Waldemar Chrostowski
"Jesus Within Judaism. New Light
from Exciting Archaeological
Discoveries", James H. Charlesworth,
New York 1988 : [recenzja]
Collectanea Theologica 62/1, 175-177
J a m e s H . C H A R L E S W O R T H , J e s u s W ith in J u d a i s m . N e w L i g h t f r o m E x c i t i n g A r c h a e o l o g i c a l D i s c o v e r i e s , T h e A n c h o r B ib le R e fe r e n c e L ib r a r y , D o u b le d a y , N e w Y o r k 1988, s. X V I + 265. T a k s i ą ż k a z a s łu g u je n a o d n o to w a n ie z w ie lu w z g lę d ó w . P o p ie rw sz e , sta n o w i e le m e n t je d n e j z trz e c h c z ę śc i d o n io słe j s e r ii w y d a w n ic z e j A n c h o r B i b l e . S k ł a d a j ą się n a n ią k o m e n ta r z e do k s i ą g S t a r e g o i N o w e g o T e s t a m e n t u o r a z k s ią g a p o k r y fic z n y c h , a t a k ż e sło w n ik b ib lijn y o r a z z a p o c z ą tk o w a n a p r z e d k ilk u la t y T h e A n c h o r B i b l e R e f e r e n c e L i b r a r y . T o o sta tn ie p r z e d się w z ię c ie j e s t g o d n e sz c z e g ó ln ie jsz e j u w a g i. W sp ó łtw o rz ą je to m y , z k tó r y c h k a ż d y d o ty c z y o d r ę b n e j p r o b le m a ty k i i sta n o w i z a m k n ię tą c a ło ść , o m a w ia ją c e z a g a d n ie n ia z d z ie d z in y a n tro p o lo g ii, a r c h e o lo g ii, e k o lo g ii, ek o n o m ii, g e o g r a fii, h isto r ii, ję z y k o z n a w stw a , lite r a tu r y , filo z o fii, r e lig ii i te o lo g ii. S ą a d r e s o w a n e z a ró w n o d o sz e ro k ie g o a u d y t o r iu m o d b io rc ó w z a in te r e so w a n y c h p o g łę b ie n ie m w ie d z y b ib lijn e j, j a k i do s p e c ja list ó w , z w ła sz c z a ty ch , k tó r z y p r o w a d z ą w y k ła d y i p o t r z e b u ją p o m o c y o p r o f ilu d y d a k ty c z n y m . W z g lą d d r u g i j e s t z w ią z a n y z o so b ą a u t o r a k s ią ż k i. J a m e s H . C h a r l e s - w o r t h to w y d a w c a sły n n e j s e r ii T h e O ld T e s t a m e n t P s e u d o e p i g r a p h a , k t ó r a z y s k a ł a w św ie c ie re n o m ę u tr w a lo n ą p r e stiż o w ą n a g r o d ą p r z y z n a n ą p rze z B ib lic a l A r c h a e o lo g y S o c ie ty . N a g ro d z o n y a u to r j e s t p r o fe s o r e m N T n a W y d z ia le S t u d ió w B ib lijn y c h w P r in c e to n T h e o lo g ic a l S e m in a r y (U S A ). O d w ie lu l a t p r o w a d z i in te n sy w n e i w n ik liw e s tu d ia n a d o so b ą h isto ry c z n e g o J e z u s a i J e g o ś r o d o w isk a , d o sk o n a le z n a ju d a iz m o k r e s u m ię d z y te sta m e n to w e g o i d o b rz e o p a n o w a ł r z a d k ą u m ie ję tn o ść w y s ła w ia n ia się i p is a n ia w p r z e j r z y sty , a z a r a z e m g łę b o k i sp o só b .
N a jw a ż n ie js z y j e s t je d n a k trz e c i w z g lą d , a m ia n o w ic ie s a m a p r o b le m a t y k a k s ią ż k i. C h o d z i w n ie j o n a u k o w ą r e f le k s ję n a d Je z u s e m , p o s t r z e g a n y m ja k o c z ło w ie k i u m ie sz c z o n y m w k o n te k śc ie c z a só w i śr o d o w isk a , w ja k ic h ży ł. K s i ą ż k a d o s t a r c z a m n ó stw a w sz e c h stro n n y c h in fo r m a c ji, r z u c a ją c y c h b e z c e n n e św ia tło n a o so b ę M is t r z a z N a z a r e t u i n a zło ż o n e tło sp o łe c z n o - r e lig ijn e o r a z u w a r u n k o w a n ia , w ja k ic h w z r a s ta ł, n a u c z a ł i d o p e ł n ił sw e g o z ie m sk ie g o ż y c ia . P o z w a la le p ie j z r o z u m ie ć t o ż s a m o ść J e z u s a , f o r m ę i t r e ś ć J e g o o rę d z ia , m o ty w y d z ia ła n ia , m e c h a n iz m y r e a k c ji słu c h a c z y — sło w e m to, k im b y ł J e z u s i j a k o d b ie r a li G o w sp ó łc z e śn i M u lu d z ie . T a k ie ro z e z n a n ie j e s t n ie z b ę d n e d la c h r z e ś c ija n , b y m o g li g łę b ie j z ro z u m ie ć i p r z y ją ć o rę d z ie Z b a w ic ie la o r a z s k u t e c z n ie j p r z e k a z y w a ć j e d z isie jsz e m u św ia tu , o d d z ie la ją c to, co sta n o w iło isto tę J e g o n a u c z a n ia , od u w a r u n k o w a ń d y k to w a n y c h o k r e ś lo n ą s y t u a c ją c z a so w o -p r z e str z e n n ą . W ied ząc, co J e z u s p r a w ie 2000 la t te m u c h c ia ł p o w ie d z ie ć sw o im w sp ó łc z e sn y m , m o ż e m y z a s a d n ie p r z y b liż y ć J e g o n a u k ę lu d z io m n a sz e g o p o k o le n ia . T a k ie p o d e jś c ie m a r ó w n ież w a ż n y w y m ia r te o lo g ic z n y : z a b e z p ie c z a c h r z e ś c ija n p r z e d p o p a d n ię c ie m
w d o k e ty z m , p o le g a ją c y n a o d r y w a n iu , a n a w e t iz o la c ji J e z u s a o d re a lió w ż y c ia J e g o e p o k i i tw o r z e n ia z N ie g o ja k ie g o ś a b s t r a k c y jn e g o „ N a d - C z ło w ie - k a ” , p o z b a w io n e g o o g ra n ic z e ń i p rz y m io tó w , k tó r e sta n o w ią n ie z b ę d n e a t r y b u ty W cielen ia . N a k s ią ż k ę J . H . C h a r l e s w o r t h a s k ł a d a się sz e ść ro z d z ia łó w , p o p rz e d z o n y c h w y k a z e m m a p i i lu s t r a c ji o r a z w p ro w a d z e n ie m , p o k tó r y c h n a stę p u je z a k o ń c z en ie , p ię ć a p e n d y k só w , w y k a z sk r ó tó w , l is t a w y b r a n e j b ib lio g r a f ii p r z e d m io to w e j o r a z in d e k s m ie js c b ib lijn y c h , n a z w is k i p rz e d m io to w y . Ś w ia d c z y to, że p u b lik a c ję o p r a c o w a n o b a r d z o s t a r a n n ie i to s a m o o d n o si się d o j e j t r e ś c i i fo r m y w y d a n ia (d o b ry p a p ie r , p ię k n y d r u k , z n a k o m ite m a p y , sz k ic e , w y k a z y i z d ję c ia ). J e s t to b a r d z o u d a n a m o n o g r a fia i p o d k a ż d y m w z g lę d e m p r z y k ła d w rę c z p o d rę c z n ik o w e j d b a ło śc i o t r e ś ć i s z a tę g r a fic z n ą .
R o z d z ia ł 1 (s. 9— 29) n o si t y t u ł B a d a n i a n a d h is t o r y c z n y m J e z u s e m w l a t a c h 8 0 - ty c h . R z e c z j a s n a , a u to r n ie o m a w ia c a ł e j d e k a d y . W p ra w d z ie k s ią ż k a u k a z a ła s ię w 1988 r., le c z s ta n o w i z a p is w y k ła d ó w w y g ło sz o n y c h w m a ju
1985 r. w N e w C o lle g e n a U n iw e r sy te c ie w E d y n b u r g u , i z o s t a ła o d d a n a do d r u k u w lu ty m 1986 r o k u . O d z w ie r c ie d la s t a n b a d a ń p r z e p r o w a d z o n y c h w p ie r w s z e j p o ło w ie la t 8 0 -ty ch . A u to r d o k o n a ł z w ię z łe j r e t r o s p e k c ji n a j w a ż n ie jsz y c h p r o b le m ó w b a d a w c z y c h i p r z e d s ta w ił w ła s n e o ce n y i s ą d y , n a o g ó ł b a r d z o w y w a ż o n e . T w ie r d z i, że n a p is a n ie k a n o n icz n y c h e w a n g e lii m ia ło z a d o ść c z y n ić p o trz e b o m w sp ó ln o t o d z ie s ią t k i la t p ó ź n ie jsz y c h o d c z a só w J e z u s a i że u tr w a lo n e w n ich t r a d y c je sta n o w ią r e z u lta t p r z e p o w ia d a n ia , n a u c z a n ia , a n a w e t k o n flik tó w i p o le m ik z ty m i Ż y d a m i, k ó r z y w J e z u s a n ie u w ie r z y li. K o n se k w e n tn ie , w t r a k c ie le k t u r y c z te re c h e w a n g e lii tr z e b a m ie ć n ie u st a n n ie n a u w a d z e su k c e s y w n e e ta p y ich f o r m a c ji i z w a ż a ć n a to, co m o ż e b y ć w y n ik ie m a p o lo g e ty c z n y c h i p o le m ic z n y c h u w a r u n k o w a ń a p o s to l s k ie g o K o ś c io ła .
N a s t ę p n e r o z d z ia ły k s ią ż k i d o ty c z ą z a p isó w i ś w ia d e c tw a r c h e o lo g ic z n y ch , k tó r e d o sta r c z y ły a r c y w a ż n y c h in fo r m a c ji o Je z u s ie , J e g o c z a sa c h i k r a ju , w k t ó r y m żył. R o z d z ia ł 2 (s. 30— 53) u m ie sz c z a J e z u s a n a tle s t a r o - te sta m e n to w y c h a p o k r y fó w . C h a r l e s w o r t h n a jp ie r w p r z y b liż a o k o lic z n o śc i i c e le p o w s ta n ia lit e r a t u r y a p o k r y fic z n e j, a n a s t ę p n ie o m a w ia a p o k a - lip t y k ę i e sc h a to lo g ic z n e w ie r z e n ia o k r e s u m ię d z y te sta m e n to w e g o o r a z ś w ia d o m o ść g r z e c h u i p o trz e b y p r z e b a c z e n ia . C z y n i to ze z n a w stw e m w ła śc iw y m cz ło w iek o w i, k t ó r y sw o b o d n ie p o r u s z a się p o d o b rz e z n a n y m so b ie te r e n ie . R o z u m ie , że t ę c z ę ść lit e r a t u r y ż y d o w sk ie j m o ż n a p o p r a w n ie p o z n a ć i zin t e r p r e t o w a ć je d y n ie w p o łą c z e n iu z in n y m i n u r t a m i d z ia ła ln o śc i lite r a c k ie j
Ż y d ó w o k r e s u m ię d z y te sta m e n to w e g o .
W ro z d z ia le 3 (s. 54— 76) o m a w ia t e m a t J e z u s a z w o je z n a d M o r z a M a r tw e g o . C z y n i to z r o z m a ity c h str o n , z a c h o w u ją c p o w ś c ią g liw o ś ć w f o r m u ło w a n iu k a te g o ry c z n y c h d o m n ie m a ń i ocen . O d c in a się o d p o g lą d ó w s k r a j n y ch , p r z e c e n ia ją c y c h z w ią z k i J e z u s a z n u r te m e s s e ń s k im , a je d n o c z e śn ie e k s p o n u je w ie lo p o sta c io w o ść ó w c z e sn e g o ju d a iz m u i p e w n e p o d o b ie ń stw a m ię d z y e s s e ń c z y k a m i a p a le s t y ń s k im i w y z n a w c a m i J e z u s a . S p r a w y te w o sta tn ic h la t a c h w r ó c iły n a ła m y c z a so p ism i to n ie t y le n a u k o w y c h , ile s z u k a ją c y c h p o ż y w k i d la t a n ie j s e n s a c ji. J e s t to z w ią z a n e z z a p o w ie d z ia m i r y c h łe g o o p u b lik o w a n ia n o w y c h t e k s tó w o d k ry ty c h n ie g d y ś n a P u sty n i J u d z k ie j. R o z w a ż a n ia C h a r l e s w o r t h a w n o sz ą w ie le p o r z ą d n e j s y s t e m a t y z a c ji i s ą d o b r y m p u n k te m w y jś c i a d la sz c z e g ó ło w y c h d o c ie k a ń .
W r o z d z ia le 4 (s. 77— 102) a u to r p o d ją ł r e f le k s ję n a d J e z u s e m w św ie tle t e k s tó w z N a g H a m m a d i i in fo r m a c ji z a c h o w a n y c h w p is m a c h J ó z e f a F la - w iu sz a . P ie r w s z y a s p e k t, c z y li to, co s ię ty c z y z n a le z isk d o k o n a n y c h w 1945 r. w p ia s k a c h p u s t y n i w G ó r n y m E g ip c ie , je s t m n ie j z n a n y . W r a c a p o d n ie sio n a n ie g d y ś p rz e z J . J e r e m i a s a k w e s t ia tzw . n ie z n a n y c h słó w J e z u s a (U n b e k a n n t e J e s u s w o r t e ) , k tó r e — n ie z a c h o w a n e w p r a w d z ie w e w a n g e lia c h k a n o n ic z n y ch , le c z z a p is a n e g d z ie in d z ie j — m o g ą o d z w ie rc ie d la ć to, co M istrz z N a z a r e t u r z e c z y w iśc ie p o w ie d z ia ł. N a o so b n ą u w a g ę z a s łu g u ją r o z m a ite t e n d e n c je g n o sty c k ie , ro z p o w sz e c h n io n e w śr ó d c h r z e śc ija n , le c z m a ją c e s t a r sz y i w a r t p o z n a n ia ro d o w ó d . T e k s ty z N a g H a m m a d i p o n a w ia ją te ż o d w ie c z n e p y ta n ie , ja k im ję z y k ie m m ó w ił J e z u s i J e g o n a jb liż s z e o to czen ie. Z n a c z n ie w ię c e j n a p is a n o d o tą d o F la w iu s z u . C h a r l e s w o r t h w u d a n y sp o só b z b ie r a r e z u lta ty b a d a ń i p r ó b u je r a z je sz c z e r o z str z y g n ą ć z a g a d k ę s ły n n e g o t e s t i m o n i u m F l a v i a n u m , z a s t a n a w ia ją c się , czy h is t o r y k ż y d o w sk i, F la w iu s z , b y łb y w s ta n ie n a p is a ć c o ś p o z y ty w n e g o o J e z u s ie .
N ie sły c h a n ie w a ż n y i z n a k o m ic ie n a p is a n y j e s t r o z d z ia ł 5, z a ty tu ło w a n y
J e z u s h i s t o r i i a a r c h e o l o g i a P a l e s t y n y (s. 103— 130). N a jw ię c e j m ie js c a p o ś w ię co n o w n im Je r o z o lim ie , co j e s t n a jz u p e łn ie j z r o z u m ia łe z w a ż y w sz y , że tarn d o b ie g ło k r e s u z ie m sk ie ż y c ie Z b a w ic ie la . A u to r p r z e d s ta w ia m ie js c a z w ią z a n e z e p iz o d a m i w z m ia n k o w a n y m i w e w a n g e lia c h . K s i ą ż k a d o s t a r c z a d u żo c e n n y c h i n fo r m a c ji d la ty c h , k tó r z y o d w ie d z a ją c Z ie m ię Ś w ię t ą d e c y d u ją się p ó jś ć „ ś la d a m i J e z u s a ” . A le n ie z a b r a k ło o p isó w m ie js c w in n y c h r e jo n a c h P a le s ty n y , z w ła sz c z a sy n a g o g , o d g r y w a ją c y c h p ie r w sz o r z ę d n ą r o lę w o p isa c h n a u c z a n ia R a b ie g o z N a z a r e tu .
R E C E N Z J E O sta tn i, 6 r o z d z ia ł (s. 131— 164), m a c h a r a k t e r te o lo g ic z n y . D o ty c z y J e z u so w e j k o n c e p c ji B o g a o r a z J e g o s a m o ro z u m ie n ia . A u to r p o d a je p o d r o z w a g ę tr z y a s p e k t y t r a d y c ji o J e z u s ie : d w u n a s t u A p o sto łó w , w ja z d do J e r o z o lim y i p r z y p o w ie ść o p r z e w ro tn y c h d z ie r ż a w c a c h w in n ic y . R o z p a t r u je ró w n ie ż t y t u ły c h r y sto lo g ic z n e . R o z w a ż a je w k o n te k śc ie ty c h s a m y c h lu b p o d o b n y c h f o r m u ł u ż y w a n y c h w ju d a iz m ie m ię d z y te sta m e n to w y m . W ia ra w J e z u s a z r o d z iła się z p o z n a n ia sp o so b u , w j a k i r o z u m ia ł O n i p r z e d s t a w ia ł s ie b ie sw o im u czn io m . D o ty c z y to t a k ż e id e i „ s y n a ” , k t ó r y m ia ł b y ć z a b ity . P ie r w s i c h r z e ś c ija n ie d o k o n a li r e i n t e r p r e t a c ji z n a n y c h w ju d a iz m ie su b te ln y c h p o ję ć teo lo g ic z n y c h , k tó r e w św ie tle m ę k i, śm ie r c i i z m a r tw y c h w s t a n ia n a b r a ły n o w e g o w y d ź w ię k u i p o słu ż y ły ja k o f u n d a m e n t c h r y sto lo g ii, z b u d o w a n e j n a f a k c ie k r z y ż a .
W e W n io s k a c h (s. 165— 172) C h a r l e s w o r t h r e a s u m u je w y n ik i p o d ję ty c h b a d a ń . T w ie rd z i, że m a ją o n e s e n s o ty le , o ile p o z w a la ją le p ie j z r o z u m ie ć m i s t e r i u m C h r is t i. U czo n y m a św ia d o m o ść , iż to, co je s t e ś m y w sta n ie p o w ie d z ie ć o J e z u s ie , z a le d w ie u c h y la r ą b e k J e g o t a je m n ic y . K s ią ż k ę k o ń c z ą s ło w a : „ N e w to n m ia ł r a c ję . W sz y scy je s t e ś m y j a k m a łe d z ieci, b a w ią c e się n a p la ż y , w b ie g a ją c e i w y b ie g a ją c e z m o r sk ic h f a l, z b ie r a ją c e a t r a k c y jn e m u sz e lk i, p o d c z a s g d y w ie lk ie p o ła c ie o c e a n u r o z p o ś c ie r a ją s ię p r z e d n a m i n ie z g łę b io n e ” . N ie k a ż d y a u to r p o t r a f i t a k z a k o ń c z y ć s w o je d zieło . N ie z w y k le p o ż y te c z n e a p e n d y k s y z a w i e r a ją w y k a z p s e u d o e p ig r a fó w S T , a p o k r y fó w i p s e u d o e p ig r a fó w N T , d o k u m e n tó w z N a g H a m m a d i, te k stó w z n a d M o rz a M a r tw e g o o r a z ch ro n o lo g ic z n ie u ło ż o n ą lit e r a t u r ę z z a k r e s u b a d a ń n a d h isto r y c z n y m J e z u s e m p o d ję t y c h w la t a c h 1980— 1984. T e n o s t a tn i a p e n d y k s j e s t b a r d z o p r z y d a tn y , b o k a ż d a p o z y c ja z o s t a ła z w ię ź le i rz e te ln ie o m ó w io n a. C e n n a je s t te ż z a m ie sz c z o n a n a k o ń c u b ib lio g r a f ia p u b lik a c ji w y d a n y c h w o sta tn ic h d z ie się c io le c ia c h ze w s k a z a n ia m i n a c h a r a k t e r k a ż d e j o r a z j e j w a r to ś ć i p rz e z n a c z e n ie . K s i ą ż k a n ie w y m a g a r e k o m e n d a c ji. Z o s ta ła e n tu z ja s ty c z n ie p r z y ję t a , d o c z e k a ła się w ie lu p rz y c h y ln y c h re c e n z ji, d o b rz e s ię s p r z e d a je o r a z — co ró w n ie ż w a ż n e — p o d o b a s ię z a ró w n o c h r z e śc ija n o m j a k i w y z n a w c o m ju d a iz m u . N ie u le g a w ą tp liw o śc i, że o d e g r a n ie b a g a te ln ą ro lę w d z ie le m ię d z y r e lig jn e g o p o z n a n ia i z b liż e n ia . k s . W a ld e m a r C h r o s t o w s k i, W a r s z a w a D a v id E. A U N E , T h e N e w T e s t a m e n t i n I t s L i t e r a r y E n v ir o n m e n t , C a m b r id g e 1988, J a m e s C la r k e a n d C o. (1987 W e stm in ste r P r e s s), s. 260. U st a le n ie g a tu n k u lite r a c k ie g o je s t , j a k w ia d o m o , k lu c z o w y m p u n k te m m e to d y e g z e g e ty c z n e j. N ie w ie le j e s t je d n a k s tu d ió w p o św ię c o n y c h p r e c y z y j n e m u o k r e ś le n iu b ib lijn y c h r o d z a jó w lite r a c k ic h ; n a jc z ę ś c ie j z a d o w a la m y się p r z y b liż e n ia m i. K s i ą ż k a p r o f. A u n e ’ a z S a in t X a v i e r C o lle g e w C h ic a g o p o d e jm u je k w e s tię g a tu n k ó w lite r a c k ic h w N o w y m T e sta m e n c ie . D la ich le p sz e g o z r o z u m ie n ia o m a w ia o b sz e rn ie a n ty c z n ą lit e r a t u r ę h isto r y c z n ą i b io g r a f ic z n ą o r a z e p is to lo g r a fię i z a p is y o b ja w ie ń , a t a k ż e a n a lo g ic z n e g a tu n k i w lite r a tu r z e I z r a e la — z a w sz e p o d k ą te m cech g a tu n k o w y c h .
R z a d k a d z iś u b ib lis tó w e r u d y c y jn a z n a jo m o ść lit e r a t u r y k la s y c z n e j p o z w a la a u to r o w i u m ie jsc o w ić n a je j tle k s ię g i N T p is a n e p r z e c ie ż p o g r e c k u , p o d w p ły w e m g r e c k ie j k u ltu r y lit e r a c k ie j i d la g r e c k o ję z y c z n y c h o d b io rcó w . P o ró w n a n ie p r z e p r o w a d z a szcze g ó ło w o i w n ik liw ie . P o t r a f i też w y k o r z y sta ć z e sta w ie n ie z lit e r a t u r ą b ib lijn ą i m ię d z y te s ta m e n ta ln ą (z ty m , że ch o ć czy n i to p o p ra w n ie , m o ż n a o d n ie ść w ra ż e n ie , iż te p a r t ie k s ią ż k i s ą m n ie j s a m o d z ie ln e i o r y g in a ln e ).
S k o r o m o w a o g a tu n k a c h lite r a c k ic h , w a r to te ż z a z n a cz y ć , że s a m p r o f. A u n e u ż y w a w s w o je j p r a c y g a tu n k u „ in t r o d u k c ja ” . S t o s u je p o r z ą d e k
