Horatius Antonius Bologna
Quid novi litteris renatis poesi
Latinae attulerint Poloni
Collectanea Philologica 9, 193-198
2006
LITTERARIA POSTERIORA
H oratius A ntonius B O LO G N A
(Roma)
QUID NOVI LITTERIS RENATIS POESI LATINAE
ATTVLERINT POLONI
IL CONTRIBUTO D EI FOETI POLACCHI ALLA LETTERTURA LATINA RINAS CIMENTALE Con questo breve intervento TAutore richiama alia mente degli ascoltatori e dei lettori la grande stagione della letteratura in latino, fiorita in Polonia nel XIV e XV sec. I poeti polacchi, formatisi nei grandi centri italiani, nei quali la cultura umanistica e rinascimentale faceva sentire i suoi benefici e salutari effetti, contribuirono in modo mirabile a fondere e trasmettere costu- manze e culture diverse mediante una letteratura elegante ed una cultura raffinata, dopo aver mirabilmente assimilato la lezione del classici alla scuola dei grandi maestri. Perché questo grande patrimonio non vada perduto, tutti sono invitati a ritornare alle fonti della nostra cultura per assimilarne il dettato, comprenderne il messaggio, riviverne gli stimoli.
M ihi, m ulieres ornatissim ae praeclarique viri, m axim o est honori vobis om nibus, qui huic conventui tam frequentes interestis, m ultam salutem im pertire atque unum quem que vestrum , curis sollicitudinibusque dom i relictis, optim is votis persequi pergratum videtur. A d hunc autem conventum apparandum et in hunc clarissim um Poloniae locum contendendum , quo nullus nec praestantior nec iucundior in terrarum orbe exstat, cum linguae Latinae studium tum praesertim quorum dam viororum doctrina atque eruditio m entes sollicitavit, anim os m ovit, pectora incendit. Ideo, auditores ornatissim i, hoc inceptum , quod nos in unum congregavit, quo uberioribus fructibus anim os alam us m entesque ditem us, est apparatoribus laudi, oratoribus honori, praeclarae huic nationi ornam entum , nobis om nibus, qui adsum us et m agno cum ardore linguam Latinam colim us ac favem us, decori ac lum ini.
H ic vero conventus, quem nonnulli, cum rem nullius m om enti putent, despiciunt vituperant contem nunt, Poloniae laudes decoraque renovat et nostrum om nium , quam vis luctuosa orbis b ella pecto ra turbent, anim os sollicitent, m entes torqueant, hanc tam en historicam et perspicuam docet fidem : praecipuas
194 Horatius Antonius Bologna
Poloniae litteras a saeculo X IV usque ad paucos abhinc annos esse lingua L atina conscriptas. Illis enim tem poribus, quibus P olonia ultim a non m inim a m aioris im perii fuit regio, praeclari huius nationis cives, et ii optim is rebus im buti, u t in om nibus et cultioribus Europae gentibus, ad carm ina contexenda, poëm ata condenda, historiam scribendam , orationes elaborandas atque habendas, nullam aliam linguam quam R om anum serm onem aptiorem invenerunt.
Ideo antiquissim a et m axim a Polonarum litterarum m onum enta sunt Latino serm one et cogitata et confecta et edita. Q uam ob rem praeclari illi viri, quos iure ac m erito auctores habem us litterarum que nostrarum patres ducim us ac num ina, linguam Latinam tan to coluerunt studio atque am ore, u t Vergilii, H oratii, Tibulli, Propertii, Livii, Senecae Tacitique aequales viderentur. Qui vero tan ta peritia tem pore procedente linguam Latinam adhibuerunt ac docuerunt, ut ipsi R om ani cives et incolae putarentur.
C um autem antiquos R om anorum auctores legissent, didicissent, degu- stassent atque aem ularentur, tam m ira et suavia carm ina fuderunt, quae m erito R om anorum aetate scripta et ipsi antiquorum auctorum discipuli a doctis haberentur. Quanam de causa tam eruditi et clari viri antiquum R om anorum serm onem , quem illa aetate litteris renascentibus cum nostri poëtae rerum que scriptores tum qui aliis artibus operam dabant, m anibus plenis adhibuerint, nem inem nostrum fugit, quoniam com pertum habem us quanti ponderis apud om nes E uropae gentes R om anorum linguam fuisse.
Ideo ad tam clarum et nobilem serm onem ediscendum et R om anorum litteris ac doctrina anim os ditandos om nes Polonorum docti et eruditi in Italiam contenderunt, ubi u n a cum scientia iurisque studiis, u t apte idoneeque quae sentirent exprim erent et canerent, in Latinos praesertim auctores alacres anim os et m entes intenderunt. N onnulli vero, cum essent ad sacerdotale m unus vocati, praeter libros sacros, quibus fidem C hristianam alebant et doctrinam augebant, ad m ultam noctem cum R om anis scriptoribus et poëtis libentissim o anim o lucubrabant. U troque quidem m elle, quo nullum Dei donum vel m unus dulcius elegantiusque m erito putabant, anim os ad res adversas tolerandas parabant hum anisque praeceptis corroborabant ac firm abant.
Cum autem in praeclaris Italiae urbibus vitam degerent, haud raro in eorum carm inibus u n a cum Italicarum civitatum m oribus et institutis m ulierum que quoque nom ina invenim us. N am quis nostrum , studia conficiens nec non ad antiqua litterarum nostrarum testim onia ac m onum enta anim um vertens, in Fanniam , claram Italicam puellam , non incidit secum que quaerit, quanam de causa Philippus C allim achus hanc m ulierem cecinerit laudibusque ornaverit? Eandem enim m ulierem perpaucis annis ante et Iovianus Pontanus, praeclarus p oëta N eapolitanus, qui m axim us illius aetatis L atinorum carm inum cultor et conditor evasit, m agnis laudibus extollit. C eterum Iovianus ille om nium illius aetatis a doctis viris est doctissim us ductus eiusque insuper carm ina et m agistri et discipuli non solum N eapoli, verum in aliis etiam civitatibus Italicis et
E uropaeis m em oriae m andabant. Tantum m agistrum secuti, et ipsi m usas colebant, fetus custodiebant, libros edebant. Q uantum Iovianus cum Italicis doctis tum illis aliunde venientibus profuerit ex poëtarum libris et carm inibus com perire possum us.
A ttam en apud scholas et universitates Italicas eruditi m agistri non solum quom odo essent carm ina pangenda, sed quibus etiam argum entis et fabulis exornanda discipulos docebant. A pud easdem praeclaras M usarum Pieridum que sedes, quae tem poribus illis ab om nibus Europae nationibus plurim i ducebantur, quoniam discipulis doctrinam et eruditionem m irum in m odum tradebant, praeclari exstiterunt docti, qui, acri ingenio praediti, quae iuvenes ipsi didicerant, libentissim o anim o tironibus m inistrabant. In quibus quidem civitatibus innum eri iuvenes, P olonia relicta, potissim um habu eru nt locum . Qui u n a cum aliis Europae tironibus anim um L atinarum G raecarum que litterarum thesauris apud sum ptuosissim as studiorum sedes, quas M usae et ingenuae artes idoneum sibi dom icilium elegerant, anim os locique m ores et m ulieres et am ores carm inibus laudabant. Q uodam tem poris spatio, quod ad studia conficienda et necessaria ediscenda idoneum habebant, Italos se reapse duxerunt, Italico m ore vixerunt, Italica tam perfecte sunt instituta im itati, u t ignarus lector illos vel Florentinos vel Patavinos vel N eapolitanos vel R om anos diceret. Quas quidem urbes, cum in patriam rediissent, in im is pectoribus servaverunt quarum que m onum enta sem el atque iterum in longinquis suis regionibus, hiem e geluque rigentibus, qua m ollitia anim i fuerint, haud inviti m em oraverunt.
Sed quantum docti et eruditi Polonorum viri litteris Latinis, quas illa aetate haud parvus Italorum poëtarum num erus in pristinum honorem et in antiquam dignitatem ducebant, profuerint unusquisque nostrum , paucis tantum paginis evolutis, intellegit et notat. U nusquisque vero vir, Poloniae m ores et instituta secum ferens m em oriaque tenens, quibus anim um , parentibus et am icis faventibus, alebat, occasionem nactus Italicis doctis vel terram longinquam , ideoque m iram , vel Polonorum principum episcoporum que vitam canebat, quorum sum ptus et m agnanim itatem laudibus exornabat vel crebras po stu la tiones vituperabat, quoniam a studiis, a v ita tranquilla, ab am oribus, ab am oenis Italiae locis dem ovebant. Qui vero docti et eruditi viri, salubribus et m irificis locis cognitis, Italiae caelum et m aria, cum dom um revertissent, in im is anim is servaverunt. Ipsi, Florentinae vel N eapolitanae puellae am oribus experti, dom ino vel episcopo vocante, plagas Italicas tristes et inviti reliquerunt. H aud raro, cum essent ad oboedientiam coacti, praeteritas delicias m em orantes, querellis et lacrim is carm ina im pleverunt.
Quae quidem agum enta, quibus sunt et Tibullus et Propertius et O vidius usi, altera cum anim i m ollitia in carm inibus condendis adhibuerunt Poloni, quos acre patrii caeli desiderium m ovebat et agitabat.
A pud om nes fere Polonorum poëtas frequentes sunt m irae M ariae V irginis laudes: om nibus enim tem pestatibus, cum ardentes essent C hristianae fidei
196 Horatius Antonius Bologna
asseclae, nullam um quam praeterm iserunt m oram , quin R edem ptoris M atrem anim o hum ili invocarent, auxilium contra rerum calam itates peterent, eiusque potestatem contra m orborum adversitates flagitarent. Fidem sinceram non solum in D eum verum in dom inos etiam et artium fautores cecinerunt, qui, rerum difficultates m inuentes, faciebant u t poëtae quadam cum anim i tranquillitate M usas colerent, carm ina fingerent, in altiora studia anim os intenderent. A d dom inorum incepta m agnificanda haud raro poëtae venationes descripserunt, in quibus illa invenim us anim alia, quae in ceteris terrarum partibus nullus accola um quam vidit. N icolaus H ussovius, qui praeter nonnulla carm ina m odis A eolicis confecta, V ergilii exem plum secutus, longum et pulchrum poëm a, cui C arm en...
de statura, feritate ac venatione bisontis, contexuit. Idem au ctor praeterea
praeclaras illius tem poris res m irum in m odum cecinit, in quibus N ova et
m iranda de Turcis victoria et D e vita et g estis divi H yacinthi opusculum
potissim um locum obtinent. Quis nostrum Ioannem V islicensem , qui V ergiliano m ore bellum con tra Prutenos acriter gestum celebravit, m em oria um quam deponit? A Polonis enim illis tem poribus est acriter pugnatum ad libertatem reciperandam . Poëtae, qui populi libertatem cupiebant et favebant, m ilitum virtutes continuo m em oraverunt; Polonos, qui cultu atque hum anitate m inim e ceteris Europae populis cedebant, eosdem que p raeterea dignos esse ducebant qui libertatem adipiscerent illoque fruerentur dono, quod Suprem us rerum C onditor om nibus orbis gentibus dedit. A pud auctores, de quibus cursim locutus sum, V ergiliana v erb a et hem istichia facile invenire possum us: nam versus C LX IX illius carm inis, quod B ellum P rutenum inscribitur, incipit tem pus erat. Iisdem enim utitu r verbis, quae apud secundum A eneidos librum , ad versum C CLX V III,
Tem pus erat quo prim a quies m ortalibus aegris legim us.
C eterum V ergilius, cum renatarum litterarum aetate inter poëtas Latinos potissim um obtineret locum , illis om nibus, qui epicis carm inibus operam dabant, m ateriam et v erba praebuit. Q uem m orem hodie, altero quodam consilio usi, nos vituperam us, quoniam altero quodam m odo poësim ducim us. Sed illis tem p o ribus eo doctior erat v ir quo m agis antiquorum poëtarum versus adhibebat et carm ina sua ditabat. Eundem m orem et apud om nes Europae poëtas invenim us. N am apud doctos m aioribus laudibus digni habebantur, qui m aiore antiquorum versuum copia opera sua contexebant. Poloni quoque, u t p ar fuit, ne ceteris m inoris haberentur, sunt eundem m orem secuti.
Poloni vero, haud secus ac Itali, m odos A eolicos p er H oratium et Catullum didicerunt; sed haud raro factum est, ut syllabarum brevitatem ac productionem altero quodam m odo sentirent. Ideo, quam vis H oratiana carm ina didicissent tantique poetae exem plum sequerentur, haud raro tam en accedit, u t in m odis vel A lcaicis vel Sapphicis ab m agistro facile discederent. Sed illi viri, quos his tem poribus, quibus nos rem m etricam p e r libros tantum discim us, vituperam us et em unctae naris videm ur, linguam Latinam om nibus diebus ad vitae necessitates declarandas et enarrandas adhibebant et auribus illas percipiebant proprietates,
quae nos vel penitus latent vel om nino fugiunt. N os vero syllabarum et productionem et brevitatem in lexicis invenim us et servam us, illi vero docti praecipuas has linguae L atinae proprietates et leges p er usum cotidianum , p er m agistrorum voces ediscebant et m agna cum p eritia ahibebant. A ures vero eruditi illi viri tum ad iudicium superbissim um cum ad voluptatem tanto studio atque am ore educabant, u t facile percipiebant illas vocis variationes, quas nos hac aetate, illis deperditis donis, quae m em oriter tradebantur, nec audim us nec intellegim us. Q uibus tantum de causis vacui censores videm ur et arroganter, suggestum conscensi, stultas sententias, nova barbarie ingravescente, proferre non dubitam us.
E ruditi Polonorum viri contra, qui gentibus suis laudi ac nom ini, Italis decori atque honori fuerunt, non solum poëtarum num erum auxerunt, verum etiam operibus suis in longinquas Europae nationes litteras Latinas propalaverunt et propagaverunt dom ique nova dicam ditaverunt vita, quam nos, o pera volventes et carm ina legentes, statim intellegim us. N os autem , quam vis R om anorum serm onem colam us eundem que perraro et m agna cum difficultate in com m erciis cotidianis adhibeam us, dem iram ur quom odo perantiquam linguam doctissim i illi viri didicerint eandem que quanta cum p eritia in extrem a Europae regione adhibuerint, in quam m ercatores tantum antiquissim is R om anorum tem poribus aegre m inim eque saepe com m eaverunt. Sed litteris renascentibus lingua L atina u n a fuit Europae lingua, quae in unum om nes cultiores Europae populos congregavit unum que fecit. A ttam en nobis hic tantum de poëtis est agendum , ne vos, auditores ornatissim i, longius ducam et taedio afficiam . Sed hoc tantum hic m em orare iuvat: et m athem aticos et physicos et philosophos et innum eros viros in operibus contexendis esse lingua L atina usos.
Q uantum Polonorum poëtae X V et X V I saeculo et iis quae sunt in usu vitaque com m uni et litterarum p eritia non solum patrios verum terrarum etiam cives ditaverint, quibus auditis, nem inem am plius fugit. N am quae apud Italos, praeclaris viris docentibus, didicerunt, utilia profecto fuerunt, quoniam om nes, carm inibus lim ati atque subtiles, ea sunt om nia m axim a cum p eritia experti. N am ex Italorum poëtis haud pauci aequales, externarum gentium doctrina atque eruditione principes, secuti atque im itati sunt, quoniam longinquarum regionum m ira et paene incredibilia referebant et idoneis verbis et versibus cecinebant. U binam P olonia, qui cultus atque hum anitas incolis esset, quae m ira in silvis vel in altis m ontibus exstarent anim alia, quae civibus instituta, qui m ores, quae denique leges plerique docti penitus ignorassent, si illius nationis poëtae aequales Italicos certiores non fecissent. De tam longiquis regionibus rum ores, nuntiis et optim is auctoribus carentibus, perpauci tantum audire potuerant. Poëtae vero uno eodem que tem pore regionis res populique iura et privilegia patefecerunt et docuerunt. N am versuum et carm inum auxilio u n a cum Italis totius Europae quoque populi Poloniae res, principum virtutes, sacra populorum , crudelia bella, m ortiferae pestilentiae dam na cognoscere potuerunt, quia haud infrequenter apud Italos illius regionis poëtae m ira cecinerunt et vulgaverunt.
198 Horatius Antonius Bologna
Q uibus breviter prolatis, auditores ornatissim i, ad nostrarum litterarum patres m entes breviter vertam us, u t m ira et praecipua tantorum virorum exem pla sequam ur. R om anorum sermo, etsi Europae lingua am plius non habetur, opera no stra non faciam us u t ex hom inum convictu ac societate pellatur, ex anim is nostris eradicetur, e scholis, u t apud com plures Europae gentes factum est, m agna cum am entia auferatur. Quid rerum progressus, hum anis litteris carentibus, iuvenes nostros iuvat? Quod lum en scientiae et rebus technicis, litteris hum anis sublatis, huius aetatis hom ines afferre possunt? Ideo nobis, armis destrictis, est acriter pugnandum , ne m alefici viri, iidem optim is rebus instituti, peiore im m inente atque instante barbarie, tantum dam num iuvenibus nostris ferant et aegram praebeant vitam nostris tem poribus, quibus innum era m ala pectora vexant, m entes turbant, corda territant. R enatarum enim litterarum poëtae non solum hum anas verum ceteras quoque artes funditus hum anitate doctrina eruditione renovarunt, quoniam non sibi vel poësis cultoribus tantum opera scripserunt et dicaverunt sed om nibus quoque viris, qui nobilibus ingenii inceptis operam dabant. N ostrorum ergo patrum m aiorum que m ores secuti, faciam us u t nova litterarum species et form a, antiquo R om anorum serm one renovata, recentioris cultus atque hum anitatis n untia fiat. N os denique, quibus m agnus est litterarum L atinarum am or, illius cultus atque hum anitatis nuntii, rebus adversis parum per om issis, in dies fiam us ac testes.
