Obywatele republik bałtyckich przymusowo zatrudnieni w Trzeciej Rzeszy w latach II wojny światowej

Koziełło-Poklewski, Bohdan

Obywatele republik bałtyckich

przymusowo zatrudnieni w Trzeciej

Rzeszy w latach II wojny światowej

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 93-108

B ohdan K o z ie U o -P o k le w s k i

OBYWATELE REPUBLIK BAŁTYCKICH

PRZYMUSOWO ZATRUDNIENI W TRZECIEJ RZESZY W LATACH II WOJNY ŚWIATOWEJ

Rozległa i skom plikow ana pro b lem aty k a eksploatacji zasobów gospo­ darczych i ludnościow ych rep u b lik b ałtyckich na potrzeby gospodarki w ojennej Trzeciej Rzeszy została tylko częściowo zbadana 1. Z p ro b lem a­ ty k i te j pragnę przedstaw ić tylko jedno zagadnienie — kw estię deportacji do Trzeciej Rzeszy obyw ateli re p u b lik bałtyckich i ich zatrudnienie w różnych działach niem ieckiej gospodarki.

Masowa d eportacja obyw ateli okupow anych obszarów Zw iązku R a ­ dzieckiego do Trzeciej Rzeszy nastąpiła dopiero w pierw szych miesiącach 1942 r. P oglądy czynników oficjalnych Trzeciej Rzeszy, dotąd ulegające okresow ym w ahaniom , zostały w tej spraw ie uzgodnione i osiągnięto jed ­ nomyślność. O ile bow iem po zajęciu Polski, a następnie p ań stw zachod­ nich, niem ieckie w ładze okupacyjne chciały możliw ie szybko i w pełni w ykorzystać zasoby siły roboczej tych k rajó w w sw ojej gospodarce, to w przy p ad k u Zw iązku Radzieckiego H erm an n G oring, jako Pełnom ocnik do S p raw P la n u Czteroletniego (B eau ftrag ter fü r den V ierjahresplan), zdecydował, że ze względów bezpieczeństw a nie należy sprow adzać r o ­ botników z zajętych obszarów radzieckich. W y jątek uczyniono dla rep u b ­ lik bałtyckich, skąd już w miesiąc po napaści Niemiec n a Zw iązek R a­ dziecki zaczęto w ysyłać tra n sp o rty robotników do Rzeszy, głów nie do P r u s W schodnich. Ale już w e w rześniu 1941 r. przedstaw iciele M inister­ stw a P ra c y Rzeszy (R eichsarbeitsm initerium ) dom agali się zezwolenia na sprow adzenie do Rzeszy górników z okupow anych obszarów Zw iązku R a­ dzieckiego. U znawszy zasadność ty ch żądań zezwolił G oring na sprow a­ dzenie górników z K rzyw ego Rogu i okręgu lwowskiego. Stanow iło to w y ­ łom w dotychczasowej praktyce.

N a posiedzeniu, 7 listopada 1941, w ydał G öring pierwsze w ytyczne, dotyczące re k r u ta c ji robotników radzieckich i zasad ich zatru d n ian ia

1 P o r . B. K o z ie łło -P o k le w s k i, Z b a d a ń n a d założeniami nie m ieckiej p o l i t y k i ludnościow ej

i gospodarczej w r e p u b l i k a c h b a ł t y c k i c h to l a t a c h I I w o j n y i w i a t o w e j , w : S t u d i a n a d f a ­ s z y z m e m i z b rodniam i h itle ro w skim i, t. 9, Д985, ss. 329—368, g d z ie o m ó w i e n i e s t a n u b a d a ń .

w Rzeszy. Uznano wówczas, że w erb u n ek robotników cyw ilnych pow inien przebiegać rów nolegle z akcją zatru d n ian ia radzieckich jeńców w o je n ­ nych. Ju ż w połowie listopada 1941 r. w y jech ały na okupow ane obszary Związku Radzieckiego pierw sze kom isję re k ru ta c y jn e . Miały one p rzep ro ­ wadzić inspekcje w obozach jenieckich i w ybrać zdolnych do p racy w Rze­ szy oraz przeprowadzić w erb u n ek w śród ludności cyw ilnej, ze zw róceniem uw agi na re k ru ta c ję k o b ie t2.

J a k już w spomniano, pierw szy duży tra n sp o rt robotników z Litwy, liczący 15 tys. osób, w ysłano w lipcu 1941 r. przeznaczając ich do pracy we w schodniopruskim rolnictwie. W krótce jed n ak uznano, że P ru s y Wschodnie są położone zbyt blisko terenów ojczystych tych robotników i następne tran sp o rty z Estonii, Łotw y, a zwłaszcza L itw y kierow ano w głąb R zeszy 3. W w yn ik u dalszej akcji w erbunkow ej zdołano jeszcze do końca 1941 r. w ysłać do Rzeszy dalsze 2 tys. osób z rep u b lik bałtyckich. Nie potrafim y odpowiedzieć, ja k i był udział poszczególnych re p u b lik b a ł­ tyckich w tej liczbie. Aż do m aja 1942 r. obyw atele re p u b lik bałtyckich deportow ani do pracy w Rzeszy w ystępow ali w niem ieckich staty sty k ach jako siły robocze ze Związku Radzieckiego (A rbeitskräfte au s S o w jet­ russland). Dopiero z chwilą ukazania się w ytycznych R eichsführera SS i szefa niem ieckiej policji, H im m lera, z 20 lutego 1942 r., w spraw ie w e r­ b unku i zatrudniania robotników ze W schodu n astąp iła rów nież zm iana term in o lo g ii4. Za robotników wschodnich O starbeiter (A rbeiteskräfte aus dem altrussischen Gebiet) uznano osoby zamieszkałe w dniu 22 czerwca 1941 r. n a obszarze Związku Radzieckiego, z w yłączeniem jed n ak re p u b ­ lik bałtyckich i d y stry k tu G alicja oraz okręgu B ia ły s to k 5. Od tej chwili obyw atele republik bałtyckich w y stęp u ją w sta ty sty k a c h pod nazw ą swej narodowości, a w ięc jako Estończycy, L itw ini i Łotysze.

Ju ż w końcu grudnia. 1941 r. w cen traln y ch ośrodkach gospodarki w o­ jennej Trzeciej Rzeszy — Naczelne Dowództwo Sił Z b rojnych (O ber­ kom m ando der W eh rm ach t — OKW), M inisterstw o P ra c y Rzeszy, P ełn o ­ mocnik do S praw P la n u Czteroletniego — zrodziła się m yśl utw orzenia K omisarza Rzeszy do Spraw Z atru d n ien ia (Reichskomm issar fü r den A

r-2 B r a n d e n b u r g i s c h e s L a n d e s h a u p t a r c h i v P o t s d ä m .R e p . r-2, A b t. l t P o l. N r r-2894, s. 8. P i s m o C h e t d e r O r d n u n g s p o liz e i z 17. I 1942, b e t r . : A n w e r b u n g u n d .E in s a tz s o w j e t r u s s i s c h e r A r ­ b e i t s k r ä f t e . P o r . H . P f a h l m a n n , F rem da rbeiter u n d K riegsgefan gene in der deu tsch en Kriegs- w te rtsch a ft 1939—1945. Beiträge zu r W ehrfo rschung, B d . 16/17, D a r m s t a d t 1968, s. 46.

3 B. K o z ie łło -P o k le w s k i,, Zagranicz ni robotn ic y p r zy m u s o w i w Pr usach W schodnic h w

l a t a c h 11 w o jn y św iatowej, W a r s z a w a 1977, s. 116.

4 Die Beschäftigu ng vo n ausländ ischen A r b e its k r ä fte n in Deutschland , Ergä nzba re S a m ­

m lu n g d er gellend en Vo rsch riften m i t au sfü h rlich en Erläuter ungen u n d Verw eis ungen, B e r ­

l i n 1942—1943, B I b , S . 29; A. IV b , S , 25.

. 5 H . K ü p p e r s , R. B a n n i e r , E insatzbe dingu ngen der Ostarbeiter s o w ie s o w j e t i s c h e r K riegs­ gefangener, B e r li n 1943, ss. 202—203.

beitseinsatz), którego zadaniem byłoby zapew nienie niem ieckiej gospo­ darce w ojennej odpow iedniej liczby rą k do p racy z k ra jó w okupow a­ nych. W praw dzie w ty m czasie zatrudniano już w Rzeszy blisko półtora miliona robotników zagranicznych, ale wobec w zrastających potrzeb uz­ nano, iż jest to liczba zbyt mała. W dw a tygodnie po objęciu stanow iska m inister Rzeszy do S p raw U zbrojenia i A m unicji (Reichsm inister f ü r Be­ w affnung u nd M unition) A lb e rt Speer, w porozum ieniu z przedstaw iciela­ m i OKW, przem y słu zbrojeniowego i M inisterstw a P ra c y Rzeszy, p rzed ­ staw ił H itlerow i p ro je k t d ek retu o utw orzeniu urzęd u G eneralnego P e łn o ­ mocnika do S p raw Z atru d n ien ia (G eneralbevollm ächtigter fü r den A rb eits­ einsatz — GBA), 21 m arca 1942 r. fu nkcję tę objął g au leiter T uryngii, F ritz S a u c k e l6.

W dziesięć dni po objęciu fu n k cji GBA skierow ał Sauckel do M inister­ stw a Rzeszy dla O kupow anych Obszarów W schodnich (R eichsm inisterium fü r die besetzten Ostgebiete) i Sztabu Gospodarczego Wschód (W irtschafts­ stab Ost) dekret, w k tó ry m nakazyw ał w ykorzystać w szystkie możliwości, by w najszybszym czasie w ysłać do Rzeszy jak najw ięcej robotników cy­ wilnych. Nie stanow iło to żadnego n o vum , a było jedynie potw ierdzeniem instrukcji, jaką 4 g ru d n ia 1941 r. przekazał podległym sobie placów kom S ztabu Gospodarczego Wschód. W in stru k cji tej stwierdzono, że po d sta­ w ow ym zadaniem organizacji gospodarczych i ad m in istracji na okupow a­ nych obszarach Zw iązku Radzieckiego jest dostarczenie do Rzeszy m ożli­ wie najw iększej liczby robotników cyw ilnych, b y w ten sposób w ypełnić lu k i pow stające w gospodarce na sk u tek pow oływ ania do W eh rm ach tu dalszych roczników niem ieckich mężczyzn. P rz y czym podkreślano, iż „w enn die Zahl d er Freiw illigen h in te r den gehegten E rw a rtu n g e n zu rü ck ­ bleibt, so m üssen die W erbem assnahm en, w ie bereits angeordnet, m it allen zu G ebote stehenden M itteln v e rs c h ä rft w e rd e n ” 7.

A lfred Rosenberg, jako m inister Rzeszy dla okupow anych obszarów wschodnich, przekazał w ładzom K om isariatu Rzeszy O stland (Reichs- kom m issariat O stland) i K o m isariatu Rzeszy U kraina (Reichskomimissariat U kraine) w spom niane polecenie Sauckla zaznaczając, iż należy w y k o rzy ­ stać wszelkie możliwości, by w szystkie siły robocze z obszaru w schodnie­ go w ysłać do Rzeszy. Jednocześnie zwrócił uw agę, że jego d e k re t z 19 l u ­ tego 1942 r. w spraw ie obow iązku p racy w poszczególnych kom isariatach

O pracy pr z ym usow ej ob yw ate li repu blik bałtyckich w III Rzeszy 95

6 K . D r o b i s c h , D. E i c h h o lt z , Die Zwa ngsa rbei t a u s l ä n d i s c h e r A r b e i t s k r ä f t e i n D e u t s c h l a n d

w ä h ren d des Z w e ite n W eltkrieges, w : X I l i M eid u n a ro d n y j Kongres Istoriö esklch Naufc,

Mos kva 16—23 V III 1970, D o kla d y Kongressa, t. 1, cz. 7, M o s k v a 1974, s. 229.

7 R. C z o lle k , Zwa ngsa rbei t u n d D epor tation en fü r die deutsche Kriegsm asc hin e in der

b a lt i s c h e n S o w j e t r e p u b l i k e n w ä h r e n d d e s Z w e i t e n W eltkrieges, J a h r b u c h f ü r W i r t s c h a f t s ­ g e s c h ic h te , 1970, t. 2, s. 48.

należy rozciągnąć rów nież na pracę w Rzeszy. P od k reślał przy tym , że nałożony na poszczególne k o m isariaty k o n ty n g en t robotników na w ysyłkę do Rzeszy m usi być w y p e łn io n y 8.

12 m a ja 1942 H inrich Lohse kom isarz Rzeszy K o m isariatu O stland (Reichskommissar des R eichskom m issariats Ostland), obejm ującego Biało­ ruś, Estonię, L itw ę i Łotwę, przekazał polecenie R osenberga poszczegól­ n y m kom isarzom gen eraln y m kom isariatów g eneralnych Białoruś, Estonia, L itw a i Ł otw a (G eneralkom m issare des G eneralkom m dssariats W eissruthe- nien, Estland, L itau en u nd Lettland).

W przy p ad k u rep u b lik bałtyckich, a zwłaszcza Estonii i Łotw y, s p r a ­ w a w e rb u n k u była skom plikow ana z dwóch zasadniczych względów. W szak

propaganda niem iecka głosiła, że w ojska niem ieckie przy b y ły jako w yz­ woliciele tych rep u b lik spod „bolszewickiego jarzm a” . W p lanach OKW przew idyw ano, że młodzi Estończycy, Łotysze i L itw ini podejm ą dobro­ w olną służbę w form acjach pomocniczych W ehrm achtu, w oddziałach zw alczających party zan tk ę, wreszcie w estońskim i łotew skim legionie SS. Nie można więc było ogołacać tych obszarów z młodych, zdolnych do służby w ojskow ej ludzi. Wzgląd d ru g i b y ł n a tu r y gospodarczej. Zakłady przem ysłow e i rolnictw o tych republik, zn ajdujących się na bezpośred­ nim zapleczu fro n tu północnego, m iały zaopatryw ać gru p ę A rm ii Północ (H eeresgruppe Nord). Robotnicy byli więc potrzebni n a miejscu. W tej sy tu acji jedynym liczącym się w K om isariacie Rzeszy O stland re z e r w u a ­ re m siły roboczej, k tó rą można było w ysłać bez szkody dla m iejscowej gospodarki do Rzeszy, był K om isariat G e n eraln y Białoruś. To w łaśnie lu d ­ ność tego kom isariatu padała przede w szystkim ofiarą w ysyłki do Rzeszy i dzięki tem u tylko K om isariat Rzeszy O stland m ógł w ypełniać nałożone n a ń k o n ty g en ty w ysyłki robotników do Niemiec. W krótce jed n a k źródło to znacznie się skurczyło. W zrastająca aktyw ność p a rty z a n tk i radzieckiej n a Białorusi ograniczyła możliwość w ysyłki ludności z tego obszaru do Rzeszy. N a posiedzeniu w Berlinie, 21 stycznia 1943 r., poświęconym spraw om w erb u n k u i w ysyłki robotników z okupow anych obszarów Związku Radzieckiego, R osenberg — odpow iadając Saucklowi, k tó r y żądał wzmożenia w e rb u n k u i w ysyłki — stwierdził, że bez znacznego pow iększe­ nia liczby sił policyjnych nie może być m owy o w ysyłce robotników z Białorusi, natom iast jeśli chodzi o rep u b lik i bałtyckie, to już obecnie odczuwa się b rak siły roboczej w m iejscowych zakładach p ro d u k c y j­ nych ’.

8 Ib id e m .

9 A r c h i w u m A k t N o w y c h w W a rs z a w i e (d a le j A A N ), m i k r o f i l m y a l e k s a n d r y j s k i e (d a le j M a), T. 454, R . 30. P r o t o k b ł k o n f e r e n c j i w B e r li n i e z 21 I 1943 w s p r a w i e A r b e it s e in s a tz .

Do sp raw y tej pow rócił w liście z 17 lutego 1943 r., skierow anym do Sauckla. Stw ierdzał w nim , że dotychczas k o m isariat Rzeszy O stland i K o ­ m isariat Rzeszy U kraina w ysłały łącznie 802 036 robotników . Sauckel żądając wzmożenia w ysyłki nie uw zględnia trudności transportow ych w zimie, działalności p a rty z a n tk i na B iałorusi i U krainie, wreszcie tego, że p racu jące n a potrzeby w ojska zakłady p ro d u k cy jn e w re p u b lik ach b a ł­ tyckich nie mogą się w yzbyw ać robotników , jeśli wysokość ich p ro dukcji nie m a ulec zm niejszeniu 10.

W ty m sam ym czasie, 16 lutego 1943 r., H inrich Lohse u tw o rzy ł przy K om isariacie Rzeszy O stlan sztab poborowy. Wchodzili do niego p rzed ­ stawiciele G ru p y A rm ii Północ, w yższy dowódca SS i policji (Höhere SS- und Polizeiführer), urzędnicy w ydziału zatru d n ien ia K om isariatu Rzeszy O stland n .

Okazało się bowiem, że ludność rep u b lik b ałtyckich nie poddaje się oddziaływ aniu propagandow em u, nie zgłasza się na w yjazd do Rzeszy, ani tym bardziej do oddziałów pomocniczych W eh rm ach tu czy legionu SS. W tej sy tuacji je d y n y m w yjściem , jakie w idziały w ładze niem ieckie, był pobór. Z adaniem nowo pow stałego sztabu poborowego było pokryć za­ potrzebow anie zgłaszane przez W ehrm acht, SS i w ydziały zatrudnienia. Doszło teraz do zderzenia interesów W ehrm achtu, SS i m iejscowych w ydziałów zatrudnienia w spraw ie podziału sił roboczych. W iększą część ustalonych k ontyngentów W eh rm ach t zam ierzał zachować dla siebie, p rze­ znaczając je do oddziałów pomocniczych, głów nie zaś do budow y um oc­ nień. SS ze swej stro n y dążyło do w zm ocnienia szeregów estońskiego i łotewskiego legionu SS, zaś miejscowe w ydziały zatrudnienia, które m iały dostarczać robotników zakładom p ro d u k cy jn y m w re p u b lik ach b a ł­ tyckich oraz w ysyłać ich do Rzeszy uznały, że w iększa część k o n ty n g e n ­ tów pow inna im przypaść w udziale. Na ten tem at w yw iązała się długa korespondencja m iędzy Rosenbergiem a S a u c k le m 12. Sauckel uznał, że sytuacja zmusza go do odbycia k o n feren cji z przedstaw icielam i K om i­ sa ria tu Rzeszy Ostland. W ty m celu p rz y b y ł do Rygi. W w yn ik u k o n fe ­ ren cji ustalono, że K om isariat Rzeszy O stland w yśle do N iem iec łącznie 183 tys. robotników , z tego 130 tys. z Białorusi, 40 tys. z Litw y, n atom iast z Estonii i Ł o tw y m iały być w ysłane jedynie k o biety — 10 tys. z Ł otw y i 3 tys. z Estonii. W przy p ad k u L itw y k o n ty n g en t m iał się składać z 15 tys. mężczyzn, 15 tys. kobiet oraz 10 tys. „ p ro d u k ty w n y ch sił roboczych”

(pro-O p ra cy prz ym u so w ej ob yw ate li repu blik bałtyckich w III Rzeszy 97

10 I b id e m . P i s m o R o s e n b e r g a d o S a u c k l a z 17 I I 1943. 11 R. C zo lle k , o p . c it., s. 57.

12 P o r . n p . A A N . M a, T. 454, R . 30. P i s m o R o s e n b e r g a d o L o h s e g o i K o c h a z 17 I I 1943; p i s m o R o s e n b e r g a d o S a u c k l a z 24 I I 1943.

duktiven A rbeitskräfte). Co rozum iano pod ty m ostatnim pojęciem, w y ­ jaśnił bez osłonek kom isarz Rzeszy Lohse stw ierdzając: „Za p ro d u k ty w n e siły robocze uznaje się osoby od 10 ro k u życia w zw yż” (Als produktive A rbeiskräfte gelten alle Personen vom 10. L eb en sja h r a u f w ä r t s ) 13.

W połowie czerwca 1943 r. Rosenberg podał do wiadomości Lohsego, że H itler ponownie w skazał konieczność dostarczenia do Niemiec p o trzeb ­ nej siły roboczej z okupow anych obszarów Zw iązku Radzieckiego. S y tu ­ acja m ilitarn a w iosną u tru d n iła w ysyłkę naznaczonego przez Sauckla ko n ty n g en tu 183 tys. robotników z K om isariatu Rzeszy O stland do Niemiec. N iem niej jednak należy dążyć do tego, by zwiększyć liczbę transportów robotników do Rzeszy. N ależy więc: powoływ ać dalsze roczniki w ram ach poboru; zastosować obowiązek pracy w Rzeszy w sto su n k u do tych w szystkich, którzy nie są zatru d n ien i w zakładach pro d u k u jący ch na po­ trzeby wojska; w ysyłać całe rodziny robotników rolnych potrzebnych r o l­ n ictw u Rzeszy; wysyłać do Rzeszy w szystkich zdolnych do pracy, a m iesz­ k ając y ch na obszarach zagrożonych działalnością p arty zan tk i; zwalniać uznanych za zbędnych robotników z poszczególnych zakładów i w ysyłać ich do Niemiec, aby zaś utrzym ać produkcję na obecnym poziomie wzmóc w tych zakładach dyscyplinę p ra c y i w ydajność; ponieważ działalność p arty zan tó w u tru d n ia w ysyłanie transportów z Białorusi, należy zw ięk­ szyć w ysyłkę robotników z L itw y u .

T ak więc głów ny ciężar w ypełnienia konty n g en tó w nałożonych na K o ­ m isariat Rzeszy O stland spadł na Litwę. 18 lipca 1943 r. Sauckel przy b y ł do K ow na na specjalną konferencję z w ładzam i K om isariatu G eneralne­ go L itw a, poświęconą spraw om w erb u n k u i w ysyłki do Rzeszy ro b o tn i­ ków z Litw y. W czasie tego spotkania podkreślił, iż obow iązkiem władz kom isariatu generalnego jest wysłać do Rzeszy 10% ogółu ludności Litw y. W odpowiedzi kom isarz gen eraln y von R enteln stwierdził, iż je s t to zada­ nie niezm iernie tru d n e, ponieważ ludność nie zgłasza się dobrowolnie and n a w yjazd do Rzeszy, an i do służby w oddziałach pomocniczych W e h r­ m achtu. Wszelkie zaś ostrzejsze fonmy w e rb u n k u pow odują ucieczkę ludności z zakładów pracy n a wieś, do lasu i pow iększanie się oddziałów partyzanckich. Bez znacznego wzmocnienia sił policyjnych nie uda się przeprowadzić zam ierzonej rek ru tacji. O becny n a spotkaniu w yższy do­ wódca SS i policji. Jekeln, zapewnił, iż O bergruppenführer von dem Bach jako szef urzędu do zwalczania „band” (Chef des A m tes fü r B anden­ bekäm pfung) obiecał odpowiednio wzmocnić oddziały policyjne na Litwie.

13 R. C zo lle k , op. cit., s. 60.

14 A A N , M a, T. 454, R . 30. D a le k o p is R e i c h s m i n is te r iu m f u r d ie b e s e t z te n O s tg e b ie tc e ( R o s e n b e rg ) z 18 V I 1943 d o R e i c h s k o m m is s a r f ü r d a s O e tla n d , H a u p t a b t e i l u n g A r b e it , R ig a .

Na k o n feren cji zdecydowano więc, iż jeśli k o m isariat игуэка większą pomoc policji, rozpocznie 15 sierpnia 1943 r. pobór roczników 1919— 1924 i w szystkich zw erbow anych w yśle do Rzeszy. J e d y n ie 17 tys. osób zo­ stanie p rzekazane W ehrm achtow i do oddziałów pomocniczych. P onadto w ty ch gm inach, gdzie pobór nie da odpow iednich w yników n a sk u tek uchylania się pow ołanych, w szystkie osoby zdolne do p racy w w ieku od 15 do 50 la t będą aresztow ane przez policję i w ysłane do p racy w Niemczech. Jeśli członkowie rodzin tych osób będą zdolni do pracy, w ysłane zostaną całe rodziny. W ten sposób nie tylko p o k ry je się częścio­ wo k o n tyngent, ale rów nież, przez zastosow anie odpowiedzialności zbio­ row ej, zmusi ludność do poddania się rozporządzeniom w ładz o k u p acy j­ nych. Poniew aż jed n ak tru d n o mieć nadzieję, czy n a w e t w ten sposób uda się w ypełnić, zwiększony obecnie do 100 tys. osób, k o ntyngent, należy zrewidow ać p ro je k t w ysłania do Ł o tw y osób ew akuow anych przym usow o z obszarów przyfrontow ych, a p rzebyw ających obecnie w Olicie. Osoby ten należy w ysłać do Rzeszy i zaliczyć n a poczet nałożonego n a L itw ę kontyngentu. Postanow iono wreszcie przeprowadzić dokładną selekcję w m iejscow ym obozie jenieckim , w k tó ry m zn ajd u je się w iele osób zbieg­ łych z poboru. Należy je rów nież w ysłać do p racy w Rzeszy 15.

Postanow ienia te w ykonyw ano w terenie z całą bezwzględnością. Z a­ stosowane m etody w yw ołały sprzeciw w ładz wojskow ych. Sztab Gospo­ darczy W schód donosił w raporcie z połowy października, że bezw zględ­ n y pobór ludności celem w ysyłki do Rzeszy spowodował, iż p racu jące na potrzeby w ojska zakłady przem ysłu spożywczego (cukrownie, w y tw ó rn ie konserw itp.) zostały ogołocone z robotników i pro d u k cja ich znacznie s p a d ł a 16. N atom iast R osenberg w liście do Sauckla z 8 października 1943 r. pisał, że m etody przym usow ego poboru, jakkolw iek u sp raw ied li­ wione, bo w erb u n ek dobrow olny nie dał efektów, spow odowały ucieczkę ludności do lasu i wzmocnienie oddziałów partyzanckich. P onadto istnieje wiele dowodów na to, że tysiące przym usow o zw erbow anych uciekło z transportów . P ow tórzył też, w ielokrotnie zresztą podnoszony zarzut, iż takie m etody w e rb u n k u pozbaw iają siły roboczej zakłady m iejscow e p r a ­ cujące dla wojska. Sugerow ał przy tym , iż należałoby zaniechać dalszej w ysyłki ludności z rep u b lik bałtyckich podkreślając, że ta k a je s t opinia m iejscowych władz, n ato m iast w ysyłać jedynie ludność „ew akuow aną” z obszarów zajm ow anych przez A rm ię Czerwoną, a p rzebyw ającą czaso­ wo w Estonii, na Łotw ie i L itw ie 17. W końcu 1943 r. W ydział P ra c y

15 I b id e m . P r o t o k ó ł s p o t k a n i a S a u c k l a 18 V II 1943 z w ł a d z a m i G e n e r a l k o m m i s s a r i a t L i ­ t a u e n w K o w n ie .

16 A A N , M a, T. 454, R. S p r a w o z d a n ie W i r t s c h a f t s s t a b O s t za o k r e s 10—1 6 X 1943. 17 I b id e m . P i s m o R o s e n b e r g a d o S a u c k l a z 28 X 1943.

K om isariatu Rzeszy O stland (H auptabteilung A rb eit des Reichskom m is­ sariat Ostland) podsum ował akcję w erb u n k u i w ysyłki do Rzeszy. Od 1 stycznia do końca listopada w ysłano do Niemiec 63 599 osób z gestii k o ­ m isariatu, a więc Estończyków, Litw inów , Łotyszów i przede w szystkim Białorusinów. 72 487 m łodych mężczyzn przekazano do W eh rm ach tu i SS, do Rzeszy w ysłano 18 tys. jeńców w ojennych, dotychczas p racujących w rolnictw ie republik bałtyckich oraz 16 633 przym usow o ew akuow anych z obszarów przyfrontow ych.

Rok 1944 przyniósł dalsze nasilenie akcji przym usow ego w erbunku, podniesienie kontyngentów , ale też nasilenie sprzeczności interesów posz­ czególnych resortów gospodarki w ojennej i zatrudnienia. Szczególne za­ niepokojenie Speera, jako m inistra uzbrojenia i produkcji w ojennej (Reichsminister fü r R ü stu n g - u nd K riegsproduktion) w yw ołał spadek p ro ­ dukcji w zakładach przem ysłow ych rep u b lik bałtyckich, głównie Estonii i Łotw y, spowodowany ubytkiem siły roboczej. Dlatego też specjalnym d ekretem z 31 stycznia 1944 r. zwrócił on uw agę na konieczność zabez­ pieczenia p ro d u k cji w tych zakładach, polecając reklam ow ać w szystkich p racujących w nich robotników 18. Rozwój sy tu acji na froncie w schodnim i jego odcinku półnoonym spowodował, że szef OKW K eitel ogłosił 14 lu ­ tego 1944 r. generalną mobilizację w Estonii „ohne R ücksicht au f die W irtsch a ft” 19. Mimo to Sauckel nie rezygnow ał z możliwości zdobycia w k ra ja c h bałtyckich robotników dla Rzeszy. 24 stycznia 1944 r. nałożył na L itw ę obowiązek dostarczenia do Rzeszy 100 tys. robotników , z tego 50 tys. należało w ysłać już w lu ty m î0.

N atarczyw e żądania Sauckla nap o tk ały na sprzeciw głównodow odzą­ cego G ru p y A rm ii Północ (O berbefehlshaber der H eeresgruppe Nord). 1 kw ietnia 1944 r. dokonał on bilansu zapotrzebow ania gospodarki w o­ jennej rep u b lik bałtyckich na siłę roboczą. Z zestawienia tego wynikało, że zakłady p rodukujące na potrzeby w ojska w Estonii w ym agały m in i­ m u m 13 764 robotników , na L itw ie 16 421, a na Łotw ie 43 099. W sum ie 73 284 robotników. Ponadto na obszerze operacyjnym G ru p y A rm ii P ó ł­ noc potrzeba było 102 350 robotników do budow y umocnień, lotnisk, dróg. Obok tego 30 tys. robotników w ym agało pozyskiw anie to rfu , n a co szczególny nacisk kładł G oring 21.

W tej sy tuacji jedyną „w olną” siłą roboczą, k tó rą można było wysłać do Rzeszy była ludność zagarnięta przez cofające się oddziały W ehrm achtu

18 A A N, M a, R . 454, R. 15. N o t a t k a d l a g a u l e i t e r a L o h s e , R ig a 15 V 1944. 19 I b id e m .

2 0 I b id e m . 21 I b id e m .

i „ew akuow ana” do K om isariatu Rzeszy O stland. W początkach kw ietnia 1944 r. Lohse zaw iadom ił Rosenberga, że z te re n u L itw y wszyscy ci „ew a­ kuow ani” zostaną w ysłani do Niemiec, zgodnie zresztą z rozporządzeniem Rosenberga z 28 m arca 1944 r. Na L itw ie w w y n ik u przeprow adzonej r e ­ jestrac ji ujęto 25 tys. osób, z tej liczby 18 tys. w ysłano już do Niemiec w ciągu m arca. Podobną re je stra c ję przeprow adzono w Estonii i na Łotw ie 22.

W ty m czasie w rep u b lik ach b ałtyckich rozpoczęła działalność w e r­ bunkow ą jeszcze jed n a placów ka niem iecka, tak zw ana D ienststelle H a u p t­ b a n n fü h re r Nickel. Z adaniem jej był w e rb u n ek dzieci liczących 10 do 14 la t i ich w ysyłka do Niemiec. J a k w ynika z przedstaw ionego przez tę placówkę spraw ozdania z 19 października 1944, od m a ja w ysłała ona do zakładów J u n k e rs a 2500 dzieci. W ciągu zaś sw ojej czteromiesięcznej dzia­ łalności w ysłała ogółem 28 117 dzieci, z tego 18 917 chłopców i 2500 dziew ­ cząt jako siły pomocnicze do niem ieckiej obrony przeciwlotniczej (Flakhel- fer) i 5 tys. chłopców oraz 1200 dziew cząt dla przem ysłu zb ro jen io w eg o 23. Jeśli przypom nim y sobie cytow aną już w ypowiedź kom isarza Rzeszy O stland, iż za „p ro d u k ty w n e siły robocze” uznać należy osoby od 10 ro k u życia wzwyż, to działalność tej placówki, ani też poparcie jak im cieszyła się ona u m iejscow ych w ładz niem ieckich nie będą nas dziwiły.

P rz y p a d ła ona już na okres, gdy w pełn y m toku b y ły przygotow ania do ew akuacji rep u b lik bałtyckich, zgodnie z A RLZ-Erlass. S k ró t ARLZ pochodził od pierw szych słów: A uflockerung, R äum ung, L ähm ung, Z e r­ störung. P rzym usow a ew akuacja ludności rep u b lik bałtyckich stanow iła ostatni etap sw oistej w ysyłki ludności tych k rajó w do Niemiec.

* * *

Nie p o trafim y dać dokładnej odpowiedzi, sięgającej ostatnich dni w o j­ ny, na p y tan ie o liczbę zatrudnionych przym usow o w Trzeciej Rzeszy obyw ateli bałtyckich. P o u fn e b iu lety n y statystyczne, w ydane wspólnie przez B eau tra g te fü r den V ierjah resp lan i G eneralbevollm ächtigte fü r den A rbeitseisatz sięgają jedynie końca w rześnia 1944 r., a w ięc obejm ują tylko pierw szy etap ew akuacji rep u b lik bałtyckich. Nie uw zględniają więc w zrostu zatru d n ien ia obyw ateli tych rep u b lik w w yniku ich p rz y ­ musowej ew akuacji.

D ane statystyczne zaw arte w e w spom nianych b iu letynach pozw alają

O pracy pr z ym usow ej oby w ate li re publik bałtyckich w III Rzeszy 101

22 A A N , M a, T. 4M, R. 30. P i s m o R e i c h k o m m is s a r f ü r d a s O s t la n d d o R o s e n b e r g a z 8 IV 1944,

Stan Estonia Litwa Łotwa O g ó łe m w ._______________________________________________________________________________________________________________________ d n i u M I К I R M I К I R M I К I R m | k | r 20 V 1942 . . . 18 139 6 622 24 761 10 VII 1942 766 1 025 1 791 14 728 5 185 19 913 5 543 2 876 8 419 21 037 9 086 30 123 10 X 1942 730 874 1 604 15 426 5 623 21 049 5 893 3 132 9 025 22 049 9 629 31 678 31 III 1943 760 940 1 700 13 393 5 276 18 669 5 785 3 235 9 020 19 933 9 451 29 389 30 VI 1943 600 1 129 1 729 13 634 5 417 19 051 6 133 3 312 9 445 20 367 9 858 30 225 3 0 IX 1943 627 1 354 1 981 14 508 5 959 20 467 5 322 2 920 8 242 20 457 10 233 30 690 3 1 XII 1943 747 1 321 2 068 16 396 6 448 22 817 5 772 3 030 8 802 22 888 10 799 33 687 31 III 1944 990 1 359 2 349 17 291 800 6 24 091 5 633 3 471 9 124 23 934 11 630 35 564 30 VI 1944 924 1 615 2 539 18 690 327 7 26 017 5 860 3 724 9 584 25 474 12 666 38 140 3 0 IX 1944 908 2 053 2 961 20 966 584 9 30 550 6 576 4 712 11 288 28 450 16 349 44 799 M=m ężczy źn i, К= k o b iety , R= r a z e m

ż ró d lo : Der A rb e itse in sa tz im Deutschen Reich, Jg. 1942, nr 12/13, s. 11; nr 16, s. 3; nr 19, s. 17; Der A rb e itse in sa tz im G r o s s d e u ts c h e n R e ic h , Jg. 1943, nr 7, s. 20; nr 10/11, ss. 4—5; Jg. 1944, nr 2/3, s. 31; nr 6/7/8, s. 13; nr 9, s. 7; nr 11/12, s. 11; obliczenia w ł a s n e .

O pr ac y pr z y m u s o w e j o b y w a te li re pub lik ba łtyckich w II I Rzeszy 1 0 3 a 3 C U £ S e э -» Г » w Й « 2 >> •O 3 s 8 Ä >> > o N 00 o. ° >. & U W c N о к 2 * ' O e _ 0 3 h (O ® ® t -, N T -H r -H o O O O O O O O O c o I> 4 0 4 0 C O^ 4 0 C O i— < O * o ' o ' o ' o o o o t o c o œ o s i o o c ^ ^ o o s H C ^ C 'O S l N O l C O Î f l d 'O ) ^ O •—1 0 > О О О Ю С О ^ М П П М М П М М М ' Ф М Ю Ш Н О З Э Т О О Щ ® N C O N Iß in t O O in t D ' T ( O O ö V C O O J C -f O ö M Ю 0 1 Г О С ) 0 ! О О И М < 0 O ï t — О 5 С 0 С — C -COtF^® С 0 С 0 г^ С 0 С 0 Ю С 0 С 0 Г -1 О H O o a n t f c o o 'i 'T ю н м а о о М п ю ю t h N N h W m M n N N O t -N O t « N C O © M M ^-(< M L O C d! M C 01 r-' ł, '-i n~ L O lO M C n N O i— IC ~ ,4f< 4ö Ю С О 0 5 4 0 О Ю 0 0 i— I С О t O О Ю С -* М Ю ^ С О О С О С — С 0 ' -н Ю Ч , 0 ) М ' ^ Ю Г ' ® f o -4 f f i r t « r o « 3 H œ O H t -0 5 ^ 0 N H « ( D О О О С О Ю г Ч Л Ф Ю М О t -d 1 С -О 4 ‘: ' f N I b О С О N ^ H O i r-( L fl О О 0 5 C O O ’-' ^ i n t -t — C O O î O ) O H C o c o c oa s ^c o c o o w jp M f f i t o m O H C o n i o o m c o o i O M 0 5 0 4 o М М И 5 1 Й М С О О М М g iN T fO ln tO tS C S C O O ) h N N N M M C O M M M N N N M M M r t ’f r f T t 1 О © О ® *-< •—* © © И Н М П П М М П М

prześledzić rozm iary zatrudnienia robotników zagranicznych w Trzeciej Rzeszy, określić ich narodowość, s tru k tu r ę płci, prześledzić zm iany ja­ kie w ystępow ały w wysokości zatrudnienia określonych g ru p naro d o ­ w ych robotników zagranicznych, wreszcie przedstaw ić form y ich w y k o ­ rzystania w gospodarce w ojennej Niemiec.

Jeśli władzom K om isariatu Rzeszy O stland udaw ało się w yw iązać ze stosunkow o w ysokich konty n g en tó w w ysyłki robotników do Niemiec, to odbywało się to — jak już w yżej w spom niano — w pierw szym okresie głów nie kosztem ludności Białorusi, później zaś tzw. ew akuow anych, czyli ludności zagarniętej przez cofające się w ojska niem ieckie. Udział ludności rep u b lik bałtyckich był znacznie m niejszy. Potw ierdzenie tego zn ajd u jem y w poufnych staty sty k ach niemieckich.

W ciągu ponad dw óch lat, od 20 m aja 1942 do 30 w rześnia 1944 liczba zatrudnionych przym usow o w Trzeciej Rzeszy obyw ateli rep u b lik b a ł­ tyckich wzrosła blisko dw ukrotnie, od 24 761 do 44 799 (por. tab. 1). N a j­ liczniejsi w śród nich przez cały okres byli Litw ini. Początkow o stanowili oni 66,2% ogółu obyw ateli rep u b lik bałtyckich zatrudnionych przym usow o w Trzeciej Rzeszy (Estończycy — 5,9%, Łotysze — 28,0%). W końcu w rześ­ nia 1944 r. odsetki te kształtow ały się następująco: L itw ini — 68,2%, E stoń­ czycy — 6,6%, Łotysze — 25,2%. N iew ielki b y ł udział obyw ateli republik bałtyckich w śród ogółu robotników zagranicznych w Trzeciej Rzeszy. P rzez cały okres nie przekraczał on 1,0% (pro. tab. 2).

C h arakterystyczny dla całej Rzeszy w zrost odsetka k obiet w śród r o ­ botników zagranicznych daje się zauważyć rów nież w grupie obyw ateli T a b e l a 3. O b y w a t e l e r e p u b l i k b a ł t y c k i c h z a t r u d n i e n i w T r z e c i e j R z e s z y w l a t a c h 1942— 1944 w e d ł u g p łc i D a ta R o b o t n i c y z a g r a n i c z n i w T r z e c i e j R z e s z y = loo O b y w a t e l e r e p u b l i k b a ł t y c k i c h = ICO M _к M 1 К 20 V 1942 73,9 26,1 73,4 26,6 10 V I I 1942 70,6 ■ 29,4 69,8 30,2 10 X 1942 68,0 32,0 69,6 . 30,4 31 I I I 1943 67,9 32,1 67,8 32,2 30 V I 1943 67,8 32,2 67,3 32,7 30 I X 1943 67,9 3 2 Д 66,6 33,4 31 X I I 1943 67,7 32,3 67,9 32,1 31 I I I 1944 67,2 32,8 67,2 32,8 30 V I 1944 66,7 33,3 66,7 33,3 30 I X 1944 66,6 33,4 63,5 36,5 ż r ó d l o : j a k w t a b e l i 1; o b lic z e n ia w ł a s n e .

republik bałtyckich. Na początku badanego okresu kobiety stanow iły 26,6% przym usow o zatrudnionych obyw ateli re p u b lik bałtyckich, w po­ łowie 1943 r. już 33,4%, a w końcu w rześnia 1944 r. 36,5% (por. tab. 3). Podobną praw idłow ość możem y zaobserwować analizując rozm ieszcze­ nie obyw ateli rep u b lik bałtyckich w działach gospodarki Trzeciej Rzeszy. W pierw szym okresie, jak już wspomniano, zdecydow ana większość r o ­ botników była kierow ana do p ra c y w rolnictw ie. W zrastające zapotrzebo­ wanie na surow ce ro ln e i żywność staw iało przed rolnictw em coraz w ięk ­ sze zadania. A by im sprostać trzeba było chronicznie cierpiącem u na brak siły roboczej ro ln ictw u zapewnić odpow iednią liczbę robotników rolnych. S tąd też rolnicze obszary Trzeciej Rzeszy b y ły w pierw szym okresie w ojny uprzyw ilejow ane w przydziale obcokrajow ej siły roboczej. W pierw szych m iesiącach po w y b u ch u w ojny dotyczyło to przede w szystkim jeńców w o jennych z k am panii w rześniow ej 1939 r. w Polsce i jeńców cy­ w ilnych, a po zakończeniu k am panii n a Zachodzie rów nież francuskich jeńców w ojennych. Również i obyw ateli rep u b lik b ałtyckich zatrudniano w pierw szym okresie głów nie w rolnictw ie. W połowie m a ja 1942 r. p ro ­ cent ogółu robotników przym usow ych z re p u b lik bałtyckich w odsetku ogółu zatrudnionych w rolnictw ie zmniejszał się. Spow odowane to było w zrastającym zapotrzebow aniem innych działów gospodarki, zwłaszcza przem ysłu. N iekorzystne zm iany w położeniu m ilitarn y m Trzeciej Rze­ szy, przede w szystkim fiasko w o jn y błyskaw icznej n a Wschodzie, zm u­ siły Niem cy do pełnej m obilizacji po ten cjału wojenno-ekonom icznego. Zrezygnow ano więc z tak zw anej w lite ra tu rz e przedm iotu koncepcji agrarn ej, polegającej n a z atru d n ian iu robotników zagranicznych głównie w rolnictwie, n a rzecz ich masowego z atru d n ian ia w przem yśle. Zm ieniły się zasady rozdziału siły roboczej; nie tylko zm niejszano p rzydziały r o ­ botników zagranicznych dla rolnictw a, ale zaczęto z niego w ycofywać mężczyzn. W pierw szym okresie dotyczyło to głów nie fachowców, zarów ­ no robotników cyw ilnych, jak i jeńców w ojennych, później w ogóle mężczyzn.

O kólnikiem z 9 stycznia 1943 r. GBA nakazał wycofać z rolnictw a w szystkich mężczyzn zd o ln y c h . do p racy w przem yśle zbrojeniow ym i ciężkim, a rolnictw u zapewnić siły zastępcze. I jakkolw iek zapew niano chłopów, że po pew n y m czasie robotnicy ci w rócą, lub na ich miejsce przybędą siły zastępcze, zdarzało się to tylko w yjątkow o. Z re g u ły też siły zastępcze stanow iły kobiety i młodociani. W okresie późniejszym , już bez jakichkolw iek w yjaśnień, kazano zabierać mężczyzn z rolnictw a i k ie ­ rować ich do p racy w górnictw ie, n a k ład a jąc p rzy ty m na poszczegól­ ne urzędy p racy określony k o n ty n g en t robotników . Bardzo często p ra k ty

B o h d a n K o z ie łł o -P o k le w s k i .o 3 d O ^ O O O O lO M ^ t* f-O o o o ” O "■*' o o o o o C O O I N N O J C S N ^ O O N O l r t ’t f o c O t — O O ^C OOt OM COC -O • -l O C f t O O ł M T ^ t ^ O l M C I N n N c O n n t O CO _ Ф > O H f î m h C OC O N N N « Г M * « n « N W С— Н -Ч С -С О С О С О О О » -н с о о ^ о с — o o r— a> 0 0 0 0 0 ) 0 0 0 0 0 0 * В £ « -o t f V С О С О С -О 0 5 С О С О С О Ю О C 0 c s j[ > rH O 0 0 i-(O O O « ( о ю а н н ю о ю о ) с о -^ ^ ^ ю ю ю и о ю о o _ ^ o _ ( O H M M -и t j T ю " ^ t-* c o ” o ’ m * -П « М П « М ^ Т ? ^ Ю т м ш г о н ^ о ю с -C O t ~ -C O C ~ C £ > O O O t > t O O O i — lCOin»-HCD C*0 О С О Ю ^ а э « о « о ю rr s *-< M e o м а а ^ м н и п ю H N e r t C O i n ^ t -t " N i n -JM M H N M N W 5 * • N M N M « « r f «t f « tf «t f r H «t f o O) O O o O ) > > X : > > « Jo H > » С X \ o S . I c s ' .a > i-ł 0 1 i s g 1 ■ ? ß О - ' ч « ) 5 3 о 'В • ■- Н tj о S и Й N ь Ï 3 -« г ü I > ^ ^ G r e S o .. 5 5 ■ ■о а с «< А N Ф S ” я « I >> д ад с 3 S 'S * о О - 3 3 -О ■О ге я -О •п -о S , S •3 0 ) i Ä J, 5 * ■ "3 g Q ;

IU

'

II

kow ano przenoszenie robotników zagranicznych i jeńców w o jen n y ch do innych działów gospodarki n a okres zimy. A kcję tę nazyw ano „urlopow a­ niem ” i zakładano, że na wiosnę robotnicy w rócą do sw oich daw nych m iejsc p racy w rolnictw ie. W krótce jed n ak okazało się to niemożliwe. P rzem y sł zbrojeniow y tw ierdząc, iż przystosow anie i przygotow anie ty c h robotników do p ra c y w ym agało kilk u m iesięcy szkolenia, nie w yraził zgody n a ich pow rót do rolnictw a. Z leśnictw a przekazano część ro b o tn i­ ków „urlopow anych” , a m ianowicie tych, k tó ry c h zatru d n ian o przy w yrębie. Z atrzym ano n ato m iast zatrudnionych w zakładach przem ysłu drzew nego i papierniczego. Z aw ażyły tu te sam e względy, co w przem yśle zb ro je n io w y m 24.

W m a ju 1942 r. w przem yśle i rzem iośle Trzeciej Rzeszy pracow ało 31,0% ogółu robotników z re p u b lik bałtyckich. W n a stęp n y ch m iesiącach odsetek ten stale w zrastał i w połowie sierpnia 1944 r. w ynosił już 45,6% (por. tab. 4). W zrastał rów nież odsetek robotników z tych re p u b lik za­ tru d n io n y ch w han d lu , ko m u n ik acji i adm inistracji. P rzy czy n ą tego było coraz pow szechniejsze z atru d n ian ie kobiet w placów kach usługow ych — restau racjach , gospodach, sklepach. Pow ażne znaczenie m iał rów nież zw iększający się stale udział robotników w p racach kolejnictw a. W licz­ bach bezw zględnych n astąpił tu w zrost dw u k ro tn y , od 3530 do 6696. Podobnie blisko d w u k ro tn y w zrost m am y do odnotow ania w dziale służby domowej (od 690 do 1090), ale odsetek nie uległ tu praw ie zmianie. W ca­ łym b ad an y m okresie jedynie niespełna 3,0% spośród ogółu robotników z rep u b lik bałtyckich zatrudniano w dziale służby domow ej. P rz y stale w zrastającym zapotrzebow aniu ro ln ictw a na siłę roboczą, zwłaszcza po w ycofaniu mężczyzn z tego działu gospodarki, kobiety uznaw ano za p e ł­ now artościow ą siłę roboczą dla rolnictw a i dlatego też tylko w w y ją tk o ­ w ych w y padkach przyznaw ano w ielodzietnym rodzinom niem ieckim lub — a raczej przede w szystkim — p rom inentom p a rty jn y m , kobiety z a g ra ­ niczne jako pomoc domową.

P rzedstaw iłem w m iarę zachow anych m ateriałów źródłow ych tylko m ały w ycinek te m a tu eksploatacji zasobów gospodarczych i ludnościo­ w ych rep u b lik bałtyckich. Z atru d n ien ie ludności tych rep u b lik w ro ln ic­ tw ie i m iejscowych zakładach przem ysłow ych p racujących n a potrzeby gospodarki w ojennej Trzeciej Rzeszy, to o drębny te m a t zw iązany zresztą ściśle z niem iecką polityką w ykorzystyw ania zasobów siły roboczej k r a ­ jów okupow anych.

O pracy pr z ym usow ej oby wateli re publik bałtyckich w III Rzeszy 107

24 B. K o z le lł o - P o k le w s k i , Zagraniczni robotn ic y p r zy m u s o w i, ss. 118—122, g d z ie s z cz e g ó lo - we o m ó w i e n i e t y c h s p ra w .

Z W A N G S B E S C H Ä F T IG U N G V O N B Ü R G E R N A U S D E N B A L T I S C H E N R E P U B L IK E N IM D R IT T E N R E IC H I N D E N J A H R E N D E S 2. W E L T K R IE G E S Z u s a m m e n f a s s u n g A u s d e r u m f a s s e n d e n P r o b l e m a t i k d e r E x p l o a t a t i o n d e s W i r t s c h a f t s b e s t a n d e s u n d d e r B e v ö l k e r u n g d e r b a lt i s c h e n R e p u b l ik e n z u m N u t z e n d e r K r i e g s w i r t s c h a f t d e s D r i t t e n R e ic h e s s te l lt d e r B e i t r a g d a s P r o b l e m d e r Z w a n g s v e r s c h i c k u n g v o n B ü r g e r n d e r b a l t i s c h e n R e p u b l ik e n in s D r i t t e R e ic h u n d i h r e B e s c h ä f t ig u n g i n d e n v e r s c h i e d e n s t e n Z w e i g e n d e r d e u t s c h e n W i r t s c h a f t d a r . Q u e l le n g r u n d la g e f ü r d e n B e i t r a g b i ld e n M a t e r i a l i e n a u s d e m A r c h i v u m d e r N e u e n A k t e n in W a r s z a w a , s o g e n a n n t e a l e x a n d r i n i s c h e M ik r o f il m e ( M is c e la n e o u s G e r m a n R e c o r d s C o l­ l e c t io n N a t io n a l A r c h iv e s M ic r o c o p y U S A , G r u p p e R e i c h s m i n i s t e r i u m f ü r d ie b e z e t z te n O s t ­ g e b ie te ) s o w ie s t a t is t is c h e s M a te r ia l e n t h a l t e n i n g e h e i m e n V e r ö f f e n t l i c h u n g e n „ D e r A r b e i t s ­ e i n s a t z im D e u t s c h e n R e i c h ’' u n d „ D e r A r b e i t s e i n s a t z im G r o s s d e u ts c h e n R e i c h ” . I m F a l le d e r b a l t i s c h e n R e p u b l ik e n , in s b e s o n d e r e E s t la n d u n d L e t t l a n d , w a r d i e A n ­ w e r b u n g a u s z w e i G r ü n d e n k o m p li z ie r t. V e r k ü n d e t e d o c h d ie d e u t s c h e P r o p a g a n d a i m m e r h i n , d a s s d a s d e u t s c h e s M ü i t ä r a ls B e f r e i e r d i e s e r R e p u b l i k e n v o m „ b o ls c h e w i s ti s c h e n J o c h ” k a m . I n d e n P l ä n e n d e s O K W w a r v o r g e s e h e n , d a s s j u n g e E s te n , L e t t e n u n d L i t a u e r f re i w i ll ig d e n D ie n s t i n d e n H i l f s v e r b ä n d e n d e r W e h r m a c h t , i n d e n A b t e il u n g e n z u r B e k ä m p f u n g d e r P a r t i s a n e n , s c h lie s s lic h i n d e n e s t n i s c h e n u n d l e t t i s c h e n SS L e g i o n e n a n t r e t e n . M a n k o n n t e d a h e r d ie s e G e b ie te n i c h t d e r j u n g e n , f ü r d e n K r i e g s d i e n s t f ä h i g e n M e n s c h e n b e r a u b e n . D e r z w e i te G r u n d w a r w i r t s c h a f t l i c h e r N a t u r . I n d u s t r i e b e t r i e b e u n d L a n d w i r t s c h a f t d e r b a l t i s c h e n R e p u b l ik e n , i m d i r e k t e n H i n t e r l a n d d e r N o r d f r o n t g e le g e n , s o ll te n d i e H e e r e s g r u p p e N o r d v e r s o r g e n . A r b e i t s k r ä f t e w a r e n a ls o a m O r t n ö tig . I n d i e s e r S i t u a t i o n w a r i m R e i c h s k o m m i ­ s s a r i a t O s t la n d d a s e in z ig e R e s e r v o i r v o n A r b e i t s k r ä f t e n , d i e m a n , o h n e S c h w a n k f ü r d ie W i r t s c h a f t a m O r t, i n s R e ic h s c h ic k e n k o n n t e , d a s G e n e r a l k o m m i s s a r i a t W e is s r u s s l a n d . E b e n d i e B e v ö l k e r u n g d ie s e s K o m m i s s a r i a t s f ie l v o r a l l e n D i n g e n d e r V e r s c h i c k u n g i n s R e i c h z u m O p fe r, u n d n u r d a d u r c h k o n n t e d a s R e i c h s k o m m i s s a r i a t O s t la n d d ie i h m a u f e r l e g t e n K o n t i n ­ g e n te d e r Z w a n g s v e r s c h i c k u n g n a c h D e u t s c h l a n d e r f ü l l e n . I n K ü r z e j e d o c h w u r d e d ie s e Q u e lle i m m e r k l e i n e r . D ie z u n e h m e n d e A k t i v i t ä t d e r s o w j e t i s c h e n P a r t i s a n e n i n W e is s r u s s l a n d s c h r ä n k t e d i e M ö g li c h k e it e n d e r Z w a n g s v e r s c h i c k u n g a u s d i e s e m G e b ie t i n s R e i c h e in . A lso f ie l d ie H a u p t l a s t d e r d e m R e i c h s k o m m i s s a r i a t O s t la n d a u f e r l e g t e n K o n t i n g e n t e n e r - f ü l l u n g a u f L i ta u e n . W e n n es d e n S t e ll e n d e s R e i c h s k o m m is s a r i a ts O s t la n d g e la n g , d i e r e l a t i v h o h e n K o n ­ t i n g e n t e zu s te l le n , so g e s c h a h d a s i n d e r e r s t e n Z e i t h a u p t s ä c h l i c h a u f K o s t e n d e r B e ­ v ö l k e r u n g v o n W e is s r u s s l a n d , s p ä t e r d e r s o g e n a n n t e n E v a k u i e r t e n d .i. d e r j e n i g e n , d i e v o n d e n s ic h z u r ü c k z i c h e n d e n d e u t s c h e n T r u p p e n m i t g e s c h l e p p t w u r d e n . D e r A n t e il d e r B e v ö l k e r u n g a u s d e n b a l t i s c h e n R e p u b l i k e n w a r b e d e u t e n d n i e d r i g e r . E i n e B e s t ä t i g u n g d a f ü r f i n d e t m a n in g e h e im e n d e u t s c h e n S t a t i s t i k e n . I m L a u f e v o n m e h r a l s z w e i J a h r e n , v o m 20. M a i 1942 b i s 30. S e p t e m b e r 1944, w u c h s d ie Z a h l d e r im D r i t t e n R e i c h Z w a n g s b e s c h ä f t i g t e n B ü r g e r a u s d e n b a l t i s c h e n R e p u b l i k e n f a s t u m d a s D o p p e lte , v o n 24 761 a u f 44 799. D ie g r ö s s t e A n z a h l u n t e r i h n e n w a r e n d ie g a n z e Z e it h i n d u r c h L i te u e r . A n f ä n g l i c h w a r e n es i h r e r 66,2'/« d e r g e s a m t e n Z a h l d e r i m D r i t t e n R e ic h z w a n g s b e s c h ä f ti g te n B ü r g e r a u s d e n b a l t i s c h e n R e p u b l i k e n ( E s te n — 5,9°/«, L e t t e n — 28,0e/»). E n d e S e p t e m b e r 1944 g e s t a l t e t e n s ic h d ie Z a h l e n f o lg e n d e r m a s s e n : L i t a u e r — 68,2®/«, E s t e n — 6,6®/e, L e t te n — 25,2'/». D e r A n t e il d e r B ü r g e r a u s d e n b a l t i s c h e n R e p u b l ik e n a n d e r G e s a m t h e i t d e r a u s lä n d i s c h e n A r b e it e r im D r i t t e n R e i c h w a r r e l a t i v k l e i n . D ie g a n z e Z e i t h i n d u r c h ü b e r s c h r i t t e r n i c h t 1,0*/«. E i n e b e s o n d e r e S t e l l u n g n i m m t h i e r d i e a b M ä r z 1944 t ä t i g e D i e n s ts t e l l e H a u p t b a n n - f ü h e e r N ic k e l e in . I h r e A u f g a b e d a r d i e A n w e r b u n g v o n K i n d e r n i m A l t e r v o n 10 b is 14 J a h r e n u n d i h r e V e r s c h i c k u n g n a c h D e u t s c h l a n d . W ie a u s d e m v o n d i e s e r D i e n s ts t e l l e a m 19. O k t o b e r 1944 a n g e f e r t i g t e n B e r i c h t h e r v o r g e h t , v e r s c h i c k t e sie v o n M a i a n 2500 K i n d e r a n d i e J u n k e r s w e r k e . W ä h r e n d i h r e r 4 - m o n a t ig e n T ä t i g k e i t v e r s c h i c k t e sie i n s g e s a m t 28 117 K in d e r, d a v o n 18 917 J u n g e n u n d 2 500 M ä d c h e n a ls F l a k h e l f e r s o w ie 5 000 J u n g e n u n d 1200 M ä d c h e n f ü r d ie R ü s t u n g s in d u s tr i e ,