arszawa
Dyoniziak R., 1995: Postacie miłości. Przeobrażenia obyczajowe w Europie zachodniej i w Polsce. Universitas, Kraków
Easterlin R.A., 1978: The Economics and Sociology o f Fertility: A Synthesis, w: Ch. Tilly (red.), H istorical Studies o f Changing Fertility. Princeton University Press, Princeton, N.J. Elias Th., 2001: Immigration Opponents Ignore the Economic Contributions o f Illegal Immigrants,
w: H. Cothran (red.), Ilegal Immigration. Current Controversies. Greenhaven Press, San Diego CA
Ermisch J., 1989: Intergenerational Transfers in Industrialized Countries. Effects o f Age Distribu tion and Economic Institutions. „Journal o f Population Economics” , nr 1
EU: Danes, Immigration, Enlargement, 2002: „M igration News” , August, vol. 9, nr 8 EU: Population, Enlargement, 2002: „Migration N ews”, September, vol. 9, nr 9 EU: Seville, Enlargement, 2002: „Migration News” , July, vol. 9, nr 7
Fetzer J.S., 2000: Public Attitudes toward Immigration in the United States, France, and Germany. Cambridge University Press, New York
Fishbein M., 1975: Attitude, Intention and Behavior. An Introduction to Theory and Research. A ddison-W esley cop., Reading, Mass.
France - Suburbs, 2001: „Migration News” , November, vol. 8, nr 11
Francuz P., 2002: Poznawcze konsekwencje częstości oglądania telewizyjnych program ów infor macyjnych, w: Psychologia w perspektywie XXI wieku. XXXI Zjazd Naukowy Polskiego To warzystwa Psychologicznego. TN KUL, Lublin
Frątczak E., 1989: Droga życiowa - biografia rodzinna, zawodowa i migracyjna. GUS, SGPiS, W arszawa
Frątczak E„ 1996: Kohortowa analiza płodności na podstawie wyników polskiego badania retro spektywnego 1988 „Droga życiowa - biografia rodzinna, zawodowa i m igracyjna". PTD, W arszawa
B ib lio g rafia p rą tc z a k E., 1999a: Zm iany płodności, w: I. E. Kotowska (red.), Przemiany dem ograficzne w Polsce
w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego. SGH, W arszawa
p rą tc z a k E., 1999b: Z m iany w zorca płodności kobiet w Polsce w okresie transform acji - p o m ia r i interpretacja, w: E. Frątczak, I. Sobczak (red.), D zietność kobiet polskich w okresie trans form acji ustrojowej. PTD, W arszawa
p rą tc z a k E. 1999c: M odelowanie cyklu życia jednostki i rodziny, teoria i praktyka. SGH, W arszawa
p rą tc z a k E., 2001: Rodzinne tablice trwania życia. Polska 1988/1989, 1994/1995. SGH, W arszawa
Frątczak E., Jóźwiak J., Paszek B., 1991: M etodyka badań cyklu życia jednostki i rodziny - wybrane
aspekty. SGH. W arszawa
Frątczak E., Pęczkowski M., 2002: Zmiany w postawach i zachowaniach reprodukcyjnych młodego
i średniego pokolenia Polek i Polaków i ich wpływ na proces form ow ania związków, rodzin, gospodarstw domowych. Podręcznik Użytkownika Systemu SAS, Szkoła G łówna Handlowa, SAS Institute Polska, W arszawa
Frątczak E., Ptak-Chm ielewska A., 20 0 la: Fertility and Family Life Cycle Changes in Poland and
the Second D em ographic Transition. Poster prezentowany na konferencji „The Second De mographic Transition in Europe”, Bad Herrenalb, Niemcy, czerwiec 2001
Frątczak E„ Ptak-Chm ielewska A., 2001b: Zmiany w płodności i cyklu życia rodziny w Polsce w kontekście drugiego przejścia demograficznego. Poster prezentowany na sesji inauguracyjnej I Kongresu Demograficznego w Polsce, Warszawa, 15 listopada 2001
Frątczak E., Sobczak J. (red.), 2000: D zietność kobiet polskich w okresie transformacji ustrojowej. W arszawa
Freedman R., 1975: The Sociology o f Fertility. Oxford University Press, New York
Fretts R.C., Boyd M.E., U sher R.H., U ster H.A., 1992: The Changing Pattern o f Fetal Death, 1961-1988. „Obst. Gynecol.” nr 79
Freud Z „ 1990: Życie seksualne człowieka. Sfinks, W arszawa Freville J., 1956: L ’Epouvantail M althusien. Ed. Sociales, Paris Fromm E., 1973: O sztuce miłości. PIW , W arszawa
Fukuyama F., 2000: Wielki wstrząs. Politeja, W arszawa
Gałkowska A., 1995: M ałżeństwo rodziców a obraz siebie. „Problemy Rodziny” , nr 5
G ałkowska A., 1999: Percepcja pow odzenia małżeństwa rodziców a społeczny obraz ich dorosłych dzieci. TN KUL, Lublin
G ałkowska A., 2002: Zasiąg oddziaływania jakości małżeństwa rodziców na dzieci w ich dorosłym życiu. „M ałżeństwo i Rodzina”, nr 1
Gaś P., 1995: G odność kobiety - biblijne spojrzenie na funkcje i rolą kobiety, cz. I i II. „Zwiastun , nr 22 i 23
G awlina Z., 2001: Plany życiowe młodzieży a je j poczucie wsparcia psychicznego w rodzinie. „Roczniki Socjologii Rodziny”, Poznań
Geddes A., 2000: Immigration and European Integration. Towards Fortress E urope/ M anchester University Press, M anchester-N ew York
Gee E.M., 2002: M isconceptions and M isapprehensions about Population Ageing. „International
Journal o f Epidem iology”, nr 31 . .
Giele J.Z., Elder Jr. G.H., 1998: M ethods o f Life Course Research. Qualitative and Quantitative Approaches. SAGE Publications, London
Godfrejów A., 1999: Kobiety i m ężczyźni. „Słowo i Myśl’ . nr 3-4(28-29)
B ib lio g ra fia
G olinow ska S., 1994: Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej. Studium ekonomiczne PWN. W arszawa
G ołata E., 1990: Studia nad terytorialnym zróżnicowaniem płodności kobiet w Polsce. SG Pis W arszawa
Goodson P., Evans A., Edmundson E., 1997: Female Adolescents and Onset o f Sexual Intercourse■ A Theory - Based Review o f Research from 1984-1994. .Journal of Adolescent Health”, nr 21 Góralski W.. 1989: Kościelne praw o małżeńskie. Płockie W ydawnictwo Diecezjalne, Płock Grabecki M., 2002: Proces starzenia się ludności byłego województwa płockiego. Stan obecny i
perspektywy, w: Proces starzenia się ludności - potrzeby i wyzwania, Sesja problemowa, Łódź Grodzki A., 1986: Zm iany w zakresie seksualizmu kobiet w Polsce w okresie minionego ćwierć
wiecza. „Problemy Rodziny” , nr 5(149)
Grzegorczyk A., 1970: Schem aty i człowiek, za: M. Ossowska, Normy m oralne - próba systematy zacji. PWN, W arszawa
Hardin G., 1988: The Tragedy o f the Commons, w: K.S. Shrader-Frechette (red.), Environmental Ethics. The Boxwood Press
Harris C.C., 1989: Inter Individual Variation among Humans in Carcinogen Metabolism, DNA Formation and DNA Repair. „Carcinogenesis”, nr 10
Harven T.K., 2000: Families, History and Social Change. W estview Press, Boulder Co
Hawe P., Shiell A., 2000: Social Capital and Health Promotion: a Review. „Social Science and M edicine” , nr 51
Haynes M., 1999: Setting the Limits to Europe as an „Imagined C om m unity", w: G. Dale, M. Cole (red.), The European Union and Migrant Labour. Berg Editorial Offices, O xford-N ew York Henrard J.C., 1996: Cultural Problems o f Ageing Especially Regarding Gender and Intergenera-
tional Equity. „Social Science and Medicine” , nr 43
Hird M.J., A bshoff K., 2000: Women Without Children: A Contradiction in Terms? „Journal of Com parative Family Studies” , vol. XXXI, nr 3
Hird R.R., Browning S.L., 2000: Women Without Children: A Contradiction in Terms? „Journal o f Com parative Family Studies” , vol. XXXI, nr 3
Hoffm ann-Nowotny H.-J., 1988: Structural and Cultural Determinants o f Europes Second Demo graphic Transition. „Bevolking and G ezin”, nr 1
Hohn Ch., 1994: Ageing and the Family in the Context o f Western-type Developed Countries, w: Ageing and the Family. Proceedings o f the UN international conference on aging populations in the context o f the family, Kitakyusnu (Japan), 15-19 October 1990, United Nations, New York
Holzer J.Z., 1999: Demografia. PWE, wyd. V, W arszawa
Holzer J.Z., 2001: Demograficzne uwarunkowania rozwoju Polski. „Wiadomości Statystyczne”, nr 1 H olzer J.Z., Jóźw iak J., 1981: Próba wyznaczania optym alnej liczby urodzeń dla osiągnięcia
ustabilizowanej struktury p łci i wieku ludności Polski w roku 2000. „Studia Demograficzne”, nr 1(63)
H olzer J.Z., Kowalska I. 1997: Fertility and Family Surveys in Countries o f the ECE Region. Standard Country Report Poland, UN, New York and Genewa
H olzer J.Z., MIącki B., 1980: Wyznaczanie roczników wyżu i niżu demograficznego w Polsce. Zakres falow ania liczebności wybranych grup wieku. „Studia D emograficzne” 3-4(61-62)
i Hołyst B., 2002: Suicydologia. Lexis Nexis, W arszawa
Hosmer D.W ., Lemeshow S., 1989: Applied Logistic Regression. New York
B ib lio g ra fia
Iglicka K., 2000: Immigration M ovements fro m and into Poland in the Light o f the East - West
European Migration. „ISS W orking Papers” , nr 33
¡gnatczyk W., 1990: Postawy m ałżeńskie i prokreacyjne m łodzieży polskiej stanu wolnego. Studium
statystyczno-demograficzne. SGPiS, W arszawa
Inglehart R., 1977: The Silent Revolution Changing Values and Political Styles Among Western
Publics. Princeton University Press, Princeton, N.J.
Inglehart R., 1997: Modernization and Postm odem ization Cultural, Economic and Political Change in 43 Societies. Princeton University Press, Princeton, N.J.
Inglehart R., 1998: Human Values and Beliefs a Cross-cultural Sourcebook: Political, Religious,
Sexual, and Economic Norms in 43 Societies. University o f Michigen Press, Ann Arbor, Mich. Inglehart R., Abramson P.R., 1994: Economic Security and Value Change. „The American Political
Science Review ”, vol. 88, nr 2
Izdebski Z., 1997: Zachowania prozdrowotne i seksualne w aspekcie H IV/AID S w Polsce. W arsza wa: Studio Poligraficzne MZiOS.UNDP
Jaczewski A., Radomski J„ 1980: Raport z badań nad seksualizmem dzieci i m łodzieży w Polsce, w: M łodzież wobec seksu, małżeństwa i rodziny. TPR, W arszawa
Jagiełło K., 2000: N iem cy na kocią łapą. „Życie” z 8-9.04
Jakóbik K., K urkiew icz J., Pociecha J., Soja E. (red.): Ekonomiczne i społeczne konsekwencje osiągania wieku emerytalnego przez generacje powojennego wyżu demograficznego. Wyd. AE w Krakowie, Kraków (w druku)
Jan Paweł II, 1979: Redemptor Hominis. Pallotinum, Poznań
Jan Paweł II, 1981 a: A dhortacja apostolska Familiaris consortio. Polyglotta, Rzym
Jan Paweł II, 1981 b: Encyklika Laborem exercens, w: D okumenty nauki społecznej Kościoła, cz. II. Wyd. KUL, R zym -Lublin 1987
Jan Paw eł II, 1984: Każda polityka demograficzna musi szanować osobą ludzką. Przem ówienie do Sekretarza G eneralnego M iędzynarodowej Konferencji na temat Zaludnienia, „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie), nr 8
Jan Paweł II, 1987: Encyklika Sollicitudo rei socialis. „L ’Osservatore Romano” (wydanie polskie) 1988, nr 1
Jan Paweł II, 1988: M ułieris dignitatem, 15 sierpnia, Watykan Liberia Editrice Vaticana
Jan Paweł II, 1993: Bliźni, którego trzeba kochać. Przemówienie do uczestników zgrom adzenia plenarnego Papieskiej Rady ds. Duszpasterstwa M igrantów i Podróżnych, „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) 1994, nr 2
Jan Paweł II, 1994a: List Apostolski Ordinatio Sacerdotalis, 22 maja 1994. http://w ww .pap.com . pl/papal isty/5 htm
Jan Pawel II, 1994b: List do rodzin Gratissimam sane, z okazji Roku Rodziny. „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie), nr 3; http://www.gratissimam.htm
Jan Paweł II, 1995: Encyklika Evangelium vitae. Wyd. M, Kraków
Jan Paweł II, 1999a: W obronie rodziny i je j praw. Przem ówienie Ojca Świętego do uczestników zgrom adzenia plenarnego Papieskiej Rady ds. Rodziny, „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie), nr 11
Jan Paweł II, 1999 b: List do osób w podeszłym wieku. „L ’Osservatore Romano” (wydanie polskie), nr 12
Jan Paweł II, 1999c: W trosce o godność kobiety, audiencja generalna. http://www.papa.com.pl./pa- palisty/4.htm
B ib lio g ra fía
Jan Paweł II, 2001: D uszpasterstwo migrantów zadaniem współczesnego Kościoła. Orędzie ry Świętego na Światowy Dzień Migranta, „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie), nr 5°* Jan Paweł II, 2002: Ludzie starsi w życiu społeczeństwa. List papieski do uczestników II Światów
Zgromadzenia poświęconego problemom starzenia się ludności, „L ’Osservatore Rom- ^
(wydanie polskie), nr 6
Jan XXIII, 1961: Encyklika M ater et magistra, w: Dokumenty nauki społecznej Kościoła
Wyd. KUL, R zym -Lublin 1987 ’ 1
Jarosz M., 1997: Samobójstwa. PWN, Warszawa
Jarosz M., 1980: Samoniszczenie. Samobójstwo. Alkoholizm. Narkomania. Zakład Narodowy im Ossolińskich. W arszaw a-W rocław -K raków
r~? Jefferys M., 1996: Cultural Aspects o f Ageing: Gender and Intergene rational Issues. „Social ^ Science and M edicine”, nr 43
Johnson A., W adsworth J„ W ellings K„ Field J., Bradshaw S., 1994: Sexual Attitudes and Lifestyle's Oxford Blackwell Scientific Publications, London
Jonas H., 1996: Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej. Platan, Kraków Jong G ierveld J. de., De Valk H., Blommesteijn M., 2001: Living Arrangem ents o f Older Persons
and Family Support in More D eveloped Countries. „Living Arrangements o f O lder Persons Population Bulletin o f the United Nations”, UN, New York
Jóźwiak J., 1999: Zmiana paradygm atu w demografii, w: I.E. Kotowska (red.), Przemiany demo graficzne w Polsce w latach 90-tych w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego. SGH, W arszawa
Jóźwiak J., Kotowska I.E., 1995: Sytuacja demograficzna Polski u progu XXI w. „Studia Demo graficzne” , nr 4
Kalus A., 2001: Małżeństwa bezdzietne z wyboru w świetle literatury psychologicznej. „Problemy Rodziny” , nr 4-6
Keller S„ 1971: Does the Family Have a Future. „Journal o f Comparative Family Studies”, Spring Kelm A., 2000: Węzłowe problem y pedagogiki opiekuńczej. Żak, W arszawa
Kluzowa K , 1999: Polska rzeczywistość demograficzna: stan aktualny i perspektywy. „Służba Życiu” , nr 12
Kluzowa K., Kusz F„ Siany K , 1991: M ałżeństwa pow tórne w Polsce: typy - przyczyny powstania -fu n kcjo n o w a n ie. Wyd. UJ, Kraków
Kluzowa K„ Siany K., 1992: Satysfakcja małżeńska w związkach powtórnych. „Problemy Rodziny”, nr 1
Kluzowa K., Siany K , 1993a: Powtórne małżeństwa osób w starszym wieku w aspekcie demogra ficznym . „Problemy Rodziny” , nr 3
Kluzowa K., Siany K , 1993b: Powtórne małżeństwa osób w starszym wieku w aspekcie socjologi cznym. „Problemy Rodziny”, nr 4
Kocik L., 2002: Wzory małżeństwa i rodziny. Od tradycyjnej jednorodności do współczesnych skrajności. Krakowska Szkoła W yższa im. A.F. Modrzewskiego, Kraków
K oestler A., 1990: Poza Erosem i Tanatosem. „Literatura na Świecie”, nr 8(229)
Kohler H.-P., 2000a: Fertility Decline as a Coordination Problem. „Journal o f D evelopment Eco nomics”, nr 63(2)
K ohler H.-P. 2000b: Social Interaction a nd Fluctuations in Birth Rates. „Population S tu d ie s’ ,
nr 54(2)
K ohler H.P., 2001: Fertility and Social Interaction. An Economic Perspective. University Press, Oxford
Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 1965: Dokumenty nauki społecznej Kościoła, cz. I. Wyd. KUL, R zym -Lublin 1987
Koseła K. (red), 1993: Młodym być... M łodzież szkolna 92. CBOS, W arszawa
K otow ska I.E., 1998: Teoria drugiego przejścia dem ograficznego a przem iany dem ograficzne
w Polsce w latach 1990. „Studia Demograficzne”, nr 4
K otow ska I.E. (red.), 1999: Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji
drugiego przejścia demograficznego. Szkoła Główna Handlowa, W arszawa
K otow ska I.E., 2000: Skutki przewidywanych zmian liczby i struktury ludności Polski. „Gospodarka
N arodowa”, nr 11-12
Kowalska J., 1993: Przemiany rodziny i wzorce dzietności. Polska 1991. Raport z badań Instytutu Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej, W arszawa
Kozak S., 1986: Sieroctwo społeczne. PWN, Warszawa Kramer R., 1973: Antyrodzice. „Forum” , nr 12
Kromolicka B., 1998: Przystosowanie szkolne uczniów z rodzin zrekonstruowanych. „Problemy Rodziny”, nr 1
Kronebusch K., Schlesinger M., 1994: Intergenerational Transfers, w: V.L. Bengtson, R.A. Haro- otyan (eds.). Intergenerational Linkage. Hidden Connections in Am erican Society. Springer, New York
Kuciarska-Ciesielska M., M arciniak G., Nowak L., Obuchowska R., Pecyna M.B., Szefler S., 1997: Uwarunkowania zachowań prokreacyjnych rodzin polskich. GUS, W arszawa
Kuciarska-Ciesielska M., Nowak L., Smoliński Z., 1990: Postawy prokreacyjne m łodych małżeństw „Ankieta nowożeńców 1985". SGPiS, W arszawa
Kuijsten A., 1999: Household, Families and Kin Networks. Kluwer A cadem ic-Plenum Publishers, New York-B oston-D ordrecht-L ondon-M oscow
K unicki-Goldfinger W., 1993: Znikąd donikąd. PIW, W arszawa
Kurkiewicz J., 1992: Podstawowe metody analizy demograficznej. PWN, W arszawa
K urkiew icz J., P ociecha J., Zając K., 1991: M etody w ielow ym iarow ej analizy porów naw czej w badaniach rozwoju demograficznego. SGH, W arszawa
Kwiecińska E., Kwieciński Z., 1977: Młodzież wobec naczelnych wartości życia. „Nauczyciel i W ycho w anie” , nr 4
Landry A., 1934: La révolution démographique. Etudes et essais sur les problèm es de la population. Librairie Sirey, Paris
Laskowski J., 1987: Opinie młodzieży o czystości przedmałżeńskiej. „Chrześcijanin w Świecie”, nr 163 L atuch K., 1999: A nkietow e badania dem ograficzne w system ie statystyki p u b liczn ej w Polsce
w latach 1963-1995. „B iuletyn Inform acyjny Polskiego T ow arzystw a D em ograficznego” , nr 18/B, W arszawa
Lee R.D., 1997: Intergenerational Relations and the Elderly, w: L.W. W ächter, C.E. Finch (red.), Betw een Zeus a nd the Salm on. B iodem ography o f Longevity. N ational A cadem y Press, W ashington
Lee R.D., 2000: Intergenerational Transfers and the Economic Life Cycle: A Cross-cultural Per spective, w: A. Mason, G. Tapinos (red.), Sharing the Wealth. D em ographic Change and Economic Transfers between Generations. Oxford University Press, O xford-N ew York
B ib lio g ra fia
B ib lio g ra fia
Leibenstein H., 1963: Rozwój i zacofanie gospodarcze. Studia z teorii rozwoju gospodarcre
PWN, W arszawa go'
Leslie G.R., 1973: The Family in Social Context. London
Lesthaeghe R., 1983: A Century o f Demographic and Cultural Change in Western Europe- A Exploration o f Underlying Dimensions. „Population and Development Review” , nr 3 ” Lesthaeghe R„ 1991 : The Second Demographic Transition in Western Countries: An Interpretation
Interuniversity Program me in Demography. „W orking Paper” , nr 2, Brussels
Lesthaeghe R„ 1998: On Theory Development: Applications to the Study o f Family Formation „Population and Development Review”, vol. 24, nr 1
Lesthaeghe R„ 2000: Europes Demographic Issues: Fertility, H ousehold Formation and Replace ment Migration, IPD-W P 2000-6. Paper prepared for the UN expert group meeting on policv responses to population decline and ageing. New York, October 16-18
Lesthaeghe R., 2002: Europes Demographic Issues: Fertility, Household Formation and Replacement Migration. Global Population Issues - the Human Dimension, Ervez Drukwerk, Zoetermeer Lesthaeghe R., Moors G„ 1994: Explorer la diversité des form es fam iliales et domestiques: théorie
économiques ou dimensions culturelles. „Population” , nr 6
Lesthaeghe R., Moors G., 1996: Living Arrangements, Social Economic Position, and Values Among Young Adult: A Pattern Description fo r France, West Germany, Belgium and Netherlands, 1990, w: D. Colem an (red.), Europes Population in the 1990s, Oxford University Press, Oxford Lesthaeghe R., Moors G., 2000: Recent Trends in Fertility and H ousehold Formation in the Industrialized World, IPD -W P 2000-2. Paper prepared for the W elfare Policy Seminar to be held at the National Institute o f Population and Social Security Research, Tokyo, March 14 Lesthaeghe R., Neels K., 2002: From the First to the Second Demographic Transition: An Inter
pretation o f the Spatial Continuity o f Demographic Innovation in France, Belgium and Swit zerland. „European Journal o f Population”, vol. 18, nr 4
Lesthaeghe R., Surkyn J., 2000: Value Orientations and the Second Demographic Transition in Nortlien, Western and Southern Europe: an Update. Interface Demography, Vrije Universiteit Brussel, IDP-W P 2000-4
Lesthaeghe R., Surkyn J., 2001: New Forms o f H ouseholdd Formation in Central and Eastern Europe: Are They Related to Newly Emerging Value Orientations?. Unpublished paper Lesthaeghe R., van de Kaa D.J., 1986: Twee dem ografische transities, w: R. Lesthaeghe, D.J. van
de Kaa (red.), Bevolking - Groei en Krimp, Van Loghum-Slaterus, D eventer Lewowicki T., 1987: Aspiracje dzieci i młodzieży. PWN, W arszawa
Lew-Starowicz Z., Szczerba K., 1995: Nowoczesne wychowanie seksualne. W arszawa
Liefbbroer A., 1999: From Youth to Adulthood, Kluwer A cadem ic-Plenum Publishers, New Y ork- B oston-D ordrecht-London-M oscow
Liefbroer A., Jong Gierveld J. de., 1995: Living Arrangements, Socio-economic Resources, and Health, w: C.P.M. Knipscheerer, and others, Living Arrangements and Social Networks o f O lder Adults. Vrije University Press, Amsterdam
Lipiec J., 1979: Ontologia świata realnego. PWN, Warszawa Lipiec J., 1997: W olność i podm iotow ość człowieka. FALL, Kraków Lipiec J., 2001: Świat wartości: wprowadzenie do aksjologii. FALL, Kraków
Lipiec ]., 1992: W przestrzeni wartości: studia z ontologii wartości. Harcerska Oficyna W y d a w n i
cza, Kraków
List Kongregacji N auki Wiary do biskupów Kościoła katolickiego o duszpasterstwie osób homose ksualnych, 1986: „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) 1992, nr 10
Lloyd-Sherlock P.. 2000: Population Ageing in Developed and Developing Regions: Implication fo r Health Policy. „Social Science and Medicine” , nr 51
L oury G „ 1977: A Dynamic Theory o f Racial Income Differences, w: P.A. W allace, A. Le Mund
(red.), Women. Minorities, and Employment Discrimination, Lexington Books, [b.m.w.]
Ludność związana z rolnictwem, 1997: Część 1. Powszechny Spis Rolny 1996, GUS, W arszawa
L uszniew icz A., 1982: Statystyka społeczna. PWE, Warszawa
Luter M., List do zakonnic z Wittenbergi, 6 sierpnia 1524 roku. http://luteronline3.w.interia.pl/dpis-
ma/1 uter5.htm
Liith E., 2001: Private Intergenerational Transfers and Population Aging. The German Case. Phisica-Verlag, Heidelberg
Lutz, W., Sanderson W., 2001: Toward a Concept o f Population Balance Considering Age-Struc-
ture. Human Capital and Intergenerational Equity, Interim Report IR-01-003
Luxton M., 1997: Feminism and Families. Frenwood Publishing, Halifax
Ł opatkow a M., 1983: Sam otność dziecka, WSiP, Warszawa
Madaras L., 1994: Co się dzieje z moim ciałem? Książka dla dziewcząt. W .A.B., W arszawa Majkowski W., 1997: Czynniki dezorganizacji współczesnej rodziny polskiej, W ydaw nictwo Księży
Sercanów, Kraków
Malewska H., 1969: Kulturowe i psychospołeczne determinanty życia seksualnego. PWN, Warszawa Malinowski B„ 1913: The Family among the Australian Aborigenes. Hodder and Stoughton, London Maluszyńska E., 1993: Regionalne zróżnicowanie zmienności struktur gospodarczych. AE, Poznań Mandal E., 2000: Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice
Marciniak G., 2001: Prognoza gospodarstw domowych do 2030 r. - zróżnicowanie wg województw, w: Sytuacja D em ograficzna Polski - raport 2000-2001. Rządowa Rada Ludnościowa, W ar szawa
Mariański J., 1995: M łodzież m iędzy tradycją i ponowoczesnością. Redakcja W ydawnictw KUL, Lublin
Mariański J., 1991: Kondycja religijna i moralna młodych Polaków. Nomos, Kraków
Mariański J., 1998: Kościół katolicki w społeczeństwie obywatelskim: refleksje socjologiczne. Re dakcja W ydawnictw KUL, Lublin
Marshall B., 2000: Europe in Change. New Germany and Migration in Europe. M anchester U ni versity Press, M anchester-N ew York
Martin J.A., Hoyert D.L., 2002: The National Fetal Death File. „Sem. Perinat.” , nr 26(1) M artino R., 1994: Szacunek dla życia i solidarny rozwój narodów. Przem ówienie stałego obserwa
tora Stolicy Apostolskiej przy ONZ wygłoszone na międzynarodowej konferencji O NZ na tem at zaludnienia i rozwoju w Kairze, „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie), nr 11 Mason K.O., 1997: G ender and Demographic Change: What do we Know?, w: G.W. Jones et al.
(red.), The Continuing D em ographic Transition. Clarendon Press, Oxford
Mason M .A., Skolnick A., Sugarman A.D., 1998: A ll Our Families. New Policies f o r a New Century. Oxford U niversity Press, New York
Me Donald P., 2000: Gender Equity in Theories o f Fertility Transition. „Population and D evelop m ent Review”, vol. 26, nr 3
