Wojnowski, Edmund
Problem Prus Wschodnich w okresie
II wojny światowej - powrót Warmii i
Mazur do Polski
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 333-346
1985
Edm und W ojnow ski
P R O B L E M P R U S W S C H O D N I C H W O K R E S I E I I W O J N Y Ś W I A T O W E J — P O W R Ó T W A R M I I I M A Z U R D O P O L S K I J u ż od p ie r w s z y c h m ie s ię c y II w o j n y św ia t o w e j , sta tu s P ru s W sc h o d n ic h z a jm o w a ł w a ż n e m ie js c e w ś r ó d k w e s tii, k tó r y c h r o z w ią z a n ie u w a ż a n o za w a ż n e d la b e z p ie c z e ń s tw a e u r o p e jsk ie g o po jej za k o ń czen iu . W y n ik a ło to za ró w n o z n a jś w ie ż s z y c h d o św ia d c z e ń , jak i ok resu m ię d z y w o jn ia 1918— 1939.P o ls k a n a jd o t k liw ie j o d czu ła is t n ie n ie w P r u sa c h W sc h o d n ich e n k la w y n ie m ie c k ie g o im p e ria liz m u . J e j in te r e s y p o lity cz n e , w o j s k o w e i g o sp o d a rcz e b y ły n a jb a rd zie j za g ro ż o n e u tr z y m a n ie m tu sta tu su q u o a n te . J e s t w ię c z ro zu m ia łe , że w śr ó d p ie r w s z y c h z a b ie g ó w d y p lo m a ty c z n y c h p o w s ta łe g o w e F r a n c ji rządu p o lsk ie g o g en . W ła d y sła w a S ik o r sk ie g o z n a la zł się ta k ż e p rob lem p rzy szło ści P r u s W sc ho d n ich . W r o z m o w a c h p r o w a d z o n y c h 11 i 12 p a ź d z ie r n ik a 1939 r. z p o lity k a m i b r y ty jsk im i, m in is te r sp r a w za g r a n ic z n y c h teg o rządu, A u g u st Z a le w sk i, p o stu lo w a ł d e m ilita r y z a c ję P ru s W sc h o d n ich i z a p e w n ie n ie P o ls c e k o n tr o li n a d p r o w in c ją *. P o ls k ie p o g lą d y dość sz y b k o e w o lu o w a ły w k ie r u n k u p r o p o zy cji p e łn e g o w łą c z e n ia jej w g r a n ic e p a ń stw a p o l sk ieg o . O pierano je na d w ó c h p rzesłan kach: n a le ż n e g o o d sz k o d o w a n ia za w o j n ę oraz z a p e w n ie n ia b e z p ie c z e ń s tw a g r a n ic R zec z y p o sp o lite j. U ż y to n a stę p u ją c y c h a r g u m en tó w :
— P r u s y W sc h o d n ie n ig d y n ie b y ły in te g r a ln ą częścią e tn ic z n e g o t e r y t o riu m N ie m ie c , le c z s t a n o w iły su i g e n e r is u n ik a t, jako je d y n a w E u ro p ie k o lo n ia w ie lk ie g o m o c a r stw a w śr ó d o b sza r ó w n a ro d o w o obcych;
— g erm a n iz a c ja P r u s W sc h o d n ich n a stę p o w a ła m e to d a m i id e n ty c z n y m i, co o sie d la n ie się N ie m c ó w w d z isie jsz e j Ł o t w ie i E sto n ii, a w i ę c drogą p o d b o ju p rzez z a k o n y r y c er sk ie, k tó r e pod p o zo rem s łu ż b y id ei ch rześcija ń sk iej b y ł y p ie r w s z y m i p io n ie r a m i im p e r ia liz m u n ie m ie c k ie g o na W schodzie;
— w y c o f y w a n ie p rzez H itle ra lu d n o śc i n ie m ie c k ie j z Ł o t w y i E sto n ii jest n ie św ia d o m y m z a p e w n e za cz ą tk ie m pro cesu h isto r y c z n e g o , k tó r y w in te r e sie p o k o ju w E u ro p ie w in ie n b y ć d o p r o w a d z o n y do p e łn e g o z ak oń czen ia, a k tó r e g o treścią jest lik w id a c ja n ie m ie c k ic h p o sia d ło śc i k o lo n ia ln y c h n a d B a łty k ie m i p rzez to z a tr z y m a n ie ra z na z a w s z e p o ch od u n ie m ie c k ie g o na w sch ó d , k tó r y w u m y sła c h n ie m ie c k ic h b y ł ty lk o e ta p e m do h e g e m o n ii n a d E uropą 2.
S ta n o w is k o a lia n tó w 'zachodnich w o b e c p o lsk ic h p o stu la tó w b y ło z r ó ż n i cow an e. P e łn e g o poparcia u d z ie la ła im F ra n cja . B r y ty jc z y c y b y li ba rd ziej p o w śc ią g liw i, u zn a ją c „ w tej ozy in n e j fo r m ie p r z y łą c z e n ie do P o ls k i P ru s
1 W . W r z e s iń s k i , W a r m i a i M a z u r y го p o l s k i e j m y ś l i p o l i t y c z n e j 1864— 1945, W a r s z a w a 1984, s. 349.
2 S p r a w a p o l s k a w c z a s ie I I w o j n y ś w i a t o w e j n a a r e n i e m i ę d z y n a r o d o w e j . Z b i ó r d o k u m e n t ó w , W a r s z a w a 1985, ss. 140—141 ( c y t. z a W . W r z e s i ń s k i m , W a r m i a t M a z u r y , e. 350).
E d m u n d W o j n o w s k i
W sc h o d n ic h dla dania n am lep sz e g o oparcia o m o r z e ” s. S ta n o w is k o a m e r y k a ń sk ie z a p r e z e n to w a n e p rzez p od sek reta rza sta n u Summer W e lle sa z a k ład ało p r z y łą c z e n ie P ru s W sc h o d n ic h i W o ln e g o M iasta G d ań sk a do P o lsk i. W z a m ia n za to W e lle s p ro p o n o w a ł p r z e su n ię c ie z a c h o d n iej g r a n ic y P o lsk i na w sch ó d , co m ia ło b y ć rek o m p e n sa tą d la N ie m ie c iza p o n ie sio n e s t r a t y 4. Rząd Z w ią z k u R a d zieck ieg o r e p r e z e n to w a ł w sp r a w ie p r z y łą o zen ia P r u s W sc h o d n ic h do P o ls k i po za k o ń c z e n iu II w o j n y św ia t o w e j — p o g lą d y zbieżme z p o l sk im i p o stu la ta m i 5.
R ok 1943 p r z y n ió sł d alszą k r y sta liz a c ję p o g lą d ó w a lia n tó w n a te m a t p rzy szło ści P ru s W sc ho d n ich . P o ls k i p o stu la t w sp r a w ie w łą c z e n ia tej p ro w in c ji w g ra n ice R ze c z y p o sp o lite j z y s k a ł p r z y c h y ln o ść W ie lk ie j Trójki. Z n a la zło to w y r a z n a o b rad ach k o n fe r e n c ji w T e h e r a n ie (28 X I — 1 X I I 1943). Z a a p ro b o w a n o ta m p ro jek t lik w id a c ji w ła d z tw a n ie m ie c k ie g o w P ru sa ch W sc ho d n ich . P r z y ję to r ó w n ie ż p r o p o zy cje p rem iera ZSR R J ó zefa S ta lin a , a b y K r ó le w ie c i jego o k o lic e p r z y łą c z y ć do Z w ią z k u R a d zie c k ie g o *. U z a sa d n ia ją c s w o je sta n o w isk o J. S ta lin w liście do C h u rch illa z 4 lu te g o 1944 r. pisał: „ P r e te n d u je m y do p rzy łą c z e n ia do Z w ią z k u R a d zie c k ie g o p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j c z ę śc i P r u s W sc h o d n ich , łą c z n ie z K r ó le w c e m jako p o rtem n ie z a m a r z a ją cy m . J e s t to j e d y n y sk r a w e k z ie m i n ie m ie c k ie j, do k tó r ej p r e te n d u je m y . B ez z a s p o k o jen ia te j m in im a ln e j p r e te n sji Z w ią z k u R a d zie c k ie g o u stę p liw o ść Z w ią z k u R a d zieck ieg o , k tó r a w y r a z iła się w u z n a n iu l in ii C urzona, traci w s z e lk i se n s, jak już o ty m m ó w iłe m P a n u w T e h e r a n ie ” 7. O d p o w ia d a ją c na list J. S ta lin a W. C hu rch ill n a p isa ł 27 lu te g o 1944 „ S tw ie r d z iłe m jed nak , że z d a n ie m R ządu J e g o K r ó le w s k ie j M ości je st to ze str o n y R o sji s p r a w ie d liw e ż ąd an ie. T r a k tu ją c tak, jak to c z y n ię i tę w o j n ę p rze c iw k o a g r e sji n ie m ie c k ie j jako jed ną ca ło ść i jako w o j n ę tr z y d z ie sto le tn ią , rozp oczętą w 1914 r. p r z y p o m n ia łe m p. M ik o ła jc z y k o w i, że z iem ia tej c z ęści P ru s W sc h o d n ich zb r o czona jest k r w ią r osyjsk ą, szczod rze p rzelan ą za w s p ó ln ą sp ra w ę. T u taj w o j sk a ro sy jsk ie , n a cie r a ją c w sie r p n iu 1914 r. po w y g r a n iu b i t w y p od G u m b in n e n i in n y c h b ite w sw o ją o f e n s y w ą , ze sz kod ą d la w ła sn e j m o b iliza c ji, z m u s i ł y N ie m c ó w , b y w y c o f a li z fr o n tu d w a k o r p u sy a rm ijn e n a c ie r a ją c e na P a ryż, co o d eg ra ło isto tn ą ro lę w z w y c ię s t w ie n ad M arną. K lę sk a p od T a n n e n - b e r g ie m w ż a d n y m sto p n iu n ie p r z ek reśla ty c h w ie lk ic h su k c e só w . D la te g o w y d a w a ło m i się, że R o sja n ie m a ją h isto r y c z n e i w p e łn i u z a sa d n io n e p r e te n sje do ty c h ob sza r ó w n ie m ie c k ic h ” 8. T e h e r a ń sk ie u sta le n ia u tr w a liły się w d zia ła n ia c h p o lity a z n y c h n a s tę p n y c h lat. B e z w ię k s z y c h zm ian a k c e p to w a ły je k o le jn e k o n fe r e n c je W ie lk ie j T r ójk i w J a łc ie (4— 11 lu ty 1945) i P o c z d a m ie (5 sie r p ie ń 1945). W w ie lk ie j p o lity c e m ię d z y n a r o d o w e j lik w id a c ja w ła d z tw a n ie m ie c k ie g o w P r u sa c h W sc h o d n ic h w ią z a n a b y ła coraz siln ie j z k o n cep cją p r z y sz łe g o b e z p ie c z e ń stw a e u r o p e jsk ie g o i te n w z g lą d , jak się w y d a je , z d e c y d o w a ł o sto su n k o w o d a lek o id ą cej zg o d n o śc i g łó w n y c h a u to r ó w ó w c z e sn e j p o lity k i m ię d z y n a r o d o w e j co do lo só w tej p row in cji.
3 W . T. K o w a l s k i , W a l k a d y p l o m a t y c z n a o m i e j s c e P o l s k i w E u r o p i e (1939—1945), W a r s z a w a 1966, s. 55. 4 W . W r z e s iń s k i , W a r m i a i M a z u ry ', s. 352. 5 W . T. K o w a l s k i , W ie l k a k o a l i c j a 1941— 1945. T . 1, W a r s z a w a 1972, s. 111. 6 T e h e r a n—J a ł t a—P o c z d a m . D o k u m e n t y k o n f e r e n c j i s z e f ó w r z ą d ó w t r z e c h w i e l k i c h m o c a r s t w , W a r s z a w a 1970, ss. 86—87. 7 K o r e s p o n d e n c j a p r z e w o d n i c z ą c e g o R a d y M i n i s t r ó w Z S R R z p r e z y d e n t e m S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h i p r e m i e r e m W ie l k ie j B r y t a n i i w o k r e s i e W i e l k i e j W o j n y N a r o d o w e j . 1941—1945. T . 1, W a r s z a w a 1960, s. 195. 8 I b i d e m , s s. 201—202,
P roblem Prus W s c h o d n i c h w o k r e s ie II w o jn y ś w i a t o w e j 335
R ząd R ze c z y p o sp o lite j P o ls k ie j na e m ig r a c ji sta ł n a sta n o w isk u ' p r z y łą czen ia c a ły c h P ru s W sc h o d n ic h do P o l s k i 9. P o d o b n e sta n o w isk o z a jm o w a ła p o czą tk o w o d e le g a c ja P o ls k ie g o K o m ite tu W y z w o le n ia N a r o d o w e g o w ozasie r o z m ó w z rzą d em Z SR R p r o w a d z o n y c h w M o s k w ie w d n ia ch 24— 26 lipca 1944 10. W to k u ty c h ro zm ó w p o tw ie r d z o n o u sta le n ia z T e h e ra n u . D y sk u sja d o ty c z y ła p r z e b ie g u lin ii g r a n iczn ej. W w y n ik u n e g o c ja c ji u sta lo n o , że g r a n i ca b ę d z ie b ie g ła na p ó łn o c od E lb ląga, k o r z y stn ie j dla P o lsk i w p o ró w n a n iu z w s tę p n y m i p ro p o zy cja m i “ . O sta te c z n e w y t y c z e n ie g r a n ic y p o lsk o -r a d z ie c k ie j w d a w n y c h P ru sa c h W sc h o d n ich n a stą p iło po k o n fe r e n c ji po o zd a m sk iej w u m o w ie m ię d z y rzą d em Z S R R a T y m c z a s o w y m R zą d em J e d n o śc i N a r o d o w e j, 16 sie r p n ia 1945 r.
D u że z a in te r e so w a n ie p r z y szło ścią P r u s W sc h o d n ic h w o k r e sie II w o j n y ś w ia to w e j w y k a z y w a ły p o lsk ie o śr o d k i k o n sp ir a c y jn e . Choć w z a le żn o ści od o rie n ta c ji p o lity c z n e j r e p r e z e n to w a ły o n e z r ó ż n ic o w a n e sta n o w isk a , to je d nak, co do lik w id a c ji w ła d z t w a n ie m ie c k ie g o w P r u sa c h W sc h o d n ic h oraz w c ie le n ie ty c h ziem do p a ń stw a p o lsk ie g o , p o g lą d y p o sz c z e g ó ln y c h u g r u p o w a ń w y k a z y w a ły d a lek o idącą zb ieżn o ść 12. R a m y a r ty k u łu n ie p o z w a la ją n a sz e r sz e o m ó w ie n ie te g o z a g a d n ien ia . W ięcej u w a g i w y p a d a p o św ię c ić p r o g r a m o m d z iałan ia, k tó r e p o w s t a ły w p o lsk im p o d ziem iu . N a jp o w a ż n ie js z y m o środk iem , w k tó r y m k o n c e n tr o w a ły się p race p r o g r a m o w e z w ią z a n e z g r a n i cą za ch o d n ią p o w o je n n e j P o ls k i ■— w ty m ta k ż e z r o z w ią z a n ie m p ro b lem u w sc h o d n io p r u sk ie g o — b y ło B iu ro Z a c ho d n ie p r z e k sz ta łc o n e w 1944 r. w B iu ro Z iem Z a c h o d n ich D e le g a tu r y R zą d u n a K raj. W B iu r z e o p r a c o w y w a n e b y ły k o n c e p c je o p a n o w a n ia oraz w a r u n k ó w in k o rp o r a c ji P r u s W sc h o d n ich . N a j w ię c e j u w a g i p o św ię c a n o p r o b le m o m lu d n o ś c io w y m i n a r o d o w o śc io w y m . P r o g r a m y w łą c z e n ia P ru s W sc h o d n ic h do p o lsk ie g o o r g a n izm u p a ń s t w o w e g o za k ła d a ły u tr z y m a n ie sta tu su q u o a n t e n a w s c h o d n ie j g r a n ic y R zec z y p o sp o lite j i to w ła ś n ie z m u sza ło a u to r ó w t y c h p r o g r a m ó w do p o ło ż e n ia sz c z e g ó ln e g o n a c isk u n a sp r a w y lu d n o ś c io w e . B iu ro Z ie m Z a c ho d n ich , o c e n ia ją c sy tu a c ję n a r o d o w o śc io w ą P r u s W sc h o d n ich , w y r ó ż n ia ło n a ty c h te r e n a c h n a stę p u ją c e g r u p y ludności:
— P o la k ó w o p e łn e j św ia d o m o śc i n a r o d o w ej;
— p ó ł-P o la k ó w (p o lsk ieg o p o ch o d zen ia , ze z n a jo m o ścią ję z y k a i s e n t y m e n te m d la n ie g o , k o r z e n ia m i t k w ią c y c h je sz c z e w p o lsk o ści, le c z z m y ś le n ie m i u św ia d o m ie n ie m p o lity c z n y m p r z e ję ty m o d N ie m có w );
— N ie m c ó w p o ch o d zen ia p o lsk ie g o .
B iu ro Z iem Z a c h o d n ich w y t y c z y ło ta k ż e (na p o d sta w ie sp is ó w lu d n o ści z la t 1920 i 1925 oraz k o r e k tu r E u g e n iu sz a R o m era , sp o rz ą d z o n y c h w oparciu o sp is s z k o ln y w P r u sa c h W sc h o d n ich ) n a stę p u ją c e o b sz a r y n a ro d o w o śc io w e :
— o b sza r m ie s z a n y p o lsk o -n ie m ie c k i: M a z u r y i p o w ia ty na p r a w y m b r z e gu W is ły (razem 17 p o w ia tó w ), z a m ie sz k a łe w 1939 r. p rzez 908 768 lu d zi, w ty m P o la k ó w 414 200 (P o la k ó w u św ia d o m io n y c h n a ro d o w o 109 958, p ó ł-P o la k ó w 304 242). O prócz te g o o b szar te n m ia ło z a m ie sz k iw a ć o k o ło 200 000 c a ł k o w ic ie z g e r m a n iz o w a n y c h P o la k ó w w r e je n c ji k w id z y ń sk ie j; 9 W . W r z e s iń s k i, W a rm ia i M a z u ry , s . 355. 10 W . T . K o w a ls k i , W ie lk a k o a li c ja 1941—1945. T . 2. W a rs z a w a 1975, s . 285 i n . 11 I b id e m . 12 O b s z e r n a c h a r a k t e r y s t y k a s t a n o w i s k u g r u p o w a ń k o n s p i r a c y j n y c h w k r a j u o r a z p o l s k ic h o ś r o d k ó w p o l it y c z n y c h n a e m i g r a c j i z a w a r t a j e s t u W . W r z e s iń s k ie g o , W a r n j ia i M a z u r y , s . 357 i n .
E d m u n d W o j n o w s k i
— o b szar m ie sz a n y lite w s k o - n ie m ie c k i (5 p o w ia tó w p ó łn o c n y c h i w s c h o d n ic h nad' N iem n em );
— o b szar c z y sto n ie m ie c k i (13 p o w ia tó w r e je n c ji k r ó le w ie c k ie j i r e jen cji g ą b iń sk ie j oraz E lb lą g ), lic z ą c y w 1939 r. 1 300 000 lu d ności.
Z p r z y to czo n y ch sz a c u n k ó w lu d n o ś c io w y c h w y n ik a ły k o n c e p c je rep o lo n i- zacji P ru s W sc ho d n ich . O pieran o je n a zało żen iu , że p olsk a lu d n o ść rodzim a ( u św ia d o m ie n i n a ro d o w o P o la c y , p ó ł-P o la c y i N ie m c y p o lsk ie g o p o ch od zen ia) sta n o w ić b ę d z ie p o d sta w ę za lu d n ie n ia , z d e k la r o w a n i N ie m c y zo sta n ą p r z e sie d len i, a n a p ły w lu d n o śc i p o lsk ie j z in n y c h r e g io n ó w o d b y w a ć się b ę d zie sto p n io w o , w m ia r ę p rzesie d la n ia N ie m c ó w . P o stę p y rep o lo n iza cji, m ia ły z a p e w n ić n a stę p u ją c e azynniki:
— w y z w o le n ie lu d n o śc i e tn ic z n ie p o lsk ie j spod w p ł y w u n ie m ie c k ie j a d m i nistracji;
•— z a p e w n ie n ie w a r u n k ó w , u m o ż liw ia ją c y c h p o p ra w ę jej p o ło ż e n ia e k o n o m iczn ego;
— s tw o r z e n ie w a r u n k ó w do k r y sta liz a c ji n a r o d o w e j gru p lu d n o ści n ie p o sia d a ją c y c h w y k s z ta łc o n e g o p o czu cia p r z y n a le ż n o śc i n a rod ow ej;
— z lik w id o w a n ie p r z e w a g i ilo śc io w e j lu d n o śc i n ie m ie c k ie j;
— z a p e w n ie n ie w a r u n k ó w p e łn e g o ro z w o ju sp o łe c z n e g o , gosp o d a rcz eg o i k u ltu ra ln eg o ;
— z a p e w n ie n ie w a r u n k ó w sp r z y ja ją c y c h k u lty w o w a n iu r e g io n a ln e j k u l tu r y i z w y c z a jó w , przy r ó w n o c z e sn y m u ła tw ie n iu k o n ta k tó w z p o lsk ą k u ltu r ą o g ó ln o n a r o d o w ą 1S.
P o lsk a em ig r a c ja k o m u n isty c z n a , p r z e b y w a ją c a w Z w ią z k u R ad zieck im , w y p o w ia d a ła się za p r z e p r o w a d z e n ie m p e łn e j i sz y b k ie j a k cji o sa d n icze j w tej części P r u s W sc h o d n ich , k tó r a m ia ła p r zy p a ść P o lsce. S ta n o w is k o to w y p ł y w a ło z g e n e r a ln y c h k o n c e p c ji p ro g r a m o w y c h k o m u n is tó w p o lsk ic h w sp ra w ie g r a n ic odrod zon ej P o lsk i. K o m u n iśc i w id z ie li m o ż liw o ść o sie d le n ia w P ru sa c h W sc h o d n ich n ie ty lk o p r z e sie d le ń c ó w z P o ls k i c e n tra ln ej, le c z ta k ż e m ie sz k a ń có w z ie m w s c h o d n ic h , k tó r e — zg o d n ie z p ro p o zy cja m i t e h e r a ń sk im i — m ia ły się zn a le ź ć w g r a n ic a c h Z w ią z k u R a d zieck ieg o . In n y m i m o ty w a m i, w y s u w a n y m i p rzez k o m u n istó w , b y ł y w z g lę d y g o sp od arcze. K o m u n iśc i u w a ż a li, że „ lu k i lu d n o ś c io w e n a te r e n a c h za ch od n ich , p r z y łą c z o n y c h d o R z e c zy p o sp o litej, będ ą m u s ia ły b y ć bardzo sz y b k o z l i k w i d o w a n e , p rzed e w s z y s tk im ze w z g lę d u na k o n ie c z n o ść c a łk o w ite g o u r u c h o m ie n ia i w y z y s k a n ia dla dobra k ra ju ap aratu g o sp o d a rcz eg o ty ch te r e n ó w ” l ł . K o n c e p c je r ep o lo n iza cji ziem o d z y sk a n y c h , p o stu lo w a n e p rzez k rę g i k o m u n isty c z n e , b y ły bard ziej o sad zon e w r e a lia c h ó w c z e sn e j m ię d z y n a r o d o w e j sy tu a c ji p o lity cz n e j.
O śr o d k a m i p r z y g o to w u ją c y m i p ro g r a m w łą c z e n ia P ru s W sc h o d n ic h do P o ls k i b y ł ta k ż e k o n sp ir a c y jn y Z w ią z ek M azu rów . P o w o ła n y p rzez n ieg o M azu rsk i In s ty tu t B a d a w c z y za p o d s t a w o w y c e l s w e j d zia ła ln o śc i w o k resie o k u p a cji u w a ż a ł o p r a c o w a n ia m o n o g r a fic z n o -sta ty sty a z n e P r u s W schod n ich . In s ty tu t ten z w ią z a n y b y ł z T a jn ą O rgan izacją N a u c z y c ie lsk ą , w s p ó łd z ia ła ł ta k ż e z z a w k rza ń sk ą grupą te j o rgan izacji. T y m k a n a łe m m a te r ia ły o p ra co w a n e p rzez M a zu rsk i In s ty tu t m o g ły d ocierać do B iu ra Z ie m N o w y c h . N ie z a c h o w a ły się , n ie ste ty , a n i sta tu t M azu rsk iego In sty tu tu , an i też „ o p ra c o w a n ia m o n o g r a fic z n o -sta ty sty c z n e ” z ok resu o k u p a c y jn e g o . L a te m 1944 r. Z w ią zek M azu rów z d e c y d o w a ł się n a k o n ta k ty i w sp ó łd z ia ła n ie z P o ls k im K o m
i-13 I b id e m , s. 400 i n . 14 I b id e m .
P ro b le m P ru s W s c h o d n i c h w o k r e s ie II w o jn y ś w i a t o w e j
337
te te m W y z w o le n ia N a r o d o w e g o . J e g o p r z e d s ta w ic ie le , k tó r zy z n a le ź li się n a w y z w o lo n y c h te r e n a c h P o lsk i — J e r z y B u r sk i i H ie r o n im S k u r p sk i — p o in fo r m o w a li P o ls k i K o m ite t W y z w o le n ia N a r o d o w e g o o d z ia ła ln o śc i Z w ią z k u M a zu ró w i M azu rsk ieg o In sty tu tu . J e s ie n ią 1944 r. o p r a c o w a n o p ro g ra m (m e m oriał), k tó r y d oręczon o P r e z y d iu m K r a jo w e j R a d y N a r o d o w e j. 22 listo p a d a 1944 r. d e le g a c j a Zwiąizku M a z u r ó w zo sta ła p r z y ję ta p rzez p rzew o d n ic z ą c e g o K r a jo w e j R a d y N a r o d o w e j B o le s ła w a B ie r u ta . N a p o d sta w ie z ło ż o n e g o w c z a sie a u d ie n c ji m e m o r ia łu m o żn a w p e w n y m sto p n iu o d tw o r z y ć k ie r u n k i prac In s ty tu tu M a z u rsk ieg o w o k r e s ie o k u p a c ji i z o r ie n to w a ć s ię w k o n c e p c ja c h r e p r e z e n to w a n y c h p r z e z Z w ią z e k M a z u r ó w 15. W d z ie w ię c iu r o z d z ia ła ch m e m o r ia ł fo r m u ło w a ł z a m ierzen ia d o ty c z ą c e sp r a w te r y to r ia ln o -u str o jo w y c h , lu d n o ś c io w y c h , g o sp o d a rcz y ch , k u ltu r a ln y c h i w y z n a n io w y c h . W sp r a w a c h t e r y to r ia ln y c h p o stu lo w a ł:
— u tw o r z e n ie w o j e w ó d z t w a m a zu r sk ie g o , sk ła d a ją c e g o się и 22 p o w ia tów;
— w łą c z e n ie p ię c iu p o w ia tó w n a d w iśla ń sk ic h (elb lą sk i, m a lb o r sk i, k w i d z y ń sk i, sz tu m sk i i su sk i) do w o j e w ó d z t w a pom o r sk ieg o ;
— w łą c z e n ie k ilk u p o w ia tó w p ó łn o c n o -w s c h o d n ic h , z a m ie sz k a ły c h p rzez lu d n o ść lite w sk ą , do L itw y ;
— p o z o sta w ie n ie K r ó le w c a w g ra n ic a c h w o je w ó d z tw a m a z u r sk ie g o (na w y p a d e k g d y b y z u k ła d ó w p o k o jo w y c h w y n ik ło in a czej, p o p iera n o p o stu la t w o je w ó d z tw a m a z u r sk ie g o o 22 p o w ia ta c h z sie d z ib ą władiz w o je w ó d z k ic h w O lsztyn ie).
W sp r a w a c h u stro jo w y ch :
— r o z c ią g n ię c ie n a w o j e w ó d z t w o m a z u r sk ie u str o ju a d m in istr a c y jn e g o i sa m o r z ą d o w e g o o b o w ią z u ją c e g o w P o ls c e , w r a z ze zm ia n a m i w p r o w a d z o n y m i u sta w a m i K r a jo w e j R a d y N a r o d o w e j i d e k r e ta m i P o ls k ie g o K o m ite tu W y z w o le n ia N a ro d o w e g o ; — w p r o w a d z e n ie u sta w o d a w s t w a i s ą d o w n ic tw a p o lsk ieg o ; — p rzy o b sa d z a n iu w s z e lk ic h st a n o w is k u r z ę d n ic z y c h u w z g lę d n ie n ie w p ie r w s z y m r z ę d z ie „ e le m e n tu p o lsk ie g o p ośród a u to c h to n ó w ”.
N a o b szar ze m a ją c y m sta n o w ić w o j e w ó d z t w o m a z u r sk ie p rzep ro w a d zo n o n a stę p u ją c ą k la s y f ik a c ję n a r o d o w o śc io w ą : lu d n o ść p o ch o d z e n ia p o lsk ie g o — 710 000; lite w s k ie g o — 69 000; lu d n o ść in n e g o p o ch o d z e n ia (Francuzi, H o le n d rzy) — 64 000; lu d n o ść n ie m ie c k a — 507 000.
O prócz t e g o w sp r a w a c h lu d n o ś c io w y c h p o stu lo w a n o :
— z a s to s o w a n ie d o lu d n o śc i p o lsk ie j u p r a w n ie ń i o b o w ią z k ó w istn ie ją cy c h n a p o z o sta ły m ob sza r ze R z e c z y p o sp o litej;
— u d z ie le n ie p r a w a g o śc in n o śc i in n y m n a r o d o w o śc io m z w y j ą tk ie m n ie m ie ck iej;
— p r z e s ie d le n ie lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j („ tw a rd o i b e z w z g lę d n ie z a s to s u je m y do n ic h ic h w ła s n e p ra w o i p o z b a w im y ic h w s z e lk ic h p ra w , a w i ę c i p ra w a p o b y tu n a n a sz e j z ie m i”);
— p o w o ła n ie sp e c ja ln e j k o m is ji k w a lifik a c y j n e j dla o k r e śle n ia p r z y n a le ż n o ści do n a ro d u p o lsk ie g o lu b o b ceg o , k tó r a o p rze s ię n a n a stę p u ją c y c h zasadach: „ P o la k ie m n a z ie m i m a z u r sk ie j jest: te n , k tó r y m a n a z w isk o p olsk ie, te n , k o m u p o lsk ie n a z w isk o zo sta ło z n ie m c z o n e (lub jeg o przodkom ), te n o n ie
15 T . F i l i p k o w s k i , Z a g a d n ie n ia P r u s W sch o d n ich w m e m o r ia ła c h p r z e d ło ż o n y c h P o ls k ie m u K o m ite to w t W y zw o len ia N a ro d o w e g o , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m iń s k ie ( d a le j K M W ),
p o lsk im n a z w isk u , k tó r y zna ję z y k p o lsk i i n im się p o słu g u je . Z alicza się do sp o łe c z n o śc i p o lsk ie j, m a łż o n e k m ie sz a n e g o m a łż e ń stw a , k tó r eg o druga stron a jest p o lsk ie g o p o ch o d zen ia oraz ic h p o to m s tw o ”.
W d z ie d zin ie gosp o d a rcz ej p o stu lo w a n o :
— w s tr z y m a n ie ru ch u lu d n o śc i (osad n ictw a) do czasu p r z e b u d o w y u str o ju gosp o d a rcz eg o , p o lity c z n e g o i sp o łe c z n e g o w w o j e w ó d z t w ie m azu rsk im ;
— k o n fis k a tę c a łe g o m a ją tk u n ie m ie c k ie g o (m a ją tk i n ie m ie c k ie p r z e z n a c zy ć na c e le r e fo r m y rolnej);
— p r z e p r o w a d z e n ie r e fo r m y ro ln ej i z a b e z p ie c z e n ie p ie r w s z e ń stw a do k o r z y sta n ia z n iej lu d n o śc i „ m ie js c o w e j” oraz w y d z ie le n ie za p a só w z ie m i d la „ r e e m ig ra cji m a zu rsk iej, w sz c z e g ó ln o śc i zn a d R e n u ” ;
— p rzezn a c z e n ie części m a ją tk u n ie m ie c k ie g o na o d sz k o d o w a n ia d la M a z u r ó w — b o jo w n ik ó w p olskości;
— w y o d r ę b n ie n ie z m a ją tk u n ie m ie c k ie g o c z ęści z a b u d o w a ń g o sp o d a r c z y ch i in n y c h „na c e lo w ą ak cję o d ro d z e n io w ą lu d u m a zu r sk ie g o (pr zed szk o le, d om lu d o w y , sp ó łd z ie ln ia )”;
— p r z y s to s o w a n ie istn ie ją c e j sp ó łd z ie lc z o śc i do n o w y c h w a r u n k ó w . W sp r a w a c h o św ia ty , k u ltu r y i w y c h o w a n ia :
— u r u c h o m ie n ie w k a żd ej m ie js c o w o śc i przedszkola;
— u d o stę p n ie n ie m ło d z ie ż y m o ż liw o śc i zd o b y cia w y k sz ta łc e n ia ; — r o z b u d o w a n ie sy s te m u p r a cy p ozaszkoln ej;
— o to c z e n ie sp e c ja ln ą op iek ą z a b y tk ó w i p a m ią tek p olsk ich , a r a d y k a ln e u su n ię c ie z a b y t k ó w n ie m ie c k ic h („N ie w o ln o ic h p o zo sta w ić, m im o ich w a r to śc i a r ty sty c z n y c h ”).
W sp r a w a c h w y z n a n io w y c h :
— u z n a n ie fa ktu , że p o n a d 90 p ro cen t M azu rów jest w y z n a n ia e w a n g e lick iego;
— u n ie w a ż n ie n ie o b o w ią z u ją c e j u s t a w y k o śc ie ln e j K o śc io ła e w a n g e lic k ie g o i o p r a c o w a n ie now ej;
— z a n ie c h a n ie w s z e lk ic h prób re k a to liz a c ji M azurów ;
— o d łą c z e n ie K o ś c io łó w „od w s z e lk ie g o w p ł y w u n a ż y c ie p a ń stw o w e i p o lity c z n o -n a r o d o w e ” ;
— lik w id a c ję oznak n ie m c z y z n y w e w s z y s t k ic h k ościołach .
O m a w ia n y m e m o r ia ł w s k a z u je n a w y r a ź n ą e w o lu c ję p o lity c z n ą jego autorów : u w z g lę d n io n o w n im p o stu la ty w y p ły w a j ą c e z p rogram u P o ls k ie g o K o m ite tu W y z w o le n ia N a r o d o w e g o . Trudno o cen ić, w jakim sto p n iu m e m o r ia ł te n jest o d b ic ie m w y n ik ó w p r a c y p r o w a d zo n ej p rzez In s ty tu t M a zu rsk i w o k r e sie ok u p a cji. J e d y n ie p o stu la ty d o ty c zą ce sp r a w lu d n o ś c io w y c h i te r y to r ia ln y c h są c z ęścio w o z b ie ż n e z p ro p o zy cja m i B iu ra Z iem Z a c h o d n ich le.
W K r a jo w e j R a d zie N a r o d o w e j i P o ls k im K o m ite c ie W y z w o le n ia N a r o d o w e g o sp r a w a m azu rsk a sp o tk a ła się z ż y w y m z a in te r e so w a n ie m . N ie w ą tp liw ą z a słu g ą r e p r e z e n ta n tó w Z w ią z k u M a zu ró w b y ło z a in te r e so w a n ie K r a jo w e j R a d y N a r o d o w e j i P o lsk ie g o K o m ite tu W y z w o le n ia N a r o d o w e g o p r o b lem em w s c h o d n io p r u sk im i za p ro p o n o w a n ie d y sk u sji n a t e m a t ro zw ią z a n ia te g o p ro b le m u po w y z w o le n iu . Z a le c e n ie p rze w o d n ic z ą c e g o K r a jo w e j R a d y N a r o d o w e j, b y p r z e d y sk u to w a n o sp r a w y P ru s W sc h o d n ich w o p arciu o d e z y d e r a ty Z w ią z k u M a zu ró w oraz z w o ła n a 12 g r u d n ia 1944 r. na ra d a p r z e d sta w ic ie li re so rtó w P o ls k ie g o K o m ite tu W y z w o le n ia N a r o d o w e g o z u d zia łe m p r z e d sta w ic ie li Z w ią z k u M azu rów , w y d a ją się taką o p in ię u zasad n iać. D zia ła cze
P r o b lem Prus W s c h o d n i c h w o k r e s i e II w o j n y ś w i a t o w e j 339
Z w ią z k u M a z u r ó w sk o r z y sta li z o f e r t y p r z e w o d n ic z ą c e g o K r a jo w e j R a d y N a r o d o w e j i z g ło s ili s i ę do p r a c y w p o sz c z e g ó ln y c h r e so rta ch P o ls k ie g o K o m i te tu W y z w o le n ia N a r o d o w e g o , p ro w a d z ili ż y w ą d zia ła ln o ść p o p u la r y zu ją cą p r o b le m a ty k ą m a zu rsk ą w o śr odk u lu b e lsk im , a n a stą p n ie po w y z w o le n iu P r u s W sc h o d n ic h s ta n ę li w c z o łó w c e o r g a n iz a to r ó w ż y c ia p o lsk ie g o na ty c h teren a ch . K a r o l M a łłek i H iero n im S k u r p sk i b y li a u to r a m i a u d y c ji ra d io w y c h , a r ty k u łó w w „ R z e c z y p o sp o lite j”. J e r z y B u rsk i, k tó r y z w ią z a ł się p o li ty c z n ie ze S tr o n n ic tw e m L u d o w y m i został d e s y g n o w a n y na p o sła do K r a jo w e j R a d y N a r o d o w e j, p r z e m a w ia ją c n a ju b ile u s z o w e j se sji 2 sty c z n ia 1945 r., p o w ie d z ia ł m ię d z y in n y m i:
„M y P o la c y z P r u s W sc h o d n ich , i ta k sa m o z e Ś lą sk a i zn a d O d ry — sk ła d a m y dziś p o d z ię k o w a n ie K r a jo w e j R ad zie N a r o d o w e j, r z ą d o w i p o lsk ie m u i c a łe m u , d e m o k r a ty c z n ie m y ślą c e m u n a r o d o w i p o lsk ie m u iza z a ję c ie ja sn e g o sta n o w isk a w ż ą d a n iu p o w r o tu do P o ls k i o d w ie c z n ie p o lsk ic h z ie m n a p ó łn o c y i n a zach o d zie. O św ia d c z a m y , że z och o tą s ię p r z y łą c z y m y do o g ó ln e g o w y s i ł k u b u d o w a n ia n o w e j , d e m o k r a ty c z n e j P o ls k i” 17.
* + *
W sz y stk ie o m a w ia n e w y ż e j p r o g r a m y i p la n y p o w r o tu P ru s W sc h o d n ich do P o ls k i z a k ła d a ły sy tu a c ję o p ty m a ln ie k o r zy stn ą d la re a liz a c ji teg o procesu. Z a iste tru d n o b y ło p r z e w id z ie ć ta k i p r z e b ie g w a lk o P r u s y W sc h o d n ie, jaki m ia ł m ie js c e od je sie n i 1944 r., k ie d y to A r m ia R a d zieck a z a ję ła część p o w ia tó w p ó łn o c n o -w s c h o d n ic h p r o w in c ji d och od ząc do lin ii W ie lk ic h J ezior, do 25 k w ie t n ia 1945 г . , tj. do zd o b y c ia P iła w y , o sta tn ie g o p rzy c z ó łk a h itle r o w sk ie g o op oru w P r u sa c h W sc h o d n ich . P r z e b ie g tz w . o p er a c ji w sc h o d n io p r u s- k ie j w y n ik a ł z a r ó w n o z n ie m ie c k ie j k o n c e p c ji str a te g ic z n e j, jak r ó w n ie ż z u w a r u n k o w a ń p o lity c z n y c h b ę d ą c y c h n a s t ę p s t w e m fa n a ty c z n y c h i w isto c ie z b r o d n iczy ch w sto s u n k u do lu d n o śc i c y w iln e j z a m ie r z e ń G a u le ite r a P ru s W sc h o d n ich E richa K och a. J e g o m a n ia k a ln y w r ę c z u p ó r w fo r so w a n iu za sa d y to ta ln e j o b r o n y P r u s W sc h o d n ich sp o w o d o w a ł d z ia ła n ia u n ie m o ż liw ia ją c e p r z y g o to w a n ie p la n o w e j e w a k u a c ji lu d n o śc i c y w iln e j ze s t r e f y p r z y fr o n to w e j le. O d rzu cił o n p ro p o z y c ję p r z y ję c ia p la n u e w a k u a c y j n e g o i zap o zn a n ia z n im p o d le g ły c h so b ie je d n o s te k a d m in is tr a c ji19. In n e p r o w in c je w s c h o d n ie R z e sz y m ia ły ta k ie p la n y i z a p o z n a ły z n im i o r g a n y a d m in istr a c ji i p artii h itle r o w sk ie j sz czeb la p o w ia to w e g o * °. E r ic h K o c h u w a ż a ją c k a żd e g o k to w s p o m n i o e w a k u a c ji lu d n o śc i c y w iln e j za zdrajcę, n ie z a n ie d b y w a ł o p ra co w a n ia sz c z e g ó ło w y c h p la n ó w d em o n ta ż u i w y w o z u m a sz y n , u rzą d zeń p r z e m y s ło w y c h i dóbr k u l t u r y 21, n o ta b e n e ze sz c z e g ó ło w ą tr o sk liw o śc ią zad b ał o w y w ie z ie n ie sw o je g o m a ją tk u p r y w a t n e g o 22. R o zp oczę ta 16 pa źd ziern ik a 1944 r. o p era cja w o jsk ra d zie c k ic h na g r a n ic y P ru s W sc ho d n ich , w w y n ik u k tórej o sią g n ę ły o n e lin ię W ie lk ic h Jezior, z m u s iły K o ch a do p o d jęc ia d e cy zji
17 E. W o j n o w s k i , W a r m i a i M a zu ry w lata c h . 1945—1947. K s z t a ł t o w a n ie s ię s t o s u n k ó w p o ltiy c z n y c h , O ls z ty n 1968, s. 29 i n.
18 D o k u m e n ta tio n d e r V e rtre ib u n g d e r D e u tsc h e n a u s O st- u n d M itte le u ro p a , B o n n 1955.
19 I b id e m , s. 12 E. 20 I b id e m ; s z c z e g ó ły р о г . K . G o lc z e w s k i, P r z y m u s o w a e w a k u a c ja г n a d b a łt y c k ic h p r o w i n c j i I I I R z e sz y (1944—194$), P o z n a ń 1971, s. 59 i n . 21 D o k u m e n ta tio n , s. 9 E. 22 E . G . L a s s , D ie F lu c h t — O s tp r e u s se n 1944—1945, B a d N a u h e i m 1965; z o b . t e t K . G o l c z e w s k i, o p . c it ., s . 115 1 n .
340
0 e w a k u a c ji lu d n o śc i z t r z y d z ie sto k ilo m e tr o w e g o p asa p r z y fr o n to w e g o **. R u c h y e w a k u a c y jn e w b r e w za k a zo m o g n iw p a rtii h itle r o w sk ie j m ia ły z n a c z n ie sz e r sz y zak res. D o k oń ca 1944 r. P r u s y W sc h o d n ie o p u śc iło ok . 600 ty s. o só b S4. M im o ty c h d o św ia d c z e ń , n ie b y ło z a s a d n ic z y c h z m ia n w p o lity c e e w a k u a c y j n e j K och a. P o rozpoczęciu, 13 i 14 sty c z n ia 1945 r., z im o w e j o f e n s y w y arm ii r a d zieck iej, k tó r ej częścią b y ła op era cja w sch o d n io p r u sk a , e w a k u a c ja p r z y brała c h a ra k ter b ezła d n e j u cieo zk i (v e r w ir te F lu ch t) — jak o k r eśla ją ją źródła n i e m ie c k i e !S. C haos t o w a r z y sz ą c y te j fa z ie ew a k u a c ji, p o m ie sz a n ie lu d n o śc i c y w iln e j z w o jsk ie m , tr u d n e w a r u n k i a tm o sfe r y c z n e oraz bardzo d y n a m ic z n y p r z eb ieg d zia ła ń w o j s k o w y c h s p o w o d o w a ły , że z n a c z n a liczb a u c ie k in ie r ó w z n a jd o w a ła się w śr odk u to c z o n y c h w a lk . Ta d ra m a ty c z n a sy tu a c ja b y ła u d z ia łe m se te k t y s ię c y lu d zi, a k ilk a d z ie sią t t y s ię c y z a p ła c iło za n ią ż y c ie m 2t. P o o p a n o w a n iu p rzez A r m ię R a d zieck ą c a ły c h P r u s W sc h o d n ic h p ozostało tu, w e d łu g ź r ó d eł zach od n iom iem ieck ich , ok oło 500 tys. lu d ności. J e s t to za le d w ie n ie c a ła jed n a czw a r ta lic z b y lu d n o śc i p r o w in c ji w 1938 r. E x o d u s lu d n o śc i z P r u s W sc h o d n ich n ie b y ł, jak z te g o w id a ć , w y n ik ie m p rze sie d le ń N ie m c ó w do a lia n c k ic h str e f o k u p a c y jn y c h d o k o n a n y c h z g o d n ie z u sta le n ia m i k o n fe r e n c ji w P o c z d a m ie , a p ó ź n iej M ię d z y so ju sz n ic z e j R a d y K o n tr o li, le c z n a stę p stw e m p o lity k i R z e s z y h itle r o w sk ie j w sp e c y fic z n y sp o só b r e a liz o w a n e j t u p r z e z G a u le ite r a K och a . T r a g e d ia lu d n o śc i c y w iln e j P r u s W sc h o d n ic h d o t y c z y ła n ie ty lk o N ie m c ó w , b y ła ta k ż e u d z ia łe m ż y w io łu e tn ic z n ie p o lsk ie g o , za m ie sz k u ją c e g o o d w ie k ó w p ro w in c ję , a ta k ż e po c z ę śc i P o la k ó w s iłą t u z a p ę d z o n y c h na r o b o ty p r z y m u so w e lu b do obozów . R o z m ia r y stra t lu d n o śc io w y c h w tej części P ru s W sc h o d n ich , k tó r a z g o d n ie z u sta le n ia m i z T e h e r a n u 1 J a łt y m ia ła sta ć się częścią p a ń stw a p o lsk ie g o , n a jle p ie j c h a r a k te r y z u je p o r ó w n a n ie lic z b y 170 ty s. w m a rcu 1945 r. (szacu n ek ), w t y m o k o ło 60 ty s. lu d n o śc i e tn ic z n ie p o lsk iej z 2 100 ty s. w 1938 r., w t y m w e d ł u g r ó ż n y c h s z a cu n k ó w od 300 do 600 ty s. lu d n o ś c i e tn ic z n ie p o l s k i e j 27. P o ls k a za sta ła w ię c na t y c h te r e n a c h p u s t y n ię lu d n o ś c io w ą , sa m e lic z b y n ie o d d a ją je d n a k w p e ł n i r z e c z y w iste g o sta n u . P o z o sta ła lu d n o ść sk ła d a ła s ię w p r z e w a ż a ją c e j w i ę k sz o ści z k o b ie t, d z ie c i i sta rcó w . J e j p r z y d a tn o ść p ro d u k c y jn a b y ła z n ik o m a — w ie lu w y m a g a ło p o m o c y lu b op iek i. Z a m ie s z k iw a ła o n a g łó w n ie n a w s i. L u d n o ść w m ia sta c h sta n o w iła z a le d w ie 1 0 % p r z e d w o je n n e j p o p u la c j i ” . R ó w n ie w i e l k i e s tr a ty p o n ió sł r e g io n w su b sta n c ji m a te r ia ln e j. Z n iszc z e n ia w o j e n n e m ia s t s ię g a ły p r z e c ię tn ie 40— 5 0 % z a s o b ó w m ie sz k a n io w y c h i u r z ą d zeń k o m u n a l n y c h 2’. W jeszc ze w ię k s z y m sto p n iu u c ie r p ia ł p o d cza s d z ia ła ń w o j e n n y c h p r z e m y sł t y c h ziem . Z n iszc z e n ia w p o sz c z e g ó ln y c h je g o d zia ła c h p r z e d s ta w ia ły s ię n a stęp u ją c o : w p r z e m y śle d r z e w n y m 80 % , e n e r g e t y c z n y m 50% , m e ta lo w y m 95 % , w łó k ie n n ic z y m 90 % , c u k r o w n ia z y m 50 % , m a te r ia łó w b u d o w la n y c h 50% ; p rze c ię tn a z n isz c z e n ia p r z e m y słu n a z ie m ia c h P r u s W sc h o d n ich
23 D o k u m e n ta tio n , ss. 15 E — 16 E. 24 I b id e m . 25 I b id e m , s. 30 E. 26 I b id e m , s . 33 E . 27 W . W rz e s iń s k i, P r o c e s z a s ie d la n ia w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o w la ta c h 1945—1949, S t u d ia n a d z a g a d n ie n ia m i g o s p o d a r c z y m i i sp o łe c z n y m i Z ie m Z a c h o d n ic h , z. 1, P o z n a ń 1962. 28 S z c z e g ó ły р о г . T . D u b i c k i, P o c z ą t k i d z ta l a ln o S d G r u p y O p e r a c y jn e j K E R M «P r u s y W s c h o d n ie» n e t e r e n ie W a rm ii i M a z u r (10 m a r c a 1945 — t r z e c ia d e k a d a m a j a 1945), K M W , 1981, n r l , s s . 37—54. 29 Z o b . D . Ł a n ie c , W o je w ó d z tw o o ls z t y ń sk ie w la ta c h 1945—1949. S t u d ia z o d b u d o w y p o z a ro ln ic z y c h d z ia łó w g o s p o d a r k i, O ls z ty n 1978, s . 35 i n .
P ro b lem Prus W s c h o d n i c h w o k r e s ie II w o jn y ś w i a t o w e j 341
p o w r a c a ją c y c h do P o ls k i w y n o siła : 7 0 % w u rzą d z e n ia c h , 4 0 % w b u d y n k a c h ' 0. Z n a c z n e b y ły ta k ż e ro z m ia r y z n isz c z e ń w r o ln ic tw ie . Z n iszc z e n ia w b a zie b u d y n k o w e j o sz a c o w a n o n a 25— 30% . S ta n in w e n ta r z a w m o m e n c ie p r z e jm o w a n ia ty c h z ie m p rzez P o ls k ę p r z e d sta w ia ł się w r ę c z k a ta str o fa ln ie . W p o r ó w n a n iu do sta n u p r z e d w o je n n e g o było: 2,1 % k on i, 1,6% b yd ła, 0 ,2 % trzo d y c h le w n e j i 2 ,9 % o w ie c S1.
T rudno w p ro c e n ta c h u ją ć zn isz c z e n ia dóbr k u ltu r y , w ty m ta k ż e p o m n i k ó w k u ltu r y p o lsk iej. R ó w n ie ż in fr a stru k tu ra sp o łe c z n a z n a jd o w a ła s ię w s t a n ie d a lek o p o su n ię te j d e w a sta c ji. C zy p r z y t a k im b ila n sie o tw a r c ia p o lsk ie g o w ła d a n ia n a p o w r a c a ją c y c h do R z e c z y p o sp o lite j z ie m ia c h b y ły c h P r u s W sc h o d n ich m o ż liw e b y ło w y k o n a n ie o p ty m a ln y c h p r o g r a m ó w o p r a c o w a n y c h p rzez o śr o d k i k o n sp ir a c y jn e w k raju, w o k r e s ie II w o j n y ś w ia to w e j? C zy m o g ła b y ć m o w a o e ta p o w y m r o z w ią z a n iu p r o b le m u lu d n o ś c io w e g o ? C zy m o ż liw e b y ło c h o ć b y n a w ią z a n ie d o istn ie ją c y c h tu p o p rzed n io str u k tu r a d m i n istr a c y jn y c h i g o sp o d a rcz y ch ? R e a lia n a rz u c o n e d z ia ła n ia m i w o j e n n y m i i s y tuacją p o lity c z n ą p ie r w s z e j p o ło w y 1945 r. p o d y k to w a ł try b i m e to d y w łą c z e n ia w p o lsk i o rg a n izm p a ń s t w o w y części p r o w in c ji w sch o d n io p r u sk ie j. P r z y p o m n ijm y , że b y ło to n o w e p a ń stw o p o lsk ie o d ra d za ją ce się n a o d m ie n n y c h niż p r z e d w o je n n e p o d sta w a c h sp o łe c z n o -g o sp o d a r c z y c h i p o lity c z n y c h . P ro c e s p rzem ia n s t r u k tu r a ln y c h m u s ia ł w ię c o b ją ć r ó w n ie ż z ie m ie p o w r a c a ją c e i o d b y w a ć się r ó w n o le g le z ic h p r z e jm o w a n ie m w p o lsk ie w ła d a n ie . P r io r y te ty w y z n a c z a n e b y ł y r e a lia m i m i lit a m o -p o lit y c z n y m i i sp o łec zn o -g o sp o d a r c z y m i, a n ie p ro g ra m a m i. D o p o d s ta w o w y c h za d a ń w ła d z p o lsk ic h n a le ż a ło stw o r z e n ie w a r u n k ó w jak n a jsz y b sz e g o z o r g a n iz o w a n ia p o lsk ic h str u k tu r a d m in is tr a c y j n y c h i g o sp o d a rcz y ch , k tó r e m o g ły b y w p ie r w s z y m o k r e s ie za p o b iec d a lsz y m str a to m lu d n o ś c io w y m sp o śró d ż y w io łu e tn ic z n ie p o lsk ie g o , a ta k ż e d e w a s ta c ji m a ją tk u , sta n o w ią c e g o p o d sta w ę o d b u d o w y ż y c ia p o k o jo w e g o . K ie r u ją c się u sta le n ia m i t e h e r a ń sk im i i ja łta ń sk im i rząd Z S R R w y r a z ił z g o d ę n a o r g a n i z o w a n ie p o lsk ie j a d m in istr a c ji n a ob sza r a ch n ie o b ję ty c h b e z p o śr e d n im i d zia ła n ia m i w o j e n n y m i. P r z y d o w ó d z tw a c h fr o n tó w A r m ii R a d z ie c k ie j p o w o ła n o p e łn o m o c n ik ó w T y m c z a s o w e g o R zą d u R z e c z y p o sp o lite j P o ls k ie j, k tó r z y z w o j s k o w y m i w ła d z a m i r a d z ie c k im i u z g a d n ia li w a r u n k i tw o r z e n ia p o lsk ie j a d m i n istr a c ji n a w y z w o lo n y c h już o b szarach . P r z y d o w ó d z tw ie 3 F r o n tu B ia ło r u sk ie g o o p e r u ją c e g o ma o b sza r ze P r u s W sc h o d n ic h p e łn o m o c n ik ie m t a k im zo sta ł p łk dr J a k u b P r a w in " . P o in f o r m o w a ł o n w p o cz ą tk a c h m arca 1945 r. p r e m iera R z ą d u T y m c z a s o w e g o R P, ż e „ w sp r a w ie o r g a n iz o w a n ia p rzez n a s w ła d z , z o sta ł w y d a n y rozk az fr o n tu do w s z y s t k ic h p o d w ła d n y c h o r g a n ó w z p o d a n ie m Ob. S z ta c h e lsk ie g o " , jako n a c z e ln ik a a d m in istr a c ji, o d str o n y p o lity c z n e j i o r g a n iz a c y jn e j sp r a w a je st z a te m j a s n a ” " .
N a te r e n a c h w y z w o lo n y c h z n a jd o w a ła s ię r a d zieck a a d m in istr a c ja w o j s k o w a w p o sta c i k o m e n d a n tu r w o je n n y c h . J e j d z ia ła ln o ść b y ła ś c iś le p o d p o r z ą d k o w a n a p o tr zeb o m w y n ik a ją c y m z p r o w a d z e n ia w o j n y . S p r a w a m i c y w i l n y m i z a jm o w a ła się j e d y n ie w z a k r e sie p o d y k to w a n y m t y m i p o tr zeb a m i ".
30 I b id e m , s. 17 Ł n . 31 B . W ila m o w s k i, R o l n ic t w o , B o c z n i k O l s z ty ń s k i , 1966, t . 6, s . 126 i n . 32 W o je w ó d z k ie A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O ls z ty n ie ( d a l e j W A P O ), I I 91*30/246. R a p o r t J . P r a w i n a d l a p r e m i e r a R z ą d u T y m c z a s o w e g o . 33 D r J e r z y S z t a c h e l s k i b y ł w t y m c z a s ie w o j e w o d ą b i a ł o s to c k i m . N a p o l e c e n i e r z ą d u p r z y g o t o w a ł o n e k i p y o r g a n i z a t o r ó w a d m i n i s t r a c j i p o l s k i e j w d a w n y c h P r u s a c h W s c h o d n ic h . 34 W A P O , 1Г 91-30/246. R a p o r t J . P r a w i n a . 35 I b id e m . 7 — K o m u n ik a ty
342
B y ła to je d y n a a d m in istr a c ja — n ie m ie c k ie s tr u k tu r y z o s ta ły z lik w id o w a n e — w o p arciu o pom oc, k tó r ej m o ż n a b y ło p r zy stą p ić do o r g a n iz o w a n ia jed n o stek p o lsk ie j a d m in istr a c ji. P r z y p a d e k P r u s W sc h o d n ich je st sw o is ty , b o w ie m je sz cze p rzed p o d ję c ie m p rzed R ząd T y m c z a s o w y R P d e c y z ji o ty m c z a so w y m p o d zia le a d m in is tr a c y jn y m Z ie m O d z y sk a n y c h i o r g a n iz a c ji t u p o lsk ie j a d m i n istr a c ji (U c h w a ła R a d y M in istr ó w z 14 m arca 1945 r.), w o j e w o d a b ia ło sto ck i dr J e r z y S z ta c h e lsk i w y s tę p u ją c n o m in a ln ie jako p atron n a P r u s y W sc h o d n ie r ozp oczął pracę n ad k o m p le to w a n ie m e k ip a d m in is tr a c y jn y c h d o m a ją c y c h p o w sta ć n a ty m t e r e n ie je d n o ste k a d m in is tr a c y jn y c h 30. Od 3 lu te g o 1945 r. f u n k c jo n o w a ło w B ia ły m sto k u B iu ro P e łn o m o c n ik a R zą d u na P r u sy W sc h o d n ie 37. R e je str o w a ło o n o o so b y z g ła s z a ją c e g o to w o ść p r a cy w P r u sa c h W sc h o d nich, k o m p le to w a ło i w y s y ła ło e k ip y o r g a n iz a to r ó w a d m in istr a c ji i o sa d n i k ó w 38. J u ż 5 lu te g o 1945 r. w y s ła n o p ie r w s z e e k ip y d o G iżycka, W ęg o r z e w a i B ia łe j P is k ie j, za ś 17 lu te g o 1945 r. z B ia łe g o s to k u p r z y b y ła do O lszty n a p ie r w s z a ek ip a p o lsk ic h k o le ja r z y z z a d a n ie m z o r g a n iz o w a n ia d y r e k c ji k o l e i 3". D z ia ła ln o ść b ia ło sto c k ie g o B iu ra m ia ła isto tn e z n a c z e n ie d la w y p r a c o w a n ia k o n c e p c ji w łą c z e n ia P ru s W sc h o d n ic h do P o ls k i w w a r u n k a c h z u p e łn ie o d m ie n n y c h od p r z e w id y w a n y c h w e w c z e śn ie jsz y c h pro g ra m a ch . S p r a w a tej p r o w in c ji b y ła o c z y w iś c ie częścią sz ersz eg o p ro b le m u c a ły c h Z ie m O d z y sk a n ych . K w e s tia ch a r a k te r u m a ją c e j n a n ic h p o w sta ć ad m in istrac ji, b y ła w p o c zą tk a c h 1945 r. p r z e d m io te m k o n tr o w e r sy jn e j d y sk u sji. D a ją s ię w n iej w y o d r ę b n ić d w a p o d sta w o w e sta n o w isk a . W e d łu g p ie r w sz e g o , n a le ż a ło n a z ie m ie te n a ty c h m ia st ro zcią g n ą ć s y s t e m a d m in istr a c y jn y , k tó r y o b o w ią z y w a ł n a d a w n y c h z ie m ia c h R zec zy p o sp o litej. Z g o d n ie z d ru gim , p o stu lo w a n o w p r o w a d z e n ie n a Z ie m ia c h Odizyskanych w ła d z y sp e c ja ln e j, d y sp o n u ją c e j n a d z w y cz a jn y m i śr o d k a m i oraz sz c z e g ó ln y m i u p r a w n i e n i a m i 40. To d ru g ie sta n o w isk o z n a la zło o d b icie w in str u k c ji d la p e łn o m o c n ik a rzą d u n a P r u s y W sc h o d n ie 41. P r o p o n o w a n o w n iej d w a w a ria n ty : „Zarząd K o m is a r y c z n y z K o m isa r z e m P ru s W sc h o d n ich m ia n o w a n y m n a w n io s e k P r e z e sa R a d y M in istr ó w p rzez P r e z y d iu m K r a jo w e j R a d y N a r o d o w e j i w y p o sa ż o n y m w p e łn ię w ła d z y u s t a w o d a w c z e j są d o w e j i w y k o n a w c z e j ”, albo „ in k orp orację P ru s W sc h o d n ic h do P o ls k i i w p r o w a d z e n ie , o d n o śn ie o b y w a t e li p o lsk ich , p r z e p isó w o b o w ią z u ją c y c h na p o z o sta ły m obszarze R z e c z y p o sp o lite j P o ls k ie j oraz u c h w a le n ie o d r ę b n y c h p r z e p isó w d la lu d n o śc i n ie m ie c k ie j i in n y c h c u d z o z ie m c ó w ” 4S.
W d a lsz y c h p ra c a c h n a d m o d e le m a d m in istr a c ji n a Z ie m ia c h O d z y sk a n y c h p r z e w a g ę z d o b y w a ł p og lą d , iż p o w in n a o n a m ie ć ch a ra k ter sp e c ja ln y . U z a sa d n ia n o to „ n ie ty lk o za sa d n ic z y m i ró ż n ic a m i w stru k tu r z e p r a w n e j, g o s podarczej i p o lity c z n e j o b e jm o w a n y c h o b szarów , a le i o g r o m e m zad ań , które w n ie z m ie r n ie k r ó tk im cza sie m u szą być w y k o n a n e . Z a d a n io m ty m sp rostać m o ż e ty lk o ap arat sp e c ja ln y , je d n o lity i sp r ę ż y śc ie d z ia ła ją c y ” “ . P o w o ła n a 12 m arca 1945 r. p rzez R a d ę M in istr ó w sp e c ja ln a k o m isja d la o p ra
36 W A P O , I I 91-29/341. S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i D e l e g a t u r y p e ł n o m o c n i k a R z ą d u n a O k r ę g M a z u r s k i w B i a ł y m s t o k u . 37 i b i d e m . 38 i b i d e m . 39 S z c z e g ó ły p o r . A . W a k a r , A d m i n i s t r a c j a p u b l i c z n a , R o c z n i k O l s z ty ń s k i , 1968, t. 6, s. 27 i n . 40 O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h i m . W o j c i e c h a K ę t r z y ń s k i e g o w O l s z ty n i e ( d a l e j O B N ), Z b i o r y s p e c j a l n e , O M F 312, Z e s p ó ł M i n i s t e r s t w a A d m i n i s t r a c j i P u b l i c z n e j ( d a l e j M A P ). 41 I b id e m . I n s t r u k c j a d l a p e ł n o m o c n i k a n a P r u s y W s c h o d n i e . 42 I b id e m . 43 E. W o jn o w s k i, o p . c it ., s. 57.
P ro b lem Prus W s c h o d n i c h w o k r e s ie II w o jn y ś w i a t o w e j
343
c o w a n ia zasad o r g a n iz a c ji a d m in istr a c ji n a Z ie m ia c h O d z y sk a n y c h p o stu lo w a ła dla ty c h z ie m str u k tu r ę a d m in istr a c ji z a k ła d a ją c ą p o d p o r z ą d k o w a n ie w ła d z i u n zęd ów n ie z e s p o lo n y c h , łą c z n ie z je d n o stk a m i t e r e n o w y m i M in iste r stw a B e z p ie c z e ń stw a P u b lic z n e g o , o rg a n o m a d m in istr a c ji o g ó ln e j p ie r w sz e g o i d ru g ieg o sto p n ia S u g e s t ie te z o s ta ły u w z g lę d n io n e w u c h w a le R a d y M i n istr ó w z 14 m a rca 1945 r., n a m o c y k tó r ej d o k o n a n o p ie r w s z e g o p o d zia łu a d m in istr a c y jn e g o Z ie m O d z y sk a n y ch . P o d z ie lo n o je n a cz te r y o k r ę g i a d m i nistra cy jn e: Ś lą sk O polski, Ś lą sk D o ln y , P o m o r z e Z a c h o d n ie i P r u sy W sc h o d n ie. P o w o ła n i z o sta li ta k ż e tą u c h w a łą p e łn o m o c n ic y rządu n a p o sz c z e g ó ln e ok ręgi. P e łn o m o c n ik ie m R ządu n a O k ręg IV P r u sy W sc h o d n ie z o sta ł dr J e r z y S z t a c h e l s k i J5. U c h w a ła R a d y M in istr ó w z 14 m a rca 1945 r. sa n k c jo n o w a ła za sa d ę tw o r z e n ia n a Z ie m ia c h O d z y sk a n y c h a d m in istr a c ji o ch a r a k te r z e s p e c ja ln y m . In s ty tu c ji p e łn o m o c n ik a rządu p o d p o rzą d k o w a n o u r z ę d y a d m in istr a cji n ie z e sp o lo n e j, a ta k ż e w s z y s t k ie je d n o stk i o r g a n iz a c y jn e p o d le g a ją c e m i n iste r s tw o m poza w o j s k ie m i s ą d o w n ic tw e m . P o sia d a ł on w r ę c z n ie o g r a n ic z o ną w ła d z ę c y w iln ą . C e lo w o ść ta k ie g o ro z w ią z a n ia b y ła u za sa d n io n a z a r ó w n o sy tu a c ją p r a w n ą Z ie m O d zy sk a n y c h , ja k r ó w n ie ż sp ię tr z e n ie m tru d n o ści g o s p o d a rczy ch i lu d n o śc io w y c h . P r z y ję to za ło ż e n ie , iż je d y n ie w ła d z a sc e n tr a li zo w a n a w y p o sa ż o n a w sz e r o k i zak res u p r a w n ie ń m o ż e p o d o ła ć o g r o m o w i z a d ań i tru dn ościom .
O k ręg IV P r u s y W sc h o d n ie z o sta ł 30 m arca 1945 r. p r z e m ia n o w a n y na O k ręg M azurski, a p e łn o m o c n ik ie m rządu zo sta ł p łk dr J a k u b P r a w in . „O kręg M azu rsk i o b e jm u je z ie m ie tzw . P ru s W sc ho d n ich , p o c z ą w s z y od d a w n e j g r a n ic y W o ln e g o M iasta G d a ń sk a w z d łu ż B a łt y k u do lin ii u sta lo n e j m ię d z y r z ą d em R z e c z y p o sp o lite j P o ls k ie j, a rzą d em ZSR R , d alej wizdłuż tej lin ii do jej p u n k tu s ty k u z g r a n ic ą p a ń stw a p o lsk ie g o z 1939 r. Od p o łu d n ia i za ch od u w z d łu ż g r a n ic y p a ń stw a p o lsk ie g o do g r a n ic y d a w n e g o W o ln e g o M ia sta G d a ń sk a ” le. T ak o k r e ślo n a pnzez sta tu t o r g a n iz a c y jn y U rzę d u P e łn o m o c n ik a R ządu je d n o stk a a d m in istr a c y jn a sk ła d a ła się z 27 p o w ia tó w , a jej p o w ie r z c h n ia w y n o siła 27 ty s. k m 2.
30 m arca 1945 r. p r z y b y ł do O lsz ty n a J a k u b P r a w in i rozp oczął w y p e ł n ia n ie s w o ic h o b o w ią z k ó w jako p e łn o m o c n ik rządu. D a tę tę m o żn a u zn a ć za o k r e śla ją cą p o czą tek o fic ja ln e j d zia ła ln o śc i w ła d z p o lsk ic h w O k ręgu M a zu r sk im . P o lsk a a d m in istr a c ja r o z p o czy n a ła p racę w okręgu, k ie d y w ła d z ę z m o c y p r a w a w o je n n e g o sp r a w o w a ła rad zieck a a d m in istr a c ja w o jsk o w a , co siłą fa k tu o g ra n icza ło zak res jej działan ia. R ozszerzał się on sto p n io w o w m ia rę w y g a s a n ia w a r u n k ó w , k tó r e d y k to w a ły k o n ie c z n o ść u tr z y m a n ia r e ż im u w o j sk o w e g o . W sp ó łd zia ła n ie obu a d m in istr a c ji b y ło n a o g ó ł p o m y śln e. S p o r n e k w e s tie r o z str zy g a n o n a sz c z e b lu d o w ó d z tw a frontu. P o m o c n y w t y m b y ł a u to r y tet, ja k i p o sia d a ł p łk J. P r a w in . O kres p r z e jśc io w y , istn ie n ia r ó w n o c z e śn ie d w ó c h a d m in istra c ji, b y ł w ó w c z e sn e j sy tu a c ji n ie o d z o w n y . A d m in i stracja p o lsk a o r g a n iz o w a ła się od p o d sta w b e z ża d n e g o oparcia w is t n ie j ą c y c h stru k tu r a c h c z y tra d y cja c h , b ez m o ż liw o śc i się g a n ia do m ie js c o w y c h za so b ó w k a d r o w y c h . W a ru n k i ży c ia i p r a cy b y ły n ie z w y k le tru d n e. J a k u b P r a w in c h a r a k te r y z o w a ł je n astęp u jąc o: „ P o w ie r z o n y m i urząd z a czą ł się o r g a n izo w a ć w k o ń c u m arca, g d y je szc ze t o c z y ły s ię w a lk i n a c a ły m te r y t o riu m b y ły c h P r u s W sc ho d n ich . W ob ec c a łk o w ite g o w y lu d n ie n ia i zn isz czeń
44 I b id e m .
45 O B N , O M F 312. W y c ią g z p r o t o k o ł u R a d y M i n i s t r ó w z 14 m a r c a 1945. 46 W A P O , I I 91-1/17. S t a t u t o r g a n i z a c y j n y U r z ę d u P e ł n o m o c n i k a R z ą d u .
344
w o j e n n y c h oraz n ie o k r e ślo n e j sy tu a c ji p o lity c z n e j — is t n ie j e c a łk o w it y chaos. B r a k łą cz n o śc i te le k o m u n ik a c y jn e j. U r u c h a m ia n ie p o c z ty lo tn ic z e j raz na t y d zień n a tr a sie O lsz ty n — W a rsza w a oraz n ie k tó r e sta r o stw a , t y lk o czę śc io w o ro zw ią z u ją sy tu a c ję . T r a n sp o rt r ó w n ie ż tragiazn y. E k ip y sta r o s tw w y je ż d ż a ją z k ilk u d n io w y m o p ó źn ie n ie m . P o śp ie c h p rzy tw o r z e n iu n o w y c h p la c ó w e k ad m in istr a c y jn y c h , jako d o m in u ją c y e le m e n t d ecy zji, b o te g o w y m a g a sy tu a c ja p o lity c z n a , p o w o d u je o b sa d z a n ie sta n o w isk lu d ź m i n ie z a w s z e d o te g o p r z y g o to w a n y m i. U r z ą d P e łn o m o c n ik a n ie p osiad a a n i je d n e g o k o m p le tu D z ie n n i k a U s t a w R P , n ie m ó w ią c o in n y c h p u b lik a c ja c h u r z ę d o w y c h . B r a k m a sz y n d o p isa n ia , p o w ie la c z y itp. Z d r u g iej s tr o n y k ażd a o sob a n a ro d o w o śc i p o lsk iej, k tó r a p r z y b y w a n a te r e n O lszty n a , jest cen n a już p rzez to sam o, że tu p r z y jech ała. N ie przeb iera s ię w ię c , a le k a ż d e g o b ie r z e n a ty c h m ia st do pracy. A p r o w iz a ja p erso n e lu jest bardzo u c ią ż liw a . U d a je m i się, i to n ie co d z ie n n ie d o sta rczy ć p r a c o w n ik o m 1/2 k g c h le b a oraz ta lerz z u p y i n ieo sło d zo n ą k a w ę ” 47. C y ta t p o w y ż s z y w sp osób sy n t e t y c z n y u k a z u je n ie z w y k le su r o w e w a r u n k i, w ja k ic h o rg a n iz o w a ła się p o lsk a a d m in istra c ja w O k ręgu M azu rsk im . B y ły o n e często, w ba rd ziej d ra sty czn ej fo r m ie , u d z ia łe m w s z y stk ic h , k tó r z y p r z y je c h a li tu ta j, b y tw o r z y ć z ręb y p o k o jo w e g o ży cia. U ż y w a się p o to c z n ie o k r e ś le n ia „ z e r o w y p u n k t startu" dla p o lsk ic h p o c z y n a ń w 1945 r.
J e ś li z w a ż y ć r o z m ia ry z n isz c z e ń w o je n n y c h , o k tó r y c h m o w a w y ż e j, oraz c a łk o w ite w y lu d n ie n ie region u , p rzen o śn ia ta n ie b ę d z ie p rzesad zon a. O w s z e l k im p o stę p ie w p r z y w r a c a n iu n o rm a ln e g o ż y cia w O k ręg u d e c y d o w a li lu d zie. P o zo sta ła tu lu d n o ść — n ie m ie c k a i p olsk a rodzim a — k tó r ej liczb a b y ła p ły n na, tr w a ły b o w ie m r u c h y m ig r a c y jn e (N ie m c y o p u szcz a li o k r ę g p r z e m ie sz c z a jąc się na zachód — w r a c a ła n a to m ia st p o lsk a lu d ność rodzim a) n ie m o g ła sta n o w ić n a w e t m in im a ln e j p o d sta w y sz e r sz y c h p o c z y n a ń g o sp o d a r c z y c h czy a d m in istr a c y jn y c h . N ie z a le ż n ie od n ie k o r z y s tn e g o p rzek ro ju d em o g r a fic z n e g o , lu d n o ść ta p r z e ż y w a ła g łę b o k i str e s w y w o ł a n y p r z e ż y c ia m i w o je n n y m i.
N a c z e ln y m p r o b le m e m w y m a g a ją c y m n a ty c h m ia sto w e g o rozwiąizania b y ło z a s ie d le n ie o k r ę g u lu d n o ścią polsk ą. T r zeb a to b y ło rob ić w w a r u n k a c h t r w a jącej je sz c z e w o jn y , w bardzo sk o m p lik o w a n e j s y tu a c ji p o lity c z n e j w k raju, p r z y brak u p e w n o ś c i w ię k sz o śc i o b y w a t e li c z y r o z str z y g n ię c ia t e r y to r ia ln e d o t y c z ą c e P o ls k i m a ją ch a r a k te r o sta te c z n y . T r ud n o w i ę c d z iw ić się, że p ierw sza fa za p o lsk ie g o o sa d n ic tw a w O k r ę g u M a zu rsk im m ia ła ch a r a k te r ż y w io ło w y . K o m p lik o w a ło to d zia ła ln o ść w ła d z, w n o siło w rod zą ce się ż y c ie e le m e n t im p r o w iz a c ji i d ezo rgan izacji. P e łn o m o c n ik R z ą d u i je g o a p a ra t sta r a li się o g r a n ic z y ć sto p ie ń ż y w io ło w o ś c i p r o cesu o sa d n ic z e g o i o g r a n ic z y ć jeg o n e g a t y w n e sk u tk i. U d a w a ło się to je d n a k ty lk o c z ęścio w o .
Bardizo w a ż n e , n ie t y lk o z p u n k tu w id z e n ia d e m o g r a fic z n e g o , a le p rzed e w s z y s tk im m o r a ln o -p o lity c z n e g o b y ło o d z y sk a n ie d la P o ls k i lu d n o ś c i rod zi m ej. T e m u p r o b le m o w i p e łn o m o c n ik rządu i w sp ó łp r a c u ją c y z n im d zia ła cze ru ch u p o lsk ie g o n a W arm ii i M azu rach oraz D z ia łd o w sz c z y ź n ie p o ś w ię c a li od p oczątk u w i e l e u w a g i. Ich trosk a o och ro n ę t e j lu d n o ści, o u r e g u lo w a n ie jej sy tu a c ji p r a w n e j, o stw o r z e n ie zn o śn y c h w a r u n k ó w b y to w a n ia , n ie z a w s z e z n a jd o w a ła zro z u m ie n ie n a niżsizych sz c z e b la c h a d m in istr a c ji i w śr ó d o sa d n i k ó w . M ia ło to w p r z y sz ło śc i bardzo n ie k o r z y s tn e d la p o lsk ic h in te r e só w k o n se k w e n c je .
P r o b le m lu d n o ś c io w y to ty lk o je d e n z w ie lu , ch o ć n a p e w n o n a jw a ż n ie j
47 W A P O , и 91-29/365. M e m o r ia ł P e ł n o m o c n i k a R z ą d u d o B i u r a P r e z y d i a l n e g o K r a jo w e j R a d y N a r o d o w e j .
