Badania nad kapitałem mieszczańskim Gdańska w II poł. XV w.

B A D A N IA NAD K APIT AŁEM M IE S Z C Z A Ń S K IM G D A Ń SK A W II P O Ł O W IE XV W IE K U

BADANIA Z DZIEJÓW RZEMIOSŁA I HANDLU



W EPOCE FEUDALIZMU

p o d r e d a k c j ą

Mariana Malowista

U N I W E R S Y T E T

W A R S Z A W S K I

D z i a ł W y d a w n i c t w

Henryk Samsonowicz

BADANIA

NAD KAPITAŁEM MIESZCZAŃSKIM

GDA ŃS KA

Nakład 500 egz. Ark. wyd. 10,6. Ark. druk. 8. Papier druk sat. kl. VII, 70 g.

Format 70 X 100. Druk ukończono w grudniu 1960 r. ■ Cena 33.—■

I. UWAGI WSTĘPNE

1. Celem pracy jest zbadanie niektórych zagadnień dotyczących ka­

pitału mieszczańskiego w wieku XV, jego składu organicznego, roli i form

obrotu — na przykładzie Gdańska. Jak wiadomo z dotychczasowej lite­

ratury1 w ciągu wieku XV i na początku wieku X V I nastąpiły zmiany

w handlu Gdańska. Z wymiany średniowiecznej, opierającej się na po­

średnictwie i nie reprezentującej określonego zaplecza produkcyjnego

rozwinęły się nowsze formy, związane z funkcją głównego portu rolni­

czego zaplecza.

Zbadanie ówczesnej gospodarki towarowo-pieniężnej, poza uzupełnie­

niem naszych wiadomości, może przyczynić się do wyjaśnienia wielu

spraw spornych związanych z dokonywującym się wówczas podziałem

Europy2, podziałem którego następstwa obserwować możemy do dnia dzi­

siejszego.

Badania niniejsze koncentrują się głównie na źródłach gdańskich, sta­

rając się uwzględnić ponadto dostępne materiały porównawcze dotyczące

innych miast Hanzy wendyjskiej i pruskiej. Szczególnie ważną rzeczą

wydaje się porównanie zjawisk zachodzących na terenie Gdańska z tym

co się działo w Lubece — w XV wieku największym mieście nadbałtyc­

kim, którego rozwój w tym okresie zaczął posuwać się innymi drogami

niż Gdańska.

Praca niniejsza ma zanalizować następujące zagadnienia: dochodowość

handlu na tle jego globalnej wielkości, problem renty gruntowej, zwią­

zane z jednym i drugim operacje kredytowe i analizę podziału czystego

dochodu. Zaznaczony jedynie został problem wkładów w produkcję, opra­

cowany już przez M. Bogucką3. Pisząc o kapitale mieszczańskim mam

na myśli przede wszystkim wielki kapitał, a więc ten który kształtował

tak oblicze gospodarcze, jak i politykę miasta w omawianych przeze

mnie latach 1460— 1510.

2. Okres II poł. XV w. jest dobrze udokumentowany zasobami źródło­

wymi, znajdującymi się w Woj. Archiwum Państwowym w Gdańsku.

Głównym źródłem do statystycznego ujęcia handlu gdańskiego są (wy­

korzystane przeze mnie już częściowo gdzie indziej)4 księgi cła palowego

1 Por. dokonany niżej przegląd literatury przedmiotu oraz mój artykuł dyskusyjny „Z problematyki handlu gdańskiego“, Przegl. Hist. 1/1956.

2 M. Małowist: „Problem genezy podziału gospodarczego Europy w XV —X V II w.“. Pamiętnik V III Zjazdu Hist. Polskich w Krakowie 1958 r. (t. II). St. Hoszowski: „Re­ wolucja cen w Polsce w X V I i X V II w.“, tamże, t. I, str. 157—166.

3 M. Bogucka: „Gdańskie rzemiosło tekstylne w X V I i X V II w.“. Wrocław 1956, oraz w przygotowaniu monografia o innych gałęziach wytwórczości przemysłowych Gdańska.

4 H. Samsonowicz: „Handel zagraniczny Gdańska w II poł. XV w.“ (rejonizacja handlu na podstawie ksiąg cła palowego) Przegl. Hist. 2/1956.

oraz cła wiślanego5. Do poznania form obrotu handlowego, kredytu, za­ gadnień renty miejskiej, niezastąpionych wiadomości dostarczają zespoły

5 Są to znajdujące się w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Gdańsku

(skrót W A P Gd) księgi (sygn. 300.19): importu i eksportu z roku 1460 (nr 1), opraco­ wana przez M. Biskupa w pracy: „Handel wiślany w latach 1454— 1466“. (Rocz. Dziejów społ. i Gosp. t. X IV , 1953) księga opłat celnych przywozu i wywozu wiśla­ nego z lat 1463— 5 (nr 2), księga eksportu do Szkocji z roku 1477 (nr 2a), importu do Gdańska w latach 1468— 72 (nr 3), eksportu w roku 1470— 71 (nr 4), opracowana przez V. Lauffera, w pracy „Danzigs Schiffs und Warenverkher am Ende des X V Jh “ (Zeitschr. des Westpr. Geschv. 1893) księga importu w latach 1474— 76 (nr 5), eksportu z roku 1475 (nr 5a), księga eksportu w latach 1490— 92 również opracowana przez V. Lauffera (nr 7), importu z roku 1498—9 (nr 8) i wreszcie importu z roku 1506 (nr 9). Układ wewnętrzny wszystkich ksiąg jest bardzo podobny. Osobno zaznaczają każdo­ razowy fakt przybycia czy wypłynięcia statku, pisarz podaje przy tym wiadomości następujące: imię szypra (kapitana) statku, wysokość opłaty cła, przywiezione i w y­ wiezione towary i im iona kupców, w których posiadaniu znajdowały się te towary. Niektóre księgi podają port, czy kraj, /z którego statek przybył. Od czasu do czasu w księgach dotyczących eksportu trafia się wiadomość o punkcie docelowym wyjeż­ dżającego z towarem statku. Niekiedy notowana była cena towaru, wiadomość o typie statku czy dacie przybycia. Wielokrotnie księga po zanotowaniu faktu przybycia statku, wysokości cła, nazwiska szypra nie wylicza towarów.

Charakterystyczny przykład wpisu statku przybywającego do Gdańska: Reval, Schiper M ichil Stange invorpalt constat 50 m

Hins Kormerte 7 tonnen butter, 4 last roggen Hins Tzanów 4 tonne butter, 10 lasten roggen

(W AP Gdańsk 300.19.3 s. 40 r. 1468) Drugi przykład w którym brak miejsca pochodzenia statku:

Schipper Erich Swartz invorpalt constat 30 m Reynold Beyneman 1,5 last thran, 0,5 last garn,

Anthonius Bokelman 1,5 last thran, 0,5 last garn, Hans Sinering 4 pfund gam,

Claws Engell 4 wath hennep.

Analogicznie wyglądają wpisy dotyczące eksportu. Analiza źródła wskazuje, że wysokość cła określały dwa czynniki: wielkość statku i wartość towaru, przy czym ten drugi odgrywał zasadniczą rolę. Wielkość statków niestety prawie z reguły nie jest podawana. Wiadomo jedynie, że pojemność statków zawijających do portu gdań­ skiego wahała się od 15 do 150 łasztów, a typy ich były najrozmaitsze: od małych

łodzi do wielkich holków i karaweli.

Przy omawianiu wiarygodności danych ksiąg palowych należy zwrócić uwagę na to, że kupcy przywożący towar niewątpliwie starali się nie ujawniać na komorze całej jego wartości. Zwłaszcza pewne ilości towarów południowych, czasem żywno­ ściowych, były chyba często zatajane. Niemniej w interesie miasta leżało jak naj­ skrupulatniejsze ściąganie cła, a w interesie kupców — wpisywanie do ksiąg to­ warów, za które cło zapłacili. Wyda je się więc, że księgi cła palowego podają stan częściowo zbliżony do rzeczywistości i liczby tam podane należy traktować jako liczby minimalne.

Wysokość cła paloWego pozwala wnioskować o wahaniach rozmiarów handlu w poszczególnych latach. W związku z licznymi skokami wartości monety i zm ia­ nam i w pobieraniu wysokości cła, z niewiadomą wartości okrętów, oczywiście bardzo ostrożnie należałoby wyciągać wnioski.

Możliwie dokładne określenie celu wypływającego, lub portu wyjściowego przy­ pływającego do Gdańska statku jest rzeczą konieczną. Określenie punktów handlu­ jących z Gdańskiem na podstawie ksiąg palowych nie zawsze-jest jednak łatwe. W wielu wypadkach o celu podróży należy wnioskować pośrednio z nazwisk szypra czy kupców lub z wykazu wiezionych towarów. Tak więc sól wywożona z Gdańska razem z konopiami zapewne szła do Szwecji, sól z towarami południowymi do Inflant itp. Angielskie, szkockie i francuskie brzmienie nazwiska szypra (np. Robert Tyler, W iliam Bruns, Giles de Rochelle) również może sugerować (aczkolwiek w tym wypadku możliwość pomyłki jest duża) dokąd lub skąd statek płynął. Nie -może

ksiąg radzieckich6 i ławniczych7. W tych ostatnich zn ajd u ją się także cenne materiały, które z działaniem ław y miejskiej są związane tylko pośrednio8, np. odpisy listów rady miejskiej, księga dłużników i egze- kμcji, księga wyroków sądowych i inne. Cenne inform acje są zamieszczo­ ne w księgach gruntow ych9, kamery m iejskiej10, rozporządzeniach tzw. „Verordnungen“11, korespondencji, dokumentach i rękopisach12, wreszcie innych zespołach m niej w ażnych dla niniejszych badań13.

Wszystkie wspomniane źródła dostarczają bardzo cennych wiadom o­ ści, ale ich w zajem na niezależność i niekompletność nie pozw alają na przeprowadzenie w eryfikacji i uzyskanie m ożliw ie pełnego obrazu. Ze­ stawiając je otrzym ujem y oderwane fragm enty wiadomości dotyczące różnych zagadnień i różnych okresów chronologicznych. Księgi cła palo­ wego zostały ju ż wyżej omówione. M im o swej niekompletności i niejas­ ności stanowią one jedyne źródło do statystycznego ujęcia handlu i obro­ tów handlowych Gdańska. Odtworzony na ich podstawie obraz nie będzie ściśle odpowiadał prawdzie, ale wykaże zapewne pewne stałe i rzeczy­ wiste tendencje rozwojowe.

Inne zespoły źródłowe stwarzają analogiczne trudności. Do celów sta­ tystycznych można wykorzystać jeszcze księgi kamery m iejskiej i nie­ które księgi związane z działalnością ławy. W ykazy parcel gruntowych płacących czynsz oczywiście nie są pełne. Nie w ydaje się jednak by istniejące lu k i dotyczyły jakiegoś konkretnego terenu miejskiego. Dlatego znowu przy obliczeniach ilości działek, transakcji ziem ią itp., aczkolwiek nie m ożna ściśle przedstawić tych "zjawisk, to jednak pewne tendencje i prawidłowości można będzie uchwycić.

Sprawa źródeł wytworzonych przez główne władze miejskie wymaga dodatkowego omówienia. Są to księgi radzieckie i ławnicze. Ław a m ie j­ ska w Gdańsku, wbrew rozpowszechnionej opinii nie była jedynie ciałem

jednak tego rodzaju wnioskowanie posłużyć do uzyskania wiadomości potrzebnych do tablic statystycznych. Zawodną rzeczą jest również traktowanie posiadanych da­ nych jako wyczerpującej podstawy ogólnego wnioskowania. Np. jeżeli na 600 statków przy stu zapisano cel podróży, to nie należy uważać, że przy pozostałych 500 porty przeznaczenia były rozłożone proporcjonalnie do podanych 100. Z analiz ksiąg palowych zdaje się bowiem wynikać, że przede wszystkim zapisywano odległe punkty geogra­ ficzne, do których udawały się statki, pomijając miejscowości położone np. na po­ łudniowym wybrzeżu Bałtyku.

6 WAP. Gd. 300.59. 7,8 z lat 1456— 75 i 1476— 1506.

^ W AP. Gd. 300.43. 2, 2b, 4, 4b, 5 z lat 1455, 1466— 76, 1496— 7, 1499— 1504, 1507— 13. 8. Orteyle Biruff Gemschulden 1457— 1474. 300.43.195. Libri testimoniarum. Odpisy listów Rady — 300.43.196, 1458— 1477 r. 300.43.197, 1477— 1507 r. Księga zadłużenia. 300.43.212. 1477— 84 r.

9 W A P. Gd. 300.32. 1,2, 4— 5, 79 z X IV i X V w.

10 W A P Gd. 300.12.661, 662, 663, 666, 838 — Księgi czynszowe od roku 1440 do 1605. 11 W A P Gd. 300.93.56 — Postanowienia w sprawach żeglugi. Por. St. Matysik. „Gdańska ordynacja prawa morskiego z pocz. X V I w.“. Przegl. Zach. 11/1952.

12 W A P Gd. 300.52.604, 617, 689, 691, 740, 1068. Dokumenty 300.D. Rękopisy 300.R. fol. F. Ponadto rękopisy Biblioteki PAN w Gdańsku dotyczące wykazów genealo­ gicznych patrycjuszowskich rodzin, spisów władz miejskich itp.

13 WAP. Gd. Księgi Starego Miasta. 300.41. 180, 182, 187, 188. Ponadto trzeba wspomnieć o dziale „Hanza, handel“ odnalezionym i przywiezionym ze Związku Ra­ dzieckiego — sygn. 300.24. W zasadzie jeszcze nie uporządkowany (podobnie jak „Missiva“), zawiera kontrakty i korespondencję handlową.

kolegialnym rozstrzygającym sprawy sądowe14. W ydaw anie w yroków we­ dług prawa chełmińskiego było tylko jedną z funkcji ławy. W yroki te rozstrzygające z dokładnym omówieniem sprawy pretensje stron, są źródłem pozw alającym zorientować się w różnorakiej formie działania gdańskich kupców. Opis wydarzeń powodujących spór, dokładne podanie argumentacji stron, w yjaśnianie na czym polegało przekroczenie prawa, lub dlaczego przekroczenia nie było — d ają w sumie kapitalny obraz p a ­

nujących stosunków. Niestety, zachowało się niedużo materiałów.

W A rchiw um G dańskim znajduje się jedyna zaledwie księga wyroków. A warto też pamiętać, że notowane w yroki dotyczyły w ielkich spraw, sporów, prowadzonych przez największe i najmożniejsze rodziny G d ań­ ska. ^Dlatego nie m ożna -.wykorzystywać zawartych tam wiadomości dla poznania sytuacji i form działania ogółu mieszczaństwa.

Większość wpisów z ksiąg ławniczych dotyczy jednak zupełnie innych kwestii. Ław a m iejska spełniała w ażną rolę uw ierzytelniania przeprowa­ dzanych transakcji i zabezpieczania ich prawidłowego toku. Do ksiąg ławniczych wpisywano wzajemne obciążenia stron przeprowadzających jakąś operację kupiecką czy lichwiarską, notowano spłaty długów, uiszcza­ nie czynszów, itp. itd. Wobec ław y rów nież przeprowadzano działy ro­ dzinne, uprawomocniano testamenty, dawano pełnomocnictwa — jednym słowem ław a spełniała funkcję notariatu, który w swej nowożytnej po­ staci jeszcze w XV-wiecznym Gdańsku nie powstał. Oczywiście nie w ie­ my, jaka część wszystkich praw była przez ławę rejestrowana, ale te, które zostały zanotowane, mogą ukazać cały skom plikowany tryb życia średniowiecznego miasta. Wiarygodność wpisów ustalanych przez obie strony, jest tu rów nież niew ątpliw a. Niekiedy tylko kontrahenci zainte­ resowani byli w m ętnym i niejasnym sform ułow aniu sprawy, zostawiając sobie możliwe furtki odwrotu i ju ż rzeczą historyka jest dociec dlaczego i jak sprawa mogła się toczyć. Przy okazji uw ażny czytelnik może uzy­ skać różne inform acje dotyczące cen, miar, relacji monet itp. itd. Niestety, i w tym materiale zn ajdują się poważne luki chronologiczne.

Inaczej nieco wygląda sprawa z księgami radzieckimi. W pisywano w nie teksty układów międzynarodowych, niektóre ważniejsze dokum en­ ty, roczne spisy starszych cechowych i tym podobne sprawy mające zna­ czenie dla funkcjonow ania władz miejskich. W praktyce dobór ich był zupełnie przypadkowy i pod tym względem księgi radzieckie są jedynie zbiorem kopii, nie dających pełnego naświetlenia polityki miejskiej, nie­ kiedy źle przepisanych i skróconych w porów naniu z oryginałem. Nato­ miast wartość i znaczenie ksiąg radzieckich polega głównie na rejestro­ w aniu w nich spraw analogicznych do w pisyw anych w księgi ławnicze. Taksa za uwiarygodnienie sprawy w księgach radzieckich była zapewne wyższa n iż pobierana za wpis do ksiąg ławniczych, stąd w księgach ra ­ dzieckich spotkać można m niej spraw, ale prowadzonych przez w ielkich kupców, dotyczących członków rady czy ławy, prywatnych um ów o za­ sięgu międzypaństwowym, czy przynajm niej międzymiejskim.

Pozostaje jeszcze wspomnieć o działach dokum entów i rękopisów znaj­ dujących się w zbiorach A rchiw um Gdańskiego. O be jm ują one bardzo bogaty wachlarz spraw. Można tam znaleźć wszystko, poczynając od

14 Tak np. mylnie Cz. Biernat: „Recesy gdańskich ordynków“, Gdańsk 1958,.

korespondencji handlowej, rachunków kupieckich, poprzez instrukcje po­ selskie, testamenty, inwentarze, wreszcie dyplom y i nadania aż do weksli. W każdym przypadku jednak trzeba te materiały rozpatrywać oddzielnie, ponieważ tworzone były w najrozmaitszy sposób i dla różnych celów. Zbiór ten, aczkolwiek bardzo cenny, jest przecież zupełnie przypadkowy. Poddanie dwóch sąsiednich rękopisów dokładnej analizie, może dać dia­ metralnie przeciwne w y n ik i15. W osobną grupę należy wydzielić jedynie książeczki handlowe czy raczej rachunki, które były spisywane przez kupca dokonującego różnych transakcji. U kład takich rachunków jest prosty i w zasadzie jednolity dla całego rejonu Hanzy. Stanow ią one za­ piski, w których występuje imię, nazwisko, ilość pieniędzy lub towaru, niekiedy dodatkowe wiadomości, dla nas najcenniejsze, dotyczące form spłaty czy przelewu długu, różnych handlowych pow iązań między w y­ stępującym i osobami, zasięgu transakcji itp. Jest to sposób prowadzenia rachunków dobrze znany piętnastowiecznemu światu kupieckiem u16. Była to rachunkowość prym ityw na, istniejąca w okresie z przed rozdzie­ lenia papierów pryw atnych od papierów przedsiębiorstwa; z niej jednak rozw inęły się wyższe formy, powstające ju ż wówczas na południu i za­ chodzie Europy: rachunkowość podw ójna17, w miastach hanzeatyckich rzeczowy podział zawieranych transakcji18, uw ierzytelnianie obliczeń19 lub pełny opis działalności kredytowej20.

15 Por. H. Samsonowicz: „Dwa fragmenty rachunków gdańskich kupieckich z X V

wieku“ Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane R. Gródeckiemu w 70 rocznicę urodzin, Warszawa, 1960, gdzie dokonana jest próba analizy i krytyki rękopisów.

13 Na temat zachowania ksiąg i rachunków handlowych w bałtyckim rejonie Hanzy por. C. Nordmann: „Die Veckinchusenchen Handelsbücher. Zur Frage ihrer Edition“. Hansische Geschichtsblätter, 1940, szczególnie str. 118. Warto ponadto zwró­ cić uwagę na pominięte przez Nordmanna inne formy rachunkowości: Johann Tölner’s

Handlungsbuch von 1345— 1350, hrsg. K. Koppmann, Rostock 1815, ■— księga mieszcza­

nina rostockiego z X V w. C, Mollwo: „Das Handlungsbuch von Hermann und Johann Wittenborg“, Leipzig 1902, również z wcześniejszego okresu, tj. z X IV w., wreszcie bardzo ciekawą księgę kramarza lubeckiego: W. Mantels. „Aus Memorial oder Geheim-Buche des Lübeckers Krämers Hinrich Dunkelgud“, Jena 1881. Należące do rejonu ściśle powiązanego z Hanzą zachowane księgi kupiectwa holenderskiego oma­ wia N. W. Posthumus: „De oosterse handel te Amsterdam“, Leiden 1953. Z powo­ jennej literatury warto zacytować prace radzieckiego badacza Hanzy M. P. Lesni- kowa, szczególnie ostatnią: „Die Livländische Kaufmannschaft und ihre Handels­ beziehungen zu Flandern am Anfang des X V Jhs“. Zeitschr. f. Geschichtswissen­ schaft 2/1958.

Z prac omawiających gdańską księgowość i rachunkowość na szerokim tle po­ równawczym należy wymienić przede wszystkim B. Penndorf’a: „Geschichte der Buchhaltung in Deutschland, Leipzig 1913, szczególn. sti\ 20 nn. Na księdze kupieckiej Johann’a Pisza z I poł. X V w. oparł swą rozprawę W. Slaski: „Danziger Handel im X V Jh auf Grund eines im Danziger Stadtarchiv befindlichen Handlungbuches geschildert“, Heidelberg 1905. Ostatnio w Polsce: por. Ed. Wojciechowski: „Materiały archiwalne, rękopisy i stare druki gdańskię z zakresu księgowości“. Roczn. Gd. X V /X V I 1956— 7.

17 R. De Roover: „Aux origines à une technique intellectuelle: La formation et l’expansion de la comtabilité á partie double“, Annales d’hist. éeon. et soc. 1937, s. 270.

18 L. Petry: „Die Popplau, Eine Schlesische Kaufmannsfamilie des 15 u. 16 J h “, Breslau 1935, s. 83. B. Penndorf: „Geschichte des Buchhaltung“, s. 24, R. de Roover: „Aux origines“, s. 184.

19 F. Rörig: „Das Einkaufsbüchlein der Nürnberg — Lübecker Mulichs auf der Frankfurter Fastenmesse des Jahres 1495“, Breslau 1931, s. 9.

20 G. Mickwitz: „Aus Revaler Handlungsbüchern, Zur Technik des Ostseehandels in der ersten Hälfte des 16 J h “. Helsingfors 1938, s. 173.

Praktyka prowadziła do stopniowego rozbijania prowadzonej księgi kupieckiej na coraz liczniejsze części. H in rik Dunkelgud, znany kramarz lubecki, m usiał mieć parę ksiąg równoległych, jeżeli zachowana była oznaczona szóstą literą alfabetu — F. Johann Pisz, kupiec gdański z I poł. X V w. prow adził swoją księgę w trzech równoległych ciągach. Z jednej strony otw ierają księgę Pisza w ydatki i koszta spółki handlowej, z dru­ giej strony — pisane od końca wierzytelności Pisza, wreszcie środkowy ciąg zawiera jego długi. Podobnym ciągiem w ydają się być zachowane luźne rachunki Thomasa Kruse21, przy czym prym ityw izm rachunkowości podkreślony jest przez brak odsyłaczów i pow iązań poszczególnych cią­ gów; prowadzone są one zupełnie od siebie niezależnie. Bardzo podobną formę w ykazuje również książeczka kupiecka Pieter’a de Verver’a z Hoorn, który zajm ując się m ałym handlem lokalnym również stosował w swej rachunkowości system trzech lub nawet większej ilości ciągów22.

Takie rachunki kupieckie pisane były głównie dla wygody samego przedsiębiorcy. Tylko niekiedy (np. Pisz) książeczka kupiecka była wska­ zówką dla w spólników, którzy być może na jej podstawie m ogli żądać rozliczenia. W przeważającej ilości w ypadków jednak, zasługują na zaufa­ nie jako własne notatki wiarygodnie oddające tak form y jak i wysokość obrotów kupieckich lub lichwiarskich.

Dokładniejsze omówienie metod opracowywania poszczególnych typów źródeł nie jest w tym miejscu możliwe. Bardziej szczegółowe uwagi doty­ czące sposobów w ykorzystywania takich czy innych m ateriałów znajdzie czytelnik ju ż w trakcie rozważań dotyczących konkretnych zagadnień. W ar­ to tu jeszcze tylko wspomnieć, że dodatkowe trudności i niebezpieczeństwa sprawia niekiedy forma zewnętrzna zachowanych ksiąg. Tak np. pod­ stawowym źródłem do opracowania zagadnienia renty m iejskiej są księgi gruntowe; prowadzone były one na pergaminie w sposób następujący: w momencie zm iany właściciela, zlikw idow ania długu hipotecznego, unie­ w ażnienia wpisu — tekst był wycierany pumeksem. W chw ili obecnej znaczna ilość kart z ksiąg X IV — X V I w ieku jest przetarta na wylot. Odczytanie tekstu XV-wiecznego w znacznej ilości wypadków jest nie­ możliwe, a zawsze związane z pow ażnym i trudnościami i wątpliwościami. Opracowując zagadnienie kapitału mieszczańskiego w G dańsku na­ leżało wykorzystać dla celów porównawczych pochodzące z tej samej epoki księgi miejskie M alborka23, Sztum u24 i Pucka25. Oczywiście chodzi tu raczej o wydobycie kontrastów m iędzy m ałym i ośrodkami m iejskim i w Prusach Królewskich a Gdańskiem. W' materiale źródłow ym Gdańska wyraźnie przew ażają dane dotyczące wielkiego kupiectwa; mogą one spaczyć ogólny pogląd na działalność mieszczaństwa jako całości i dlatego należy je zweryfikować przez dane dotyczące m ałych miast.

Ze źródeł drukowanych w pierwszym rzędzie przydatne do opraco­ w ania tem atu okazały się poza dobrze znanym i badaczom dziejów Hanzy w ydaw nictw am i Hanse Recesse i Hansisches Urkundenbuch, kroniki

21 WAP. Gd. 300.D 71, nr 58 z 1468 r.

22 Een Hoornsch koopmansboek uit de tweede helft der 15° eeuw, wyd. E. C. C.

Brünner, Economisch — Historisch Jaarboek, t. 10, 1924, s. 15—41, 41—52 i 53—70. 23 W AP. Gd. III/263, 1328 Księga ławnicza 1399— 1446 r.

24 WAP. Gd. HI/272/1 Księga ławnicza 1470— 1558 r. 25 WAP. Gd. III/267/41. Księga ławnicza 1398— 1622 r.

gdańskie26 oraz wydane księgi radzieckie i ławnicze miast wendyjskieh i pruskich. Do celów statystycznych wykorzystane zostały również frag­ mentaryczne w ydaw nictw a cła palowego Lubeki i Rew ia27.

3. Literatura historyczna zajm ująca się problem am i bałtyckim i X V

w ieku jest w yjątkow o obfita. Trudno jest oczywiście analizować cały dotychczasowy dorobek historiografii europejskiej, tyczący się w ym iany towarowej w basenie morza Bałtyckiego i om awiający tym samym te zjawiska, które odgrywały pow ażną ro lę.alb o utrw alając przedkapitaii- styczne sposoby produkcji, albo przyczyniając się do ich rozkładu. Tym bardziej, że literatura dotycząca dziejów Hanzy, przy całej swej rozle­ głości tematycznej om ija pewne zagadnienia bądź też w ybiera z bogate] tem atyki miejskiej kwestie albo zupełnie nie związane z rozwojem kapi­ talizm u, albo związane peryferyjnie. W większości w ypadków prace histo­ ryków Hanzy dotyczą zagadnień syntezy rozumianej jako ciąg dziejów dyplomatycznych i m ilitarnych. Poczynając od najstarszego i jednego z w ybitniejszych reprezentantów tego kierunku — Sartoriusa von Wal- tershausena28, liczni historycy, głównie niemieccy, a następnie także pol­ scy, skandynawscy, angielscy i rosyjscy opracowali dokładnie, nienril dzień za dniem, dzieje dyplomatyczne Hanzy, układy polityczno-handlowe, przymierza i w ojny, przy czym geneza tych wydarzeń jest przedstawiona raczej w oderwaniu od problem atyki społeczno-gospodarczej. Dodać tu należy, że posiadane przez badaczy' dziejów Hanzy źródła zawierają w y­ jątkow o pełny zasób wiadomości nie tylko do dziejów politycznych, ale i społecznych i gospodarczych również. D okładny opis różnorakich eta­ pów w alk czy sojuszów jest zresztą bardzo pożyteczny i w yjaśniający poniekąd wiele niezrozum iałych na pierwszy rzut oka zjaw isk zw ią­ zanych z obrotem towarowym, z cenami itp. N ajw ybitniejszym repre­ zentantem tego kierunku był E. Daenell29, dając całościowy obraz dziejów Hanzy w X IV — X V wieku. Prace tak iego, jak i jego licznych następców nie związane są ściślej z om aw ianym tutaj tematem.

Dzieje kapitału mieszczańskiego Hanzy czekają jeszcze na opracowa­ nie. Jedynie poszczególne zagadnienia związane z tym tematem m ają ju ż swoją literaturę przedmiotu. Oczywiście w pierwszym rzędzie w grę wchodzą tu dzieje handlu.

Pierwsze prace, których osiągnięcia mogą i pow inny być przez współ­ czesną naukę wykorzystane — to opracowania pochodzące z przed poło­ w y X I X wieku. Wartość ich jest oczywiście bardzo rozmaita. W pierw ­ szym rzędzie zw racają na siebie uwagę dzieła, które obecnie posiadają raczej walor źródła. Do nich należą liczne monografie miast (Curicke’go,

23 Scriptores Rerum Prussicarum, t. IV i V. hrsg. M. Toeppen, Th. Hirsch

i E. Strehlke. Leipzig 1870.

27 Fr. Bruns: „Lübeckische Pfundzollbiicher von 1492— 96“ ; Hansische Geschicht- blätter 1904— 5, 1907. W. Stieda: Schiffahrtregisten. H. Gbl. 1884; G. Lechner. „Die Hansischen Pfundzollisten des Jahres 1368“. Quellen u. Darstellungen zur Hansische Geschichte, N. F. Bd. X . 1935; K. H. Sass: „Hansicher Einfurhandel in Reval um 1430“, Marburg/Lahn 1955. Por. szczególnie metodyczne uwagi Lechnera.

28 G. Sartorius: „Geschichte des Hanseatischen Bundes“, Göttingen 1802— 8. 29 E. Daenell, gł. podstawowa praca Blüthezeit d. deutschen Hanse, t. I, II. Berlin 1906.

Gralatha, Lengnicha i in.30), w których autorzy, opierając się na tym со widzieli oraz na bieżąco stosowanych przepisach i ustawach, dali pewien obraz handlu i jego organizacji. W iadomości z tych raczej opisów n iż prac historycznych wyciągać trzeba tak jak ze źródeł. N iew ątpliw ie niedocenionymi do tej pory są zawarte u poszczególnych autorów te dane, które w iążą się z zewnętrznym opisem urządzeń miejskich: spichrzy, stoczni, kram ów rzemieślniczych, rogatek itp. Dokładniejsza analiza tych opisów niew ątpliw ie mogłaby* pomóc przy szukaniu odpowiedzi na py­ tanie dotyczące form zaopatrywania miasta, pozycji patrycjatu kupiec­ kiego, form osiągania renty gruntowej w mieście itp.

D uży w kład w dziedzinę poznania problem atyki społecznej daje grupa pràc historycznych, z których najstarsze też sięgają pierwszej połowy X I X w. Zaczęto interesować się wówczas problemem zysków handlowych, obrotów mieszczańskich itp. opracowywanych przez historyków takich ja k Brederlow, Löschin, w pewnej mierze K löden31 i inni. Z drugiej strony zaczęła interesować historyków również kwestia kontaktów z producen­ tem. Przy braniu pod uwagę istotnej i ciekawej problem atyki pozycje te rażą jednak w yjątkow ą naiwnością badawczą, pewną nawet nieporad­ nością form ułow ania czy budow ania konstrukcji naukowych, bardzo do­ w olnym i fragm entarycznym doborem wiadomości i całkowitym pom inię­ ciem krytyki źródeł.

W drugiej połowie X I X i na początku X X w ieku historiografia han- zeatycka uczyniła znaczny krok naprzód. W owych czasach działał szereg historyków, których osiągnięcia w zakresie badań nad obrotem towaro­ w ym są cenne i aktualne jeszcze i w chw ili obecnej. Niektórzy z nich reprezentowali skrzętny typ zbieraczy materiałów, jak przede wszystkim Th. Hirsch32, którego praca wykorzystuje liczne m ateriały archiw um gdańskiego, a także autorzy licznych rozpraw dotyczących historii gospo­ darczej, w pierwszym rzędzie regionalnej33. Cenne zbiory faktów, a nawet niekiedy szersze uogólnienia stanowią także liczne monografie

poświęco-30 R. Curicke: „Der Stadt Danzig historische Beschreibung. Danzig 1686 r.“. D. Gralath :„Geschichte v. Danzig“, Danzig 1789— 92. G. Lengnich: „Jus publicum civitatis Gedanensis“ — w wyd. O. Gunthera. Danzig 1900.

31 Goswin von Brederlow: „Geschichte des Handels und der gewerblichen K u ltu r der Ostsee-Reiche im Mittelalters“. Berlin 1820; G. Loschin: „Beiträge zur Geschichte Danzigs“, Danzig 1833. K. F. Klöden: „Beiträge zur Geschichte des Oderhandels“, Berlin 1845— 62.

32 Theodor Hirsch: „Danzigs Handels und Gewerbsgeschichte unter dem Herr­ schaft des deutschen Ordens“, Danzig 1858.

33 Codzi tu w pierwszym rzędzie o bardzo rozbudowaną literaturę dotyczącą historii miast. Większość tych cennych źródłowych prac rejestruje tylko rozwój czy upadek handlu. Tylko niektóre łączą te zagadnienia z problemem zaplecza, ogólnego rynku itp. Podstawową monografią dotyczącą Gdańska jest dzieło P. Simsona: „Geschichte der Stadt Danzig“, Danzig 1913. Bd. I, II, IV. Na uwagę zasługują tu cenne prace P. Johansena dotyczące Inflant. Ju ż po oddaniu niniejszej pracy do druku ukazały się 2 prace rzucające nowe światło na problem stosunków społecznych: A. v. Brandt’a: „Lübecker Knochenhauerauf stände“, Lübeck, 1959, Zeitschr. d.. Verein fü r Lüb. Geschichte X X X IX , oraz J. Schildhauera: „Soziale, politische und religiöse Auseinandersetzungen in den Hansestädte Stralsund, Rostock und Wismar“. Weimar, 1959.

ne poszczególnym towarom w obrocie hanzeatyckim: śledziom, soli "itp oraz zagadnieniom ogólnych obrotów H anzy34.

W tym zestawieniu na szczególną uwagę zasługują prace, zasadniczo związane w intencji autorów z dziejam i ustroju, takich uczonych jak Pauli, Keutgen35 czy w ielu innych. Autorzy ci, szczególnie Keutgen, w y­ suw ają pewne wnioski, teorie, które w yjaśnić m ają rozwój stosunków handlowych, podchodząc zresztą do zagadnienia w znacznej większości w ypadków od strony formalno-prawnej. Prace ich jednak tak ciekawie i twórczo analizują źródła, że stanowią do dziś dnia cenny dorobek dla badaczy Hanzy.

Duże osiągnięcia tak w sensie zebrania materiałów, ja k i w sensie w yjaśnienia różnych zagadnień uzyskała niew ątpliw ie ta grupa history­ ków, która zajm ow ała się bardzo specyficzną form ą handlu w okresie feudalizm u: mianowicie handlem zbożem36.

D la miast bazujących na produkcji rzemieślniczej, na handlu w ytw o­ ram i przemysłowymi, artykułam i luksusowymi, — zapasy zboża stanowiły niezbędny czynnik ich życia i prawidłowego rozwoju. Handel zbożem służył potrzebom miasta i to niejako — o czym XIX-w ieczna historio­ grafia wielokrotnie zapom inała — podwójnie: poza zaopatrywaniem spichrzów miejskich, przy zakupie zboża wchodzono najczęściej w bez­ pośredni kontakt z producentem, zyskiwano odbiorcę na towary prze­ m ysłu miejskiego. D aje się tu zauważyć ścisłą współzależność rozwoju miasta z zapleczem: im większe stawało się miasto, tym więcej zboża w y­ magało dla siebie i odwrotnie: rozwój miasta był uzależniony od m ożli­ wości bliższego i dalszego zaplecza. Inaczej rzecz się m iała z miastami, które wyrastały na tranzytow ym handlu zbożem, a więc np. z Gdańskie-n. Przede wszystkim miasto takie wym agało o wiele większej masy towaro­ wej zboża — na eksport i na konsumcję w łasną — zboża sprowadzanego nieraz z odległych stron kraju. Tym samym ogałacało wielekroć okolicę ze zboża, uniem ożliw iając w ten czy inny sposób nabywanie go przez inne miasta. Na tym się jednak nie kończyło: należy pamiętać, że eksport zboża leżał w interesie tylko tych w ielkich kupców, którzy się tym zaj­ mowali. Skupywanie zboża mogło ogładzać w tym samym mieście rze­ m ieślników, drobne kupiectwo, plebs. Znane często rozruchy głodowe np. w Gdańsku, skierowane były przeciw w ielkim eksporterom zboża — przeważnie najzam ożniejszym członkom rady miejskiej — jako sprawcom

^ Nie wyczerpując nawet drobnej części prac przykładowo można podać: C. Sattler: „Der Handel des deutschen Ordens“. Hans. Gbl. 1877. Otto Blümcke: „Stettins Hansische Stellung und Heringshandel im Schonen“. Balt. Stud. 37. 1887. A. Agats: „Der hansische Baienhandel“, Heidelberg 1904. W. Slaski. „Danziger Handel im X V Jh .“, Heidelberg 1905. R. Häpke: „Brügges Entwicklung“, Berlin 1908 i „Der deutsche Kaufm ann in den Niederlanden“, 1911.

35 C. W. Pauli: „Lübeckische Zustände im Mittelalter“, Lübeck 1848—8172 i inne. F. Keutgen: „Der Grosshandel im Mittelalter“. Hans. Gbl. 1901. Tenże: „Hansische Handelsgesellschaften vornehmilich des 14 Jh .“. Vierteljahrschrift für Soz. u. Wirt. Gesch. 4, 1906.

se W. Naude: „Deutsche Städtische Getreidenhandelspolitik vom 15— 17 Jh. Staats-u“. Socialwissenschaftliche Ferschungen 1889 Bd 8 Tenże: „Die Getreiden­ handelspolitik der europäische Staaten von X I I I bis X V III Jh .“, Berlin 1896. J. Hansen: „Beiträge zur Geschichte der Getreidehandels u. der Getreidepolitik Lübecks“, Lübeck 1914. Fr. Semrau: „Der Getreidehandel der deutschen Hanse bis zum Ausgang des Mittelalters“, Aschaffenburg 1911.

całego zła37. Staw iając słusznie te interesujące zagadnienia starsza historio­ grafia pom ijała problemy tak istotne, jak lokowanie kapitałów kupieckich w ziemię w celu produkcji zboża, związek m iędzy stosunkami społecz­ n ym i w mieście i na wsi itp.

Następnym problemem w dużej mierzej opracowanym, a ściśle zw ią­ zanym z powyższym jest handel Gdańska z zapleczem. Prace starsze38 przedstawiały to zagadnienie głównie z tradycyjnego punktu widzenia, rejestrując posunięcia polityczne i sam fakt handlu. Sporo nowego dały tu przedwojenne prace polskich uczonych, które starały się zanalizować znaczenie wyw ozu masy towarów z kraju do Gdańska, a czasami i podać nawet wielkość transportu39. Dopiero jednak w okresie pow ojennym pol­ ska, historiografia zanalizowała wzajemne relacje Gdańska z Polską, usta­ liła pewne dane liczbowe i potraktowała zagadnienie na szerokim tle dziejowym40.

Literatura dotycząca hanzeatyckiego obrotu towarowego została po­ ważnie wzbogacona w pierwszych latach X X w ieku przez prace bardzo dokładnie omawiające zagadnienie techniki handlu średniowiecznego na Bałtyku. Prace Vogla, Baascha, Bräm er oraz innych autorów są nieza­ stąpione przy zajm ow aniu się możliwościami i kosztami transportu, udzia­ łam i kupców w przemyśle okrętowym itp.41

Jeżeli chodzi o okres m iędzywojenny, to należy też wspomnieć o osiąg­ nięciach F. Röriga. W szeregu prac42 przeprowadzał on interesującą analizę

37 Scriptores Rerum Prussicarum, t. IV, str. 532: Na uwagę zasługuje tu zestaw członków rady szczególnie przez pospólstwo znienawidzonych, znanych skąd inąd jako handlarzy zbożem. Por. również W. Naude: „Deutsche Städtische Getreiden- handelspolitik“ szczególnie str. 9, 10, 11 i inne.

38 Znowu przykładowo jedynie można podać: H. Österreich: „Die Handelsbezie­ hungen der Stadt Thorn zu Polen“. Zeitsch. d. Westpr. Geschver. t. X X V III, Χ Χ Χ 1 Π , 1890, 1894. B. Nimmert: „Danzigs Verhältnis zu Polen in den Jahren 1466— 92“. Tamże t. L III, 1901. Por. także późniejszą pracę E. R. Raths’a: „Die Entwicklung des Weichselhandel von der Mitte des 13 bis zum 14 Jh .“, Deutsche Blätter in Polen 1927. 39 St. Kutrzeba: „Handel Gdańska“, Gdańsk 1935. Tenże: „Wisła w historii gospo­ darczej dawnej Rzplitej Polskiej“, Monografia Wisły 11. Warszawa. Tenże: „Że­ glarstwo wiślane“. Monografia Wisły 9. Warszawa 1920. R. Gródecki: „Znaczenie handlowe Wisły w epoce piastowskiej“, Studia ku czci Kutrzeby, t. II, Kraków 1938. M. Pelczar: „Handel zbożem z dóbr królewskich Kazimierza Jagiellończyka“, Rocz. Gdański, t. X II, 1938. L. Koczy: „Gdańsk i Ryga“, Gdynia 1939, i inne liczne prace tegoż autora dotyczące dziejów handlu Poznania, Torunia i in.

40 M. Maiowist: „Podstawy gospodarcze zjednoczenia Pomorza Gdańskiego z Polską w X V w.“, Przegl. Hist. 2— 3/1954. M. Biskup: „Handel wiślany w latach 1354— 66‘:‘, Rocz. dz. społ. i gosp. X IV ; tenże: „Z problematyki handlu polsko-gdań- skiego I I poł. X V w.“. Przegl. Hist. 2—3/1954 oraz ostatnio tegoż synteza „Zjednocze­ nie Pomorza Wschodniego i Polskiego w poł. X V w.“, Warszawa, 1959 i inne.

41 Walter Vogel: „Geschichte der deutschen Seeschiffahrt“. Berlin 1915. Ch. B rä­ mer: „D. Entwicklung der Danziger Reederei“. Zeitschr. d. Westpr. Gesch. 1922. E. Baasch. „Beiträge zur Geschichte des deutschen Seeschiffbaues und der Schiff­ baupolitik“, Hamburg 1899. Tenże: „Zur Statistik des Schiffpartewesens“, Viertel­ jahrschrift f. Soc. und Writschgesch Jg. 15. 1919/20.

Wśród licznych pozycji wydanych w okresie międzywojennym wybija się szero­ kością ujęcia praca F. Vollbehr’a: „Die Holländer und die deutsche Hanse“, Lübeck 1930.

42 Dzieło podstawowe: Fritz Rörig: „Hansische Beiträge zur deutschen Wirtschafts­ geschichte“, Breslau 1927. Por. również tegoż: „Stand und Aufgaben der hansischen Geschichtsforschung“, Hans. Gbl. 1950, gdzie literatura przedmiotu.

handlu hanzeatyckiego. Rozbudow ując teorię o twórczej i podstawowej roli kapitału handlowego, niejako odwrócił zagadnienie: kapitał handlow y stał się w jego pracach czynnikiem nie tylko kształtującym rynek, ale także stwarzającym i rozw ijającym produkcję, organizującym wszelkie jej formy. K apitał handlow y powstały w sposób dość nieokreślony, dzięki silnym indyw idualnościom kupców w X I I — X I I I w ieku stworzył takie a nie inne w arunki społeczne i ukształtował oblicze miast. Dalsze teorie Roriga związane z kolonizow aniem przez rody kupieckie południowych i wschodnich w ybrzeży Bałtyku, konsekwentnie podtrzym ują podstawowe tezy, podkreślając twórczą rolę jednostki — kupca w procesie kształto­ w ania stosunków społecznych.

W X X w ieku w pracach licznych badaczy niemieckich (Keyser, Kran- hals, Carstenn i wiele in.) przebija się akcent szowinizmu, który w latach m iędzyw ojennych zaciążył na nauce niemieckiej rów nież w zakresie oma­ wianego odcinka badań. Natomiast w okresie m iędzyw ojennym i w ostat­ nich czasach rozwinęło się zainteresowanie dziejam i H anzy X IV — X V w. w nauce holenderskiej i angielskiej43. Nowsze prace M. Postana i innych, interesujące dla polskiego badacza, słusznie traktują wybrzeża B ałtyku w X V w ieku jako teren eksploatacji kupiectwa zachodniego, zbyt mocno jednak podkreślając znaczenie jedynie handlu w ogólnym rozw oju go­ spodarczym.

Najnowsza literatura zachodnia, dotycząca roli handlu w om awianym tu okresie, nie rew idując w zasadzie poglądów na rolę i znaczenie w y­ m iany w X V wieku, przynosi cenny, czasem dyskusyjny materiał. Przy­ czyną rozwoju gospodarczego jest według niej w tej czy innej formie i w rozmaitych w ariantach rzutkość handlowa poszczególnych miast, dą­ żenie ich do wyswobodzenia się spod przewagi feudałów, chęć uzyskania odpowiedniej pozycji .gospodarczej. Pisząc o możliwościach, które dopro­ w adziły do realizowania tych dążeń, różni autorzy zw racają uwagę na problemy demograficzne, socjologiczne, struktury kupieckiej, w yciągając ciekawe wnioski szczegółowe44.

Szczególną rolę odgrywają prace paru autorów, którzy w nikliw e bada­ nia monograficzne potrafili ustawić na szerokim tle gospodarczym i spo­ łecznym. G. M ickw itz na podstawie zapisek kupieckich z XVI-wiecznego Rew ia ukazał mechanizm wielkiego handlu bałtyckiego na szerokim euro­ pejskim tle porównawczym. To samo uczynił N. Posthumus dla w ieku X V badając wszechstronnie książeczki handlowe kupców holenderskich. Uczo­ ny radziecki — N. Leśników zbadał form y w ym iany bałtyckiej na trasie Inflan ty — Holandia w pierwszej połowie X V wieku, bardzo precyzyjnie

43 C. Brinkman: „The Hanseatic League“. Journal of Economic and Bussines History, 1930. E. Power i M. M. Postan: „Studies in the English Trade in the X V century. London 1933. M. M. Postan: „The Trade of Medieval Europe: The North“; The Cambridge Economic History of Europe III, Cambridge 1952. J. A. Gade: „The Hanseatic control of Norwegian commerce during the late Middle Ages“, 1951. Po­ nadto zobacz: N. J. M. Kerling: „Commercial relation of Holland and Zeeland with England from the late 13-th century to the close of the Middle Ages“ 1954.

44 M. Wetki: „Studien zum Hanse — Norwegen — Problem“, Hans Gbl. 1951. H. Reinke: „Bevölkerungsprobleme der Hansestädte“, tamże, K. Kum lien: „Stockholm, Lübeck und Westeuropa zur Hansezeit“, Hans. Gbl. 1952. Tenże: „Sverige och hanseaterna“ Stockholm, 1953. H. v. zur M ühlen: „Versuch einer soziologischen Erfassung der Bevölkerung Revals im Spätmittelalter", Hans. Gbl. 1957 i wiele in.

wykorzystując m ateriały rodziny Veckinhusenów. Wreszcie prace M. Ma- łowista dały próbę syntezy dziejów i rozw oju gospodarki towarowej na B ałtyku w X IV — X V wieku. Źródłowo uzasadniając ścisłe powiązanie produkcji z handlem Mało wist słusznie podkreślił pochodzenie kapitału kupieckiego z w yzysku i oszustwa drobnych producentów, ja k również wskazał na istotne przyczyny upadku Hanzy w X V I wieku: — w ykształ­ cenie się rejonów gospodarczych, które nie potrzebowały średniowiecznych pośredników45. Jednocześnie warto stwierdzić, że liczni historycy polscy przyczynili się ostatnio do poznania poszczególnych zagadnień związanych z om awianą tu problem atyką rozszerzając tak zakres wiedzy szczegółowej, jak i teoretyczny pogląd na liczne sporne zagadnienia46.

Organizacja handlu europejskiego w średniowieczu posiada jeszcze liczne, szczegółowe i ogólne opracowania. Dotyczą one innych ziem i kra­ jów — Włoch, płd. Niemiec, Francji, A nglii. Dane tam zawarte rozpa­ trywane być mogą jedynie porównawczo z uw zględnieniem znacznej odrębności gospodarczej i społecznej.

Bez porów nania skromniejsza jest literatura przedmiotu dotycząca dwóch pozostałych zagadnień poruszanych w niniejszej pracy: lichwy i renty miejskiej. Prace, które należy wykorzystać badając obroty kre­ dytowe dokonywane w miastach hanzeatyckich, można podzielić na pewne grupy. Najstarszą stanowią dzieła pisane w ubiegłym stuleciu, rozpatru­ jące zagadnienie lichwy, bankierstwa i kredytu jako określonych form prawnych. Zbierając obfity materiał faktyczny uczeni tacy jak M. N eu­ m ann, Goldschmidt czy A. Kostanecki dzielili go na paragrafy, szuflad­ kowali, odrywając jednocześnie od ogólniejszego tła historycznego47. Sta­ nowiąc pionierskie, niekiedy bardzo cenne osiągnięcia badawcze, prace te nie mogą nas w pełni zadowolić. Nowsze badania, dotyczące nie tylko terenów hanzeatyckich, poszły w różnych kierunkach. Literatura angielska i francuska dały próby syntez historii w ym iany bezgotówkowej, podcho­ dząc od strony rozwoju kredytu jako określonego czasowego zjawiska dziejowego48; literatura niemiecka49 uzupełniła te dane łącząc je z for­

15 Główne prace wymienionych badaczy: G. Mickwitz: „Aus Revaler Handlungs- büchern“ Helsingfors 1938; N. W. Posthumus: „De oosterse handel te Amsterdam, 1485— 1490“, Leiden 1953. M. P. Lesnikov: „Nekatorye voprosy baltijsko-niderlandskoj torgowli chlebom v końce X IV nacale X V veka“, Średnie Veka V II. 1955 oraz „Die Livländische Kaufmannschaft und ihre Handelsbeziehungen zu Flandern“. Zeitschr. f. Geschwis. 2/1958. M. Małowist: „Studia z dziejów rzemiosła w okresie feudalizmu w Zach. Europie“, Warszawa 1954.

46 Liczne prace K. Tymienieckiego, K. Lepszego, M. Biskupa, E. Cieślaka, Wł. Ko- walenki, B. Wachowiaka, E. Biernata, St. Gierszewskiego, K. Chojnackiej, St. Maty- sika, H. Lesińskiego i wielu innych.

47 M. Neumann: „Geschichte des Wechsels im Hansagebiete bis zum 17 Jh .“ Erlangen 1863; tenże: „Geschichte des Wuchers in Deutschland bis zur Begründung der heutigen Zinsengesetze“ (1654) Halle 1865. L. v. Koetanecki: „Der öffentliche Kredit im Mittelalter“. Berlin 1889.

w R. de Roover: „Money, Banking and Credit in Medival Bruges. Italian Mer­ chant — Bankers, Lombards and Money Changers. A study in the Origins of Banking“, Cambridge Mass. 1948. Tenże: „L’évolution de la Lettre de Change X IV —X V III“, Paris 1953. Tenże: „Aux origines d’une technique intellectuelle. La formation et l ’expansion .de la comptabilité à partie double“. Annales d’hist. econ. et soc. 1937. J. U. Nef: „La naissance de la civilisation industrielle et le monde contemporaine“, Paris 1954. J. A. van Houtte: „Bruges et Anvers, marchés nationaux ou internationaux du X IV ème ou X V I ème“, Revue du Nord 1952. A. E. Sayous:

m am i handlu i jego organizacją. Dodać należy, że prace Postana, M ickwitza czy niekiedy de Roovera stanowią czasem udaną, a zawsze ciekawą próbę wyprowadzenia zjaw isk towarzyszących gospodarce towarowo-pieniężnej z całokształtu życia społecznego w om awianym przez nich okresie.

Om aw iając problem kredytu nie podobna pom inąć bardzo rozbudowa­ nej historii miejskiej kam eralistyki50. Finanse miasta średniowiecznego były wiernym odbiciem stanu i organizacji finansów tych, którzy tym miastem władali: kupców, rentierów, lichwiarzy. Miasto było podmiotem prawnym, prowadzącym operacje bankierskie, wchodzącym w spółki h a n ­ dlowe; niekiedy miasto bankrutowało, niekiedy zarabiało na spekulacji gruntami; wnioski płynące z obserwacji kamery miejskiej wiele mogą powiedzieć o etapie rozw oju kredytu. Wyciągać je zresztą należy bardzo ostrożnie. Specyfika gospodarki struktury społecznej, tak różna dla każ­ dego miasta, musi być w pełni uwzględniana.. M ożna porównywać zre­ sztą rozw ijający się H am burg z Gdańskiem, których znaczenie w X V w. stale wzrastało, natomiast uzyskane w ten sposób wnioski są nieporówny­ w alne dla stosunków panujących w Bruges czy Lubece — miast w yka­ zujących w X V w ieku w yraźną tendencję zniżkow ą w swym rozwoju gospodarczym.

Jeszcze mniejszy jest dorobek teoretyczny i faktograficzny historio­ grafii dotyczącej problemu renty miejskiej. Osiągnięciami w tym zakresie mogą się szczycić ci uczeni, którzy jak Keutgen, Pauli, W ehrm ann zaj­ m ow ali się podstawami gospodarczymi patrycj atu hanzeatyckiego, pod­ kreślając znaczenie posiadania ziemi dla kształtującej się najwyższej grupy społecznej. Stwierdzić należy także poważny w kład badaczy, którzy w ubie­ głym stuleciu interesowali się bądź specjalnie posiadłościami gruntowymi w mieście, bądź ogólniej — zagadnieniami demografii. Są to W. A r­ nold, Gobbers, Des Marez, Bücher i in., zajm ujący się m iastam i hanzeatyc- k im i jedynie marginesowo51. Zachodzi tu jednak potrzeba pewnego

wyjaś-„Le rôle d’Amsterdam dans l’histoire du capitalisme commercial et financier“, Revue Hist. 183, 1938 r. M. M. Postan: „Private Financial Instruments in Medival England“ Vierteljahrschrift für Sozialund Wirtschaftsgeschichte, 23, 1930 i inne. E. F. Heckscher: „Natural and money economy as ilustrated from Swedish history in the 16 cent.“ Jour, of econ. and business history, 3. 1930. Por. też R. H. Tawney: „Religion and the Rise of Capitalism“, London 1948, szczeg. str. 14 nn.

49 G. Franke :„Lübeck als Geldgeber Lüneburgs“, Münster 1935. J. Hansen: „Der Englische Staatskredit unter König Eduard III u. die hansischen Kaufleute“. Hans. Gbl. 1930. J. Mickwitz: „Aus Revaler Handlungsbüchern. Zur Technik des Ostsee­ handels in der ersten Hälfte des 16 Jh .“', Helsingfors 1938. Tenże: „Neues zur Funktion der hansischen Handelsgesellschaften“, Hans. Gbl. 1937. B. Penndorf: „Geschichte der Buchhaltung in Deutschland“, Leipzig 1913 i in.

50 Z wielu pozycji przykładowo warto wymienić: В. Kuske: „Das Schuldenwesen der deutsche Städte im Mittelalter“, Tübingen 1904. K. Koppmann: Kämmereirechnun­ gen der Stadt Hamburg“, 7 Bde. Hamburg 1867—97. W. Stieda: „Städtische Finanzen im Mittelalter“ Jahrb. f. Nationaloekon. 1899. Wreszcie drobiazgową pracę dotyczącą

Gdańska: M. Foltz: „Geschichte des Danziger Stadthaushalts“ 1912, oraz

ostatnio wydaną: W. Jappe Alberts: „Mittelalterliche Stadtrechnungen als Geschichts- quellen“, Reinische Vierteljahrsblätter. 23. 1, 2/1958.

51 W. Arnold: „Zur Geschichte des Eigentums in der deutschen Städten“, Basel 1861. J. Gobbers: „Die Erbleihe und ihr Verhältnis zum Rentenkauf im Mittelalter­ lichen Köln des X I I —X IV Jh .“, Zeitschr. der Savigny Stiftung fur Rechtsgeschichte, Abt. IV. 1883. G. Des Marez: „Étude sur la propriété foncière dans les villes du Moyen — Age, specialmemt en Flandre“, Gand, Paris 1898. K. Bücher: „Die Bevölkerung von Frankfurt a. M. im. X IV und X V Jh .“, Tübingen 1885.

nienia. Uczeni ci opracowywali prawne aspekty w yodrębniania się i kry­ stalizowania własności niefeudalnej w mieście. Natomiast pom ijane były te gospodarcze przemiany, którym podlegała renta gruntowa. Przy uwzględ­ nianiu dochodów z ziemi, nie tłumaczono konkretnie skąd się one brały. Specyfika rozw oju renty różniczkowej, specyfika szczególnie silna w tak rozw ijających się miastach, jakim był piętnastowieczny Gdańsk, nie do­ czekała-się żadnego szerszego monograficznego opracowania.

W ubiegłym stuleciu postawiony i rozw inięty został m. in. problem tzw. „kupna renty“ — (Rentenkauf) — zaciąganie pożyczki pod zastaw sum trzymanych na hipotece52. Zjaw iskiem tym, charakterystycznym dla rozwiniętych stosunków kredytowych i pieniężnych, postaram się bliżej zająć w niniejszej pracy. W ażnym i pozycjami, które należy uw zględnić przy badaniu renty miejskiej są też prace dotyczące rozplanowania m ia­ sta, wartości jego działek i ich układu przestrzennego53. Szczególnie godna uwagi jest tu praca E. Keysera zajm ująca się problem atyką X IV wieku. Wszystkie te rozprawy zresztą dotyczą innego okresu niż tu omawiany, a ponadto niektóre z nich charakteryzują się pew nym i z góry powziętymi założeniami, które m ają być udowodnione przez analizę układu parceli miejskich (Keyser — niemieckość Gdańska, Bobiński — targowy układ owalnicowy itp.).

4. Na zakończenie uwag wstępnych pragnę jeszcze w yjaśnić probierń ujednolicenia występujących wielkości. Tam, gdzie jest to możliwe, przy XV-wiecznych źródłach starałem się posifedane materiały ułożyć w tablice statystyczne. Nastręczało to liczne trudności ze w zględu na niejednolitość oznaczeń i niejasność w określeniach cen, m iar i wag.

Największe trudności sprawia ustalenie wartości pieniądza i relacje

w poszczególnych latach między różnym i monetami kursującym i w r e jo ­

nie Bałtyku. Ustalenie tego nie zawsze jest możliwe, chociażby ze względu na brak odpowiednio pełnych opracowań numizmatyczno-archeologicznych. W ydaje się jednak rzeczą konieczną wykorzystanie nawet skąpego m a­ teriału. Porównać należy kursujące rodzaje monet z najczęściej używ aną w Gdańsku grzywną pruską — według zawartości w nich srebra. Wszyst­ kie dalsze obliczenia dokonywane są więc w grzywnie pruskiej54 na pod­ stawie przeliczeń zawartości kruszcu.

52 Por. O .Stobbe: „Zur Geschichte und Theorie des Rentenkaufs“, Zeitschrift

fur deutschen Recht X IX , Tübingen 1895. Por także J. Gobbers: „Die Erbleihe und ihr Verhaltniss zum Rentenkauf“, gdzie podana jest literatura przedmiotu i najw aż­ niejsze poglądy na ten temat. W literaturze polskiej: A. Janowicz: „Kupno renty“, Lwów 1883. Por. także A. Baron: „Das Haus undn Grundbesitzer in Preussens Städten einst und jetzt“, Halle 1912.

я E. Keyser: „Der bürgerliche Grundbesitz der Rechtstadt Danzig im 14 Jh .“. Zeitschr. d. Westpr. Geschichtsver 58, 1918, St. Bobiński: „Gdańsk wczesnodziejowy, Analiza planu miasta“, Gdańsk 1951. K. Jażdżewski: „W sprawie Gdańska wczesno­ średniowiecznego i metody jego badania“. Kw. Hist. t. L.X, z. 3.

54 Wartości monet w Gdańsku obliczone zostały na podstawie danych zawartych w księgach ławniczych (WAP. Gdańsk, 300.42, 2a, 4b), rachunkach kupieckich (300.D.71 nr 58) oraz opracowań: M. Foltz: „Geschichte des Danziger Stadthaushalt“, Danzig 1912. E. Waschinsky: „Die M ünz und Wahrunspolitik des Deutschen Ordens in Preussen“, Göttingeh 1952. W. Ebers: „Überblick über die Geld und W ährungs­ verhältnisse der Hansestädte mit besonderer Berücksichtigung der Devolvation, der neue aufkommenden und Goldwährung und des Gebraucht von Handelsmünzen“, Beilin 1935. A. Horn: „Vom preussischen Gelde“, Altpr. Monatschrift. Í868. J.

Rut-Wszelkie inne· wielkości mierzone są poprzez przyrównanie ich do wielkości opisanych w księdze Jakoba Stöve z roku 15 6 655 — wszech­ stronnym spisie różnych m iar hanzeatyckich, sporządzonym dla użytku kupca prowadzącego swój kantor w Gdańsku. Przelicza on tam m iary stosowane przy w ym ianie różnych towarów w krajach leżących w sferze zainteresowań Hanzy.

Przeliczenia dotyczą połowy X V I wieku, ale w ydaje się, że różnice w porów naniu z drugą połową X V w ieku nie były istotne.

kowski: „Historia gospodarcza Polski“, Warszawa 1953. M. Gumowski: „Moneta u Krzyżaków“. Zapiski T.N.T. X V II. 1951. N. Posthumus: „De oosterse handel te Amsterdam“, Leiden 1953.

P r u s k a g r z y w n a 1 grz. = 4 w iardunki « 24 skojce = szylingów = 720 denarów (íenigów ) Zaw artość srebra w szylinngu pruskim w gram ach:

w latach 1454—67 — 0,35 1457—■66 - 0,32 1467--70 — 0,33 1477—-97 - 0,27 Zaw artość srebra w groszu w gram ach:

w latach 1489—-1497 - 0,83 1498—-1510 - 0,75 Zawartość srebra w szylingu lubeckim w gramach:

(1 m lub e 16 szylingów ~ 192 denary)

w latach 1456 — 2,02 1462 — 1,26 1467 — 1,41 1168 — 1,27 1470 — 1,27 147-1 — 1,27 1483 — 1,27 1492 — 1,27 Zaw artość srebra W/ groszu polskim w gram ach:

w latach 1410 — 0,86 1500 — 0,77 Stosunek złota do srebra:

w latach 1440 — I : 7.1 1491 — 1 : 6,5 Zaw artość złota w guldenach reńskich w gram ach:

w latach 1454 2,74 1464 — 2,70 1477 — 2,64 1490 — 2,60 1 f. groszy = .

w latach 1450—67 - 4,8 grzywny pruskiej 1467—70 - 6.4 »» »» 1470—77 - 7,2 *» »» 1477— 1501 -- 8,0 »» »* 1 nobel ang. =

w latach 1468 - 2,5 grzywny pruskie 1481 - 3,75 „ ,, ï złoty reński = 1 złoty węg. — w latach 1491 w latach 1495 — 1,4 grzywny pruskiej - 2,0

к R . Schulte: Das Danziger Kantorbuch des Jakob Stöve aus Münster (Hansische Masse, Münzen, Wage und Zolle um 1566), Hansische Geschichtsblätter 62, 1937, str. 40—72.

II. H A N D E L

1. Przeprowadzenie analizy znaczenia i roli kapitału handlowego

u schyłku w ieków średnich stanowi jeden z ważniejszych postulatów stawianych przed współczesną nauką historyczną. K apitał handlowy, jak wiadomo, jest jednym z tych głównych czynników, które zdecydowanie w pływ ają na stosunki społeczne. Doprowadza on do dwóch zjawisk: cio koncentracji bogactwa pieniężnego w rękach kupców, w zw iązku z czym może spełniać jedną z przesłanek kapitału przemysłowego, oraz do roz­ w oju produkcji na rynek. Z kolei rozwój handlu i kapitału handlowego rozwija produkcję w kierunku wartości wym iennej, powiększa jej roz­ miary, działa na jej zróżnicowanie, nadaje jej kosmopolityczny charakter. I dlatego handel zawsze w pływ a więcej lub m niej w yraźnie na te formy produkcji, które zastaje. Z tego w ynika jednak, że niezbędną przesłanką powstania w arunków urzeczywistnienia kapitału kupieckiego jest podział pracy i istniejąca nadwyżka towarowa, na w ym ianie której może rozwi­ nąć się dalej w ielkie kupiectwo56. Gdzie indziej starałem się w ykazać’7, że na terenach w pływ ów hanzeatyckich X V w ieku w większym niż po­ przednio stopniu handel opierał się na specjalizacji całych rejonów lub nawet krajów w produkcji pewnych towarów. Tak więc południowe w y­ brzeże B ałtyku produkowało towary spożywcze, przede wszystkim zboże, oraz wszelkiego rodzaju surowce i półfabrykaty leśne. A nglia i Holandia dostarczały przede wszystkim sukno, zachodnia Francja — sól i wino, Szwecja — konie, metale itp. Rzecz ta jest o tyle godna podkreślenia, że produkty jednych regionów były niezbędne do prawidłowego funkcjono­ wania produkcji innych. Tak więc istniały odpowiednie przesłanki um o­ żliw iające powstanie wielkiego kupiećtwa handlowego, opierającego się na rozwiniętych formach wymiany. Czy można jednak na podstawie ską­ pych materiałów źródłowych dać statystyczne ujęcie obrotów i bilansu handlu gdańskiego w II poł. X V w.? Losowa, a co za tym idzie przypad­

kowa elim inacja źródeł, musi budzić poważne w ątpliwości co do w i a r y ­

godności uzyskanego obrazu. Tak np. księga celna pochodząca z r. 1460 odzwierciedla stan rzeczy panujący podczas w ojny 13-letniej. Ciężka sy­ tuacja m aterialna zaplecza pruskiego, wyniszczenie kraju itp. sprawiają, że w yjątkowo produkty żywnościowe muszą być sprowadzane a nie w y ­ wożone, że mało przybywa towarów zbytkownych itp. O różnej treści źródeł dotyczących handlu decydowały również inne liczne w ojny toczone na Bałtyku. Do w alki z Hanzą, poza Danią, która od X IV w ieku walczyła o suwerenność gospodarczą, stanęły przede wszystkim A nglia i Holandia, same dążąc do opanowania rynku bałtyckiego. Dołączyła się do tego w alka krajów nadbałtyckich o wyemancypowanie się spod przewagi Hanzy. Inflanty, Prusy i Polska w związku z rozwojem rodzimej produkcji za­ częły w yłam ywać się z systemu Hanzy, podważając w ten sposób podsta­ wy jej istnienia. W w yniku tej sytuacji w X V w. na B ałtyku trwały ciągle w ojny w bardzo pow ażnym stopniu w pływ ający na nierówny rozwój han­ dlu i żeglugi. Klęski elementarne szły w parze z politycznym i za­ kłóceniami w ym iany. W 1430 r. straty Gdańska w zw iązku z przystą­ pieniem do w ojny z «Holandią wynieść m iały 30 tysięcy grzywien. W roku

s> K. Marks: ..Kapitał“, III. Warszawa 1957, str. 287 i nast., 353 i in. 57 H. Samsonowicz: „Handel zagraniczny Gdańska“, str. 351.

1438 i 1441 flota pruska, płynąca po sól do Baie, została przez Holendrów zatrzymana; straty wyniosły 9 tysięcy grzywien. W 1459 r. Holendrzy zajęli statki pruskie w Arnemuiden. W tymże roku kupcy gdańscy zrewanżowali się Holendrom zadając im bardzo poważne straty. M ożna tu podać jeszcze wiele przykładów z X V wieku, świadczących o nierów nom iernym han­ d lu 58. W zw iązku z tym wypada* więc zakwestionować często używ aną nom enklaturę dotyczącą lat typowych dla gdańskiego hjandlu i lat nie­ typowych. Kiedy w ciągu I I połowy X V w ieku handel Gdańska mógł rozwijać się spokojnie i „typowo“? W latach 1454— 1466 toczyła się wcjna 13-letma, w latach 1461— 1474 — w ojna Hanzy z Holandia i Anglią, lata 1480— 82 były okresem klęsk elementarnych, wielkiego głodu i dro­ żyzny, w latach 1489— 1491 toczyła się w ojna z A nglią, od 1498 r. znowu trw ały na B ałtyku stałe niepokoje polityczne. W ten sposób na 30 lat „nietypow ych“ m am y zaledwie 20 lat „typowych“. Handel średniowieczny działał bezustannie w w arunkach niepokojów politycznych, ostrej w alki konkurencyjnej, nie cofającej się przed jaw nym rabunkiem. To chyba był stan najbardziej typowy dla handlu średniowiecznego. Natomiast jest rzeczą konieczną analizowanie każdego okresu oddzielnie, wykazywanie przyczyn prowadzących do takich czy innych fluktuacji. Szeregowanie liczb powinno m im o wszystko ukazać pewne tendencje rozwojowe, za­ kładając oczywiście dużą ilość pozycji w ciągu liczbowym.

2. Szczegółowa analiza handlu gdańskiego w oparciu o tabele im portu

i eksportu została dana przeze mnie gdzie indziej59. W pracy niniejszej chodzi o przedstawienie roli jaką handel odgrywał przy tworzeniu, powsta­ w aniu w ielkich fortun mieszczańskich oraz wskazanie na niektóre zagad­ nienia związane z mechanizmem jego działania. .Zadaniem pierwszym będzie dokonanie analizy obrotów globalnych, analizy bilansu handlowego. Dopiero po rozpatrzeniu tych spraw można zająć się udziałem najw ięk­ szych kupców w ogólnym handlu Gdańska. Dotychczasowa literatura przedmiotu stała na stanowisku, że ilość i wartość towarów eksportowa­ nych ju ż od X V w ieku przewyższała ilość i wartość towarów importowa­ nych, czyli że istniał bilans aktyw ny dla Gdańska, a co za tym idzie dla zaplecza Gdańskiego60.

Badając to zagadnienie poprzednio, przeprowadzałem mało precyzyjną analizę wysokości cła. Obecnie pragnę rozpatrzyć w bardziej dokładny

58 Por. E. Daenell: „Blüthezeit der deutschen Hanse“, Bd. III. Berlin 1906. L. La- haine: „Die Hanse und Holland vom 1474 bis 1525“, Hansische Geschichtblätter 1917, s. 377. M. Poelman: „Bronnen tot Geschiedenis van den Oostzee Handel“, t. II, s’Gravenhage 1940, nr 2219. „Hansisches Urkundenbuch·1 (dalej cyt. HUB) t. V III, nr 989, 1060, 1075, IX , nr 102. por. także: Hanserecesse (dalej cyt. HR), II, 6, s. 481, 7, s. 157— 187, 202 nn. III, 3 s. 212—224, 249.

59 H. Samsonowicz: „Handel zagraniczny Gdańska“, str. 283— 352.

60 H. Samsonowicz: „Handel zagraniczny Gdańska“, str. 345— 347. N. Posthumus: „De Oosterse handel te Amsterdam“, Leiden 1953, str. 233, gdzie dokonana jest anali­ za handlu 2 kupców amsterdamskich handlujących z Gdańskiem w latach 1485— 1490. G. Mickwitz: „Aus Revaler Hancflungsbüchern...“ str. 103, rozpatruje to w szerszym ogólnobałtyckim aspekcie. Pisząc o bilansie handlowym, nie sposób pomniąć pracy A. A ttm an’a: „Den ryska marknaden i 1500-talets. Baltiska Politik 1558— 1595“. Lund (1944),' szczeg. str. 77 i n. oraz str. 105. Autor stojąc również na stanowisku istnienia bilansu aktywnego Rosji i strefy bałtyckiej w 16 w. na podstawie analizy cel sundzkich, wprowadza jednak bardzo istotne uściślenia na rzecz importu analizując wymianę dokonywaną S2lakami lądowymi.

sposób materiały zawarte w księgach cąlnych, w yciągając wnioski o w ar­ tości globalnych obrotów Gdańska. Niestety jest to możliwe jak w ynika z omówienia wstępnego, jedynie61 w w ypadku czterech -lat: 1460, 1470, 1475 i 1492. Rok 1460 dokumentowany jest jedną księgą cła palowego przynoszącą wiadomości o imporcie i eksporcie. Handel roku 1475 repre­ zentują dwie księgi: im portu i eksportu. Gorzej jest z pozostałymi latami.

Rok 1470 posiàda wykaz towarów importowanych, natomiast ¡ towary

eksportowane wypisane są pod latam i 1470/71. W ydaje się, że nie sta­ nowi to zasadniczej przeszkody. Początek każdorocznego wielkiego eks­ portu gdańskiego liczony był od marca— kw ietnia — od spłynięcia kry na Wiśle. Wówczas właśnie rolpoczynały się tranzakcje handlowe, ten mojnent — erste opene water — był sygnowany na w ielu wekslach i zobowiązaniach62. Nie znaczy to oczywiście, by transporty do Gdańska przybywały jedynie wiosną. Towary były przywożone cały rok (nawet w zimie saniami) z najw iększym nasileniem na przednówku. Zapisywanie eksportu w księgach celnych niew ątpliw ie również było rozpoczynane w okresie wczesnej wiosny, a następnie przedłużano wpisy aż do następ­ nego spławu towarów z zaplecza do Gdańska. Tym należy tłumaczyć dato­ wanie omawianej księgi palowej, która prawdopodobnie obejmuje okres od wczesnej wiosny 1470 do wczesnej wiosny 1471. Inaczej było z im por­ tem. Towary zagraniczne były przywożone do Gdańska niem al wyłącznie w okresie od marca— kw ietnia do października63. Księgi datowano więc przeważnie sygnaturą jednego roku64. W konsekwencji tych rozważań można więc stwierdzić, że posiadamy dane do obliczenia i im portu i eks­ portu w 1470 r.

Inaczej jest w ostatnim om awianym w ypadku dotyczącym roku 1492. Zachowała się księga eksportu tego roku, natomiast nie posiadamy da­ nych dotyczących im portu gdańskiego. A by znaleźć wielkość handlu glo­ balnego należy wyzyskać wydane przez Fr. Brunsa65 księgi· celne Lubeki, zawierające m. in. wielkość i specyfikację eksportu lubeckiego do G d ań­ ska. Z obliczeń przeciętnego udziału Lubeki w imporcie gdańskim w la ­ tach 1468— 7266 oraz w roku 1475 w ynika, że kształtował się on w sposób następujący: Lubeka przywoziła 41% całej soli, 80% sukna, 6% śledzi i 36% wszystkich pozostałych towarów. Czy m ożna te dane przenieść me­

6! Być może, że uzupełnią te dane świeżo odnalezione w Związku Radzieckim zespoły dawnego miejskiego archiwum Gdańska, przede wszystkim dział „Hanza, handel“ obecnie już znajdujący się w W A P w Gdańsku, na razie jednak niedostępny.

62 „...Borgermeister to Soletcz heft bekant, dat he schuldigh is yn alle syne guder... erst her Heidenrick Roggen 170 ger. mar. to betalen upt vor Jaer negest- komende mit dem erste openen water...“ W A P Gd., ławnicza, 1470, 300.43.2b str. 413, „Summa mit deme stokegeld... aff to openwater“, Księga poręk, 300.19.72. 1464 r.

Podobnie inne wpisy z Liber testimoniarum — 300.43.197, w ławniczych ■—· 43.2b

i 4b itp. To samo zjawisko obserwowali inni badacze, ostatnio M. Biskup: „Z proble­ matyki handlu polsko-gdańskiego drugiej połowy X V wieku“, Przegl. Hist. 2/3 1954, str. 396.

65 St. Matysik: „Zagadnienie zimowej przerwy w bałtyckiej żegludze Hanzy X IV i X V w.“. Zapiski T. N. w Toruniu t. X V I z. 1—4. E. Cieślak: „Niektóre zagadnienia hanzeatyckiego handlu i transportu morskiego“, Przegl. Zach. II. 1952.

64 W yjątkiem jest tu księga importu sygnowana rokiem 1498/9 obejmująca praw­ dopodobnie rok 1498 i początek roku 1499.

65 Fr. Bruns: „Lübeckische Pfundzollbücher von 1492— 96“, Hansische Geschichts- bläter 1904—5. 1907.