Wiśniewski, Stanisław
Rozwój sieci szkół podstawowych w
latach 1945-1955 na terenie powiatu
górowskiego
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 114-128
STANISŁAW WIŚNIEWSKI
ROZW ÓJ SIECI SZKÓŁ PO DSTA W O W Y CH W LATACH 1 9 4 5 -1 9 5 5
NA TERENIE POW IATU GÓROW SKIEGO1)
W y su n ięty n ajb ard ziej na p ółn oc w w o je w ó d z tw ie o lsz ty ń sk im p o w ia t gó ro w sk i w y z w o lo n y zo sta ł sto su n k o w o późno, bo d op iero 21 lu te g o 1945 r., pod czas gdy są sied n i p o w ia t b artoszyck i b y ł w o ln y już 4 lu tego. W w y n ik u d zia ła ń w o jen n y ch p o w sta ły w ie lk ie zn iszczen ia , a n ad to sam o G órow o z o sta ło p ozb aw ion e k o m u n ik a cji k o lejo w ej, co o c z y w iśc ie h am u jąco w p ły n ę ło na ro z w ój ca łeg o pow iatu .
L udności m iejsco w ej pozostało n ie w ie le . N o w i o sa d n icy z C en tra ln ej P o lsk i i rep a tria n ci zza B u gu n a p ły w a li p o w o li, g d y ż n ajb ard ziej p rzeszk a d za ł w ty m brak kom u n ik acji.
M im o słab ego sta n u za lu d n ien ia w rejestrze u zu p ełn ia ją cy m p ie r w sz e g o p o w szech n eg o su m aryczn ego sp isu lu d n o ści c y w iln e j z d n ia 14 lu te g o 1946 r. roczn ik ów 1927 — 1946 i ok reślon ych m ia n em „ P o la cy ” na te r e n ie p o w ia tu góro w sk ieg o za p isa n o liczby:
W y s z c z e g ó l n i e n i e L u d n o ś ć m ie jsc o w a n a p ły w o w a razen N a zap isan ych ogółem : 88 265 353
m a oboje rod ziców 20 193 213
sierot 37 17 54
p ó łsiero t 7 25 32
oboje rodzice za g in ęli 1 — 1
jedno z rod ziców za g in ęło 23 30 53
Z z esta w ien ia w id ać, że p o w ia t G órow o m ia ł m n iej lu d n o ści n iż p o w ia t B arto szy ce (zob. K o m u n ik aty M azu rsk o-W arm iń sk ie nr 1 (63) str. 84), ch o cia ż ob szarem b y ł w ię k sz y , bo lic z y ł 573 k m 2, a p o w . B a rto szy ce ty lk o — 454 k m 2. W z e sta w ie n iu uderza w y so k a liczb a siero t — 55, g d y ż p o jęcia „sierota" i „rodzice z a g in ę li” b y ły w ła śc iw ie ró w n ozn aczn e. W ysok a jest ró w n ież liczb a 85 p ółsierot, gd y ż term in y „p ó łsiero ta ” i „jedno z rod ziców za g in ę ło ” n a p oczątk u 1946 r. p o sia d a ły ró w n ież jed n a k o w e zn aczen ie.
Z ogólnej liczb y 353 d zieci za led w ie 213 p o sia d a ło op iek ę ojca i m atk i, co sta n o w iło 60,3%. O w ie le cięższy b y ł los d zieci m iejsco w y ch , g d y ż z 88 ty lk o 20 m ia ło oboje rodziców , co sta n o w iło z a le d w ie 22,7%. Z e sta w ie n ie w y k a za ło , że stra szliw e sk u tk i w o jn y d o tk n ęły w sz y stk ic h , a lu d n ość m iejsco w eg o p och o d zen ia w szczególn ości.
P ierw sza szkoła p o d sta w o w a na te r e n ie p o w ia tu p o w sta ła w G ó r o w i e I ł a w e c k i m . P ie r w sz y jej n a u czy ciel, E m il G órny, od b ył podróż p ieszo z O lsztyn a na now ą p la có w k ę i zatru d n ion y zo sta ł z d n iem 14 sierp n ia 1945 r. T rzeba zaznaczyć, że E m il G órny p ra co w a ł w za w o d zie n a u czy cielsk im od 1912 roku na teren ie w o je w ó d z tw a w a rsza w sk ieg o . S zkołę, w k tó rej b y ł k ie ro w n ik iem przed w o jn ą w m iejsco w o ści R zęgn ow o, pow . P rzasn ysz, N iem cy w cza sie w o jn y rozebrali, p rzy szed ł w ię c szu k ać n ow ej na Z iem iach O d zy sk a nych. N a p o d sta w ie u stn ej r e la c ji E. G órnego u stalon o, że b u d y n ek szk oln y 9 Źródła, na p o d sta w ie k tó ry ch o p racow an o artykuł: R ok 1935 — H andbuch des o stp reu ssisch en E rziehers. L eh rer-A d ressb u ch fü r d en G au O stp reu ssen . K ön igsb erg Pr. 1935, s. 931 — 955. (W o d n ie s ie n iu do c z ę śc i p o lsk iej). O kres 1945 — 1955 op racow an o na p o d sta w ie sp raw ozd ań rocznych, sp orząd zon ych p rzez in sp ek to ra ty o św ia ty d la G łów n ego U rzęd u S ta ty sty c z n e g o , oraz w sp o m n ień n a u czy cieli, k tórzy o rg a n izo w a li p ie r w sz e szk o ły na te r e n ie p o w ia tu .
w G órow ie Iła w e c k im b y ł ca ły . W nętrze b u d yn k u i m eb le zd ew a sto w a n o . Znać, że p om oce n a u k o w e b yły liczn e i b ogate, ale z o sta ły zn iszczon e i porozrzucane. S a le za w a lo n o sło m ą i n ieczy sto ścia m i. Okna p ozb aw ion e b y ły szyb, d rzw i p o w y ła m y w a n e . K o tło w n ię cen tra ln eg o o g rzew a n ia zalan o w od ą, z k tórej w y ła n ia ł się w ierzch o łek p ieca.
L u d n ości w m ie śc ie zn a jd o w a ło się bardzo m ało. P ra w ie w sz y stk ie b u d y n k i o p u sto sza ły . W śród lu d n o ści m ie jsc o w e j p rzew a ża ły k o b iety i drobne d zieci. W szy scy b y li w y str a sz e n i p rzeży cia m i w o jen n y m i. N a m iejscu p o zo sta ł ty lk o p rzed w o jen n y w o źn y szkoły, Jan M ik o ła jew sk i. On to w sp ó ln ie z n a u czy cielem G órn ym p orząd k ow ał szk ołę oraz grom ad ził sp rzęty i opał, k tóry zw o ził z c a łe g o m ia sta ręczn y m w ózk iem . N au k ę rozpoczęto pod k on iec w rześn ia z d w o j g ie m d zieci, a w d n iu 1 gru d n ia b y ło już 17 u czn ió w . N iek tó re d zieci p od ręcz n ik i p rz y w io z ły z sobą, w ięk szo ść ich n ie m iała. Z b raku ze sz y tó w p isa n o na le w e j stro n ie sta ry ch p a p ieró w p o n iem ieck ich . W b u dynku szk oln ym m ieszk a ł in sp ek to r szk oln y, P a w e ł D rozd, i n a u czy ciel, E m il G órny. P o szczeg ó ln e p o m ieszczen ia ogrzew an o przy pom ocy żela zn y ch p iecy k ó w . W m iesią ca c h n a stęp n y ch za zn a czy ł się p o w o ln y n a p ły w lu d n o ści znad N arw i, z teren ó w zn isz czon ych w cza sie w ojn y, oraz z W ileń szczy zn y . W raz z n im i p r z y b y w a li n o w i n a u czy ciele: 11 X II 1945 r. Janina M a k iełk o w sk a , 1 I 1946 r. K azim ierz S itn ik , 1 V 1946 r. Ja d w ig a H olik , 1 VI 1946 r. Jan in a M ilen k iew icz i A lek sa n d er H a w lic k i, 15 V III 1946 r. Jan K o ssa k o w sk i k ie r o w n ik szkoły, g d y ż G órny od szed ł do R eszla.
A oto k o lejn o ść m ia n o w a ń n a u c z y c ie li do szk ół p o d sta w o w y ch na teren ie p o w ia tu Górow o:
D w órzn o dnia 18 II 1946 r. naucz. G ertruda W ojn iu sz W ojciech y 1 III 1946 r. ,, S ta n isła w C zarnecki Jan ik ow o 1 V 1946 r. „ W ła d y sła w S te fa n o w ic z B u k o w iec 1 VI 1946 r. „ M iec zy sła w Skoczeń K rasn ołąk a 1 V I 1946 r. „ W eronika Z ubow icz P ieszk o w o 1 VI 1946 r. „ W anda M a tu sew icz R od n ow o 1 V III 1946 r. „ Jan in a P a w ło w sk a W oryny 1 V III 1946 r. „ M aria B u k ow a Z ielen ica 8 V III 1946 r. „ M aria B ogusz T a p ilk a jm y „ 15 V III 1946 r. „ T ad eu sz P a to rsk i W iew ió rk i „ 15 V III 1946 r. „ A n to n i K rak ow iak
Z zasad y m ia n o w a n ie p ierw szeg o n a u czy ciela jest rów n ozn aczn e z rozpo cz ęciem d zia ła ln o ści szk oły. B y ły jednak w y ją tk i. D o nich n a leża ły szk oły w W o jciech ach i P ie sz k o w ie . O to n a u c z y c ie l S ta n isła w C zarn eck i,# sk iero w a n y do w s i W o j c i e c h y z d n iem 1 III 1946 r., p rzeb y w a ł tam z a led w ie do dnia 31 III 1946 r. N a stęp n y n a u czy ciel, za tru d n io n y od dnia 11 IV 1946 r., sa m o w o ln ie o p u ścił pracę, a zatru d n ion a 15 V 1946 r. trzecia z k o le i n a u czycielk a, B arb ara G rzelak, już z d n iem 31 V III 1946 r. zak o ń czy ła sw oją p racę. D opiero czw a rta n au czy cielk a , K lara K osteczk o, zatru d n ion a od dnia 1 IX 1946 r., b yła w ła śc iw ą organ izatork ą szk o ły p o d sta w o w ej w W ojciech ach .
D o w si P i e s z k o w o została sk iero w a n a z d n iem 1 V I 1946 r. n a u czy cielk a W anda M a tu sew icz, lecz już w d n iu 30 VI 1946 r. zak oń czyła sw ą n ie notow an ą żad n ym czyn em pracę. O rganizatorem szk oły w P ie sz k o w ie b y ł n a u czy ciel H en ryk R o zb iew sk i, zatru d n ion y z d n iem 1 IX 1946 r. W k ron ice szk oln ej P ieszk o w a , p isa n ej p rzez p ó źn iejszeg o jej n a u czy ciela i k iero w n ik a , R yszarda B ito w ta , czytam y: ,,W o sta tn ich la ta ch w o jn y szk ołę w P ie sz k o w ie za m k n ięto i u rządzono k ilk u se to so b o w y obóz d la jeń ców r o sy jsk ich i polsk ich . O koło 2 ha z b u d y n k iem szk oln ym ogrodzono d ru tem k o lcza sty m do w y so k o śc i 3 m etrów .
H en ryk R ozb iew sk i w ra z z p ierw szy m w o źn y m szk oły, P io trem S zw ed o w iczem , z W ileń szczyzn y w y w o z ili ta czk a m i z k la s śm ie c i i połam an e m eb le, n iw e lo w a li d oły, w y c iśn ię te przez czołgi i kopane sp ecja ln ie, rozgrad zali k o lcza ste p ło ty i n a p ra w ia li d ach y”. K rótko p ra co w a ł R o zb iew sk i w P ieszk o w ie, k ró tk o r ó w n ież p racow ała n a u czy cielk a Jan in a M ilen k iew icz, p rzen iesio n a słu żb o w o z G órow a Iła w eck ieg o , a jeszcze krócej p rzeb y w a ł tu n astęp n y n a u c z y c ie l, W ła d y sła w N ak rew icz, który „m ieszk ając u w o źn eg o szkoły, P io tra S z w e d o - w ic z a — czytam y w k ron ice — za jm o w a ł się sto la r stw e m i d o ra b ia ł p r o w iz o ry czn e ram y do ok ien szk oły i n a p ra w ia ł ła w k i”. Z d n iem 1 sty czn ia 1947 rok u został p rzen iesio n y na w ła sn ą prośbę z G órow a Iła w e c k ie g o do P ie sz k o w a m łod y n a u czy ciel, R yszard B ito w t, p och od zący z W ileń szczy zn y . *W k ro n ice szk oln ej w d alszym ciągu czytam y: „K rótki okres is tn ie n ia szk o ły w P ie sz k o w ie oraz częste zm ian y n a u c z y c ie li p rzy czy n iły się do tego, że okrop n ie z d e w a sto w a n y bu d yn ek szk oln y (ukończony w 1941 r.) n ie b y ł na zim ę za b ezp ieczo n y . W jed n ej czyn n ej k la sie, pom im o szczeln eg o zab icia w ię k sz o ś c i o k ien d esk a m i z braku szkła, b yło tak zim no, że a tra m en t w k ałam arzach b y ł n ie m a l za w sz e w sta n ie stałym . P om im o cią g łeg o p a le n ia w p iecu zn iszczo n y m sp rzętem i ro z b ity m i m eb lam i d zieci sied zia ły w u b ran iach i p is a ły w ręk a w iczk a ch .
P od ręczn ik i p rzed w o jen n e p o sia d a li ty lk o n iek tó rzy u czn io w ie. B rak b y ło ró w n ież zeszytów . W p raw d zie w k sięg a rn i w L id zb ark u W arm iń sk im p o ja w iły się, lecz w m a ły ch ilo ścia ch i dla w sz y stk ic h n ie starczało. W y szu k iw a n o c z y ste p on iem ieck ie p a p iery i na pracach ręczn ych sporządzano z n ich z e sz y ty d o p isa n ia . Z b rak iem k red y do p isa n ia radzono so b ie w ten sposób, że d z ie c i p rzy n o siły p ob ite fig u ry g ip so w o -k red o w e i ty m i k a w a łk a m i ch o cia ż z tru d em , le c z p isa n o ”.
O w aru n k ach pracy szk oln ej w J a n i k o w i e op ow iad a p ie r w sz y n a u c z y c ie l W ła d y sła w S tefa n o w icz, który po sk oń czen iu k am p an ii w o je n n e j i po zd em o b ilizo w a n iu w m arcu 1946 r. został p r zew iezio n y z W ileń szczy zn y na teren p o w ia tu g ó row sk iego. „Po rozm ow ie z in sp ek to rem szk oln ym , P a w łe m D rozdem , otrzym ałem n o m in a cję i p ełn o m o cn ictw o na ob jęcie ja k ieg o ś dom u na szkołę, p o n iew a ż w ła śc iw a szk oła b yła sp alon a. W ieś b yła zn iszczon a w 25%, za sied lo n a w 50%. B y li to rep a tria n ci z W ileń szczy zn y i C en traln ej P o lsk i. L u d n ość była b ied n a. Z w o ła łem zeb ranie, na którym w yb ran o k o m itet szk o ln y i zaczęliśm y się rozglądać za b u d yn k iem , n ad ającym się na szk ołę. W y b ra liśm y b u d yn ek c a ły z zew n ątrz, le c z bez okien, bez d rzw i i o zn iszczon ej podłodze. W sp óln ie z człon k am i k o m itetu p o zb iera liśm y okna i d rzw i z ro zb ity ch d om ów i po p row izoryczn ym d op a so w a n iu w sta w iliś m y je do sa li szkolnej. N a p o d ło g ę zeb ra liśm y d esk i od lu d zi i z braku fa ch o w ca zro b iliśm y ją sam i. W yp ąd ło to n iezb y t fach ow o, gd yż d esk i b y ły n ieró w n ej g ru b ości i d łu gości, le c z p o d ło g a trw a do dziś. Ł a w k i p r z y w ie ź liśm y z in n ej n ieczy n n ej szk oły i po rem o n cie n a d a w a ły się do u żytk u . T rzeba dodać, że lu d n ość p om im o ciężk ich w a ru n k ó w , jak m ogła, tak pom agała szk ole, np. w roku szk oln ym 1946/47 rod zice całą zim ę sw o im op ałem o g rzew a li szk ołę, gd yż żad n ych p rzy d zia łó w o p a ło w y ch w te d y n ie było. W d n iu 1 m aja 1946 r. rozp ocząłem naukę. Z organ izow ałem cztery k la sy łączone. M łod zież zg ła sza ła się bardzo ch ętn ie do szk oły. R o zp ięto ść w ie k u u czn ió w b y ła duża, bo 6 — 17 lat, a w k la s ie p ierw szej 6 — 12 lat. D z ie c i m ia ły k ilk a k sią żek starych p rzed w o jen n y ch i po k ilk o ro u czy ło się z jed n ej. Z braku z eszy tó w p is a ły na różn ych p a p ierach . P o m o cy n au k ow ych , oprócz ta b lic y zb itej ze zw y k ły ch d esek, n ie b yło. C iężk ie b y ły w a ru n k i n a u cza n ia , cięż k i b ył stan m a teria ln y n a u czy ciela . P ob ory m a łe i w y p ła c a n e n iereg u la rn ie. T rzeba b yło dorabiać, żeb y jakoś zw ią za ć k o n iec z końcem . N a w e t rem o n t m ieszk a n ia m u sia ł n a u czy ciel p rzep row ad zić w e w ła sn y m zak resie. Od roku 1947 n iek o rzy stn a sy tu a cja zaczęła sto p n io w o zm ien ia ć się na lep sze. P ra cu ją c
o b ecn ie w zn ośn ych w arunkach czło w ie k się d ziw i, jak m ożn a b y ło przy ó w c z e sn y c h w aru n k ach żyć, pracow ać i osiągać ja k ieś w y n ik i”.
M aria B ogusz, p ierw sza n a u czy cielk a w Z i e l e n i c y , p rzyb yła na teren p o w ia tu g ó ro w sk ieg o z W arszaw y po ciężk ich i tragiczn ych ch w ila ch p rzeży ty c h w o k resie w o jen n y m i po p rzejściu obozu p rzym u sow ych cięż k ich robót w N iem czech , dokąd została w y w ie z io n a po a reszto w a n iu w W arszaw ie. P r z e ż y c ia w o je n n e „nie o sła b iły za m iło w a n ia do zaw odu, w ręcz p rzeciw n ie, ob u d ziły za p a ł do pracy w P o lsce L u d ow ej, „p ragn ęłam u czyć i w y c h o w y w a ć d zieci, b u d ow ać now e, jasn e ju tro” — w sp o m in a n a u czy cielk a M aria B ogusz. W aru n k i p ra cy b y ły tak ie sam e jak w y ż e j opisane: ogóln e zn iszczen ia, p o ła m a n e ła w k i, brak k siążek i zeszy tó w , a jedyna pom oc to tab lica, sporządzona p rzez rod ziców w ła sn y m kosztem .
T a d eu sz P atorsk i, p ierw szy n a u czy ciel w T a p i l k a j m a c h , p rzy b y ł na te r e n p o w ia tu górow sk iego z w oj. w a rsza w sk ieg o , pow . M aków M azow ieck i, z te r e n ó w d o tk liw ie zn iszczon ych w cza sie d ziałań w o jen n y ch . W T ap ilk ajm ach za sta ł lu d n o ść z w o jew ó d ztw w a rsza w sk ieg o , lu b e lsk ie g o i w ile ń sk ie g o . Ekono-> m iczn e „w aru n k i lu d n o ści b y ły ciężkie, gd y ż m a ło k to p o sia d a ł k on ia, po jed n ej k r o w ie m ie li w sz y sc y , p rosiąt w ca łej w si b y ło p ięć sztu k ”.
„B u d y n ek szk oln y z zew n ątrz w y g lą d a ł pod ob n ie ja k w la ta ch p óźn iejszych , n a to m ia st w e w n ą tr z b yło bardzo brudno. B rak b y ło c zęści ram ok ien n ych , d rzw i, ławek.* i tab lic, ch ociaż w io sk a n ie b y ła zn iszczon a p rzez d zia ła n ia w o je n n e ”.
„W u ru ch o m ien iu szkoły p o m agali w sz y sc y m ieszk a ń cy w si. S a le i różne za ch o w a n k a zo sta ły oczyszczon e i w y b ie lo n e przez rod ziców . B rak u jących ram i d rzw i ró w n ież d o sta rczy li rodzice. P o czą tk o w o z braku ła w e k k ażd y z rod zi ców d o sta rczy ł sto łu lu b k rzesła. T a b licę za stęp o w a ły duże drzw i, p rzy w iezio n e z b a ra k u ”. Z p om ocy szk oln ych zach ow ało się „ tylk o liczy d ło i lin ia m etro w a ”.
„W arunki n a u czy ciela ró w n ież b y ły ciężk ie. N a w s i n ic n ie b yło m ożna ku p ić, bo gosp od arze sam i n ie m ieli. W szelk i p r o w ia n t trzeba b yło sp row ad zać z B a rto szy c lu b z G órow a... B y w a ły i. ta k ie c h w ile , ,że n ie b yło co do u st w ło ży ć, ale jakoś w sz y stk o przeszło i dożyło się lep szy ch cz a só w ”,
P o w y ż sz e obrazki z p o szczeg ó ln y ch m ie jsć o w o śc i rysu ją sy tu a cję, jaka p a n o w a ła w p ie r w sz y c h latach w o ln o ści na teren ie p o w ia tu górow sk iego. W k ro n ic e szk o ln ej P ieszk o w a zn a jd u je się p o d su m o w a n ie całości. C zytam y tam : „ P o w ia t Iła w k a (ob ecn ie Górow o) b ył ob szarem d zik im i p ra w ie b ezlu d n ym . P o la n ie u p ra w ia n e, p orośn ięte ch w a sta m i, z ro zsia n y m i m in am i i in n y m i n ie w y p a ła m i. B u d y n k i bez ok ien i drzw i, w ew n ą trz p ob ite n aczyn ia i p o ła m a n e m eb le. Na każd ym k roku ży ciu g ro ziły n iew y p a ły . P e łn o sz k ie le tó w lu d zk ich i zw ie r z ę c y c h . N a p a stw isk a ch n a w et traw a b yła zżerana przez m y szy i szczu ry ”.
W ta k ich to w aru n k ach ż y li p ie r w si o sa d n icy i p ie r w si n au czyciele, którzy p ra co w a li z głęb ok ą w iarą, że z ich trudu w y ro śn ie lep sze jutro.
A oto w y n ik i:
W ta b lica ch p ierw szej i d ru g iej p rzed sta w io n o rozw ój szk ó ł p od sta w o w y ch w latach 1945 — 1955 na teren ie p o w ia tu g ó ro w sk ieg o w p orów n an iu z rok iem 1935 na ty m sam ym obszarze. D la teg o też w ie ś S p y ta jn y ze szkołą o 2 n a u czy ciela ch , p ołożon ą w o d leg ło ści 4 km od B artoszyc, a n a leżą cą a d m in istr a c y jn ie w 1935 r. d o G órow a, p otra k to w a n o jako teren p o w ia tu b artoszyck iego i w w y k a zie jej n ie u m ieszczon o. N a to m ia st w ie ś K w ia tk o w o ze szkołą o 1 n a u c z y c ie lu , p rzy łą czo n ą w 1955 r. a d m in istra cy jn ie do p o w ia tu b ra n iew sk ieg o , zatrzym an o do o b liczeń w p o w ie c ie górow skim .
T ab lica 1 w sk a zu je, jak sieć szk oln a n a ra sta ła i r o zw ija ła się. W sk azu je ró w n ież, ja k ie zm ian y orga n iza cy jn e zach od ziły w p oszczególn ych szk ołach biorąc za p o d sta w ę liczb ę p racu jących k ażd ego roku n a u czy cieli. W idać n adto,
Tabi. 1. Rozwój sieci szkół podsta Lp Miejscowość n a u c z . L a t a u c z n . Д935 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 I954|l955 1 Górowo n a u c z . u c z n . 8 398 1 17 4 199 8 343 8 396 12 389 14 414 12 382 11 319 9 349 13 379 12 379 2 Dwórzno n a u c z . u c z n . 2 111 1 51 1 52 1 52 1 50 1 46 2 63 2 62 2 55 3 59 3 77 3 W ojciechy n a u c z . u c z n . 2 129 3 115 3 207 4 233 4 175 5 150 4 139 4 132 6 117 4 134 5 146 4 Janikowo n a u c z . u c z n . 1 84 1 33 1 65 1 54 1 48 1 42 2 44 2 49 2 39 2 37 2 37 5 Bukowiec n a u c z . u c z n . 2 112 1 41 1 76 2 98 2 99 3 92 3 92 3 94 3 82 3 82 4 81 6 Krasnołąka n a u c z . u c z n . 2 79 1 26 1 64 1 56 1 50 1 26 1 19 1 34 2 47 1 25 1 29 7 Pieszkowo n a u c z . u c z n . 2 88 1 41 2 72 2 89 3 110 4 108 4 104 4 82 3 74 3 70 4 95 8 Rodnowo n a u c z . u c z n . 2 93 1 51 1 82 2 78 2 97 3 105 5 88 4 73 3 57 4 75 3 65 9 W oryny n a u c z . u c z n . 2 126 1 50 2 88 2 92 3 101 3 145 4 171 4 146 6 160 5 149 4 81 10 11 12 Zielenica Tapikajmy W iew iórki n a u c z . u c z n . n a u c z . u c z n . n a u c z . 2 74 2 82 1 59 1 38 1 24 1 54 1 69 1 63 1 93 1 68 1 73 1 69 2 87 2 79 2 84 2 81 2 81 2 72 2 80 3 78 3 82 3 83 2 66 3 83 4 89 2 74 3 81 4 85 3 71 3 71 3 70 3 63 3 67 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Kandyty Sortławki W ajsnory Zięby Piaseczno Dęby Glądy Kiwajny Toprzyny Kromarki n a u c z . u c z n . n a u c z u c z n . n a u c z . u c z n . n a u c z . u c z n . n a u c z . u c z n . n a u c z . u c z n . n a u c z . u c z n . n a u c z . u c z n . n a u c z . u c z n . n a u c z . ' ! 3 125 1 57 1 55 1 62 1 60 1 64 2 113 2 106 1 34 1 94 1 38 1 36 1 45 1 58 1 39 l 55 1 60 1 70 1 61 2 94 1 45 1 38 1 42 1 80 1 42 1 58 1 57 1 76 1 48 3 127 1 35 1 41 2 88 1 35 1 65 1 51 2 69 1 20 4 149 1 25 1 19 1 34 2 83 2 44 2 67 1 34 2 77 1 21 4 122 2 37 1 15 2 44 2 82 3 63 2 61 2 46 3 88 2 49 4 104 2 42 1 11 2 64 3 77 3 62 3 77 3 43 3 71 3 59 3 90 3 37 1 9 2 51 3 71 3 44 3 64 2 37 2 68 3 64 4 94 1 18 1 16 3 47 3 66 3 52 3 55 2 26 3 72 2 37 4 94 1 16 1 27 2 39 3 61 3 43 3 52 1 14 3 76 2 47 23 Burkarty n a u c z . u c z n . , i 1 47 1 33 1 33 1 34 2 43 2 41 1 15 1 18 1 21
że w w ie lu w yp a d k a ch tam , gd zie w roku 1935 p ra co w a ł 1 lu b 2 n a u c z y c ie li, ' w roku 1955 b y ło 2, 3, a n a w e t i 4 n a u czy cieli. W id ać rów n ież, że n iek tó re ; szk oły p o w sta ły w m iejsco w o ścia ch , gd zie ich w 1935 r. n ie b yło, ale są i ta k ie , k tóre w 1935 roku b y ły , a do 1955 r. n ie zo sta ły u ru ch om ion e. O d p ow ied zi na to n a leży szu k ać w zn iszczen ia ch w o jen n y ch , w stru k tu rze d em o g ra ficzn ej i zm ien ion ych stosu n k a ch sp ołeczn ych p ow iatu .
W w y n ik u d ziałań w o jen n y ch c a łk o w item u zn iszczen iu u le g ły b u d y n k i szk oln e w m iejsco w o ścia ch : Jan ik ow o, P areżk i, A u g a m y , G ląd y, K rasn ołąk a, K u m k iejm y, O rsy i S ą g n ity . In n e zo sta ły m n iej lub w ię c e j u szk od zon e i p r a w ie w sz y stk ie zd em olow an e. D la teg o też tam , g d zie w m ia rę n a p ły w u lu d n o ści zach od ziła potrzeba u ru ch om ien ia szk oły, lo k ow an o ją w b u d yn k u za stęp czy m , jak to m iało m iejsce w J a n ik o w ie, G lądach, K rasn ołące, K u m k iejm a ch i S ą g n i- tach, bądź też p rzen oszon o do innej, m iejsco w o ści. T ak p o w sta ła szk oła w K i w a jnach w bu d yn k u a d a p to w a n y m n.a szk ołę za m ia st sp a lo n ej szk oły w p o b li sk ich A ugam ach. T ak też p o w sta ła szk oła w P au strach w p ob liżu G órow a, g d y ż tam o sied liło się w ię c e j lu d n o ści. W m ie jsc o w o śc i P o słu sz e szk o łę u ru ch om ion o w roku 1949, le c z z braku d zieci po dw óch la ta ch za m k n ięto ją. N a sk u tek m a łej liczb y d zieci n ie u ru ch om ion o szk ół w m ie jsc o w o śc ia c h D ob rzyn k a, T olk ó i W eskajm y, ch ociaż o c a la ły tam b u d yn k i szk oln e. N ie o tw orzon o też sz k ó ł ' w P ia sta ch W ielk ich i W ągn ik ach , g d zie szk o ły w 1935 r. m ie ś c iły się w b u d y n
k ach fo lw a rczn y ch . W iosk i O rsy i P a reżk i zo sta ły c a łk o w ic ie zn iszczo n e w c z a
sie d ziałań w o jen n y ch . '
1 R o zw o jo w i sie c i szk o ln ej to w a r z y sz y ły in w e sty c je szk oln e. W p ie r w sz y n i rzęd zie uruchom iono cen tra ln e o g rzew a n ie w szk o le p o d sta w o w ej w Górowie', W roku 1947 p rzep row ad zon o rem on ty b u d y n k ó w szk o ln y ch w W ojciechach* D ębach, T oprzynach i K an d ytach , w roku 1949 w W a rg ielita ch , a w rokit 1951 — w W iew ió rk a ch . K ażd y rem on t z za sa d y o b ejm o w a ł iz b y le k c y jn e i m ieszk a n ia n a u czy cielsk ie, a n ad to k orytarze, k a n cela rie i sa le g im n a sty czn e. W W iew iórk ach poza rem on tem w e w n ę tr z n y m b u d y n ek o tyn k ow an o, d z ię k i czem u zm ien ił on c a łk o w ic ie sw ój w y g lą d zew n ętrzn y .
i T abl. 2. S zk o ły i u czn io w ie w e d łu g lic z b y n a u c z y c ie li w la ta ch 1945 — 1955
W yszczególnienie S z k ó łi u c z n . i I a t a 1935 1945 1946 1947 1948 194911950 1951 1952 1953 19541955 s z k ó ł 20 i 10 18 19 17 19 9 9 7 10 12 o 1 nauczycielu u c z n . 1093 17 409 1120 1018 657 522 193 174 99 178 253 s z k ó ł 20 — — 2 5 9 9 12 9 11 5 3 o 2 nauczycielach u c z n . 1875 — — 160 471 734 645 669 498 552 225 123 s z k ó ł 1 — 1 1 — 3 3 6 10 11 13 14 o 3 nauczycielach u c z n . 125 — 115 207 — 338 342 474 711 739 853 918 s z k ó ł 1 — 1 1 2 2 4 6 6 5 6- 6 o 4 i inięcej naucz. u . z n . 398 I 199 343 629 564 821 1006 856 796 916 876 sz k ó ł 42 1 12 22 26 31 35 33 34 34 34 35 u c z n . 3491 17 723 1830 2118 2293)2330 2342 2239 2186 2172 2170 i I i i 1 sz k ó ł i' 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 miasto u c z n . 398,
17
199 343 396 389 414 382 319 349 379 379 sz k ó ł 41 — 11 21 25 30 34 32 33 33 33 34 m ieś u c z n 3093 — 524 1487 1722 1904 1916 19601920 1837 1793 1791T a b lica druga jest p o d su m o w a n iem ta b licy p ierw szej. W idać z n iej, że do- ro k u 1955 na teren ie p o w ia tu gó ro w sk ieg o n ie o sią g n ięto w p ra w d zie liczb y sz k ó ł z 1935 r., le c z w s ie c i szk o ln ej zaszły k o rzy stn e zm ian y. S zczeg ó ln ie z m n ie jsz y ła się liczb a szk ó ł o jed n y m n a u czy cielu z 20 do 12 i szk ół o 2 n a u c z y c ie la c h z 20 do 3. Z w ięk szy ła się zn a czn ie liczb a szk ół o 3 n a u czy ciela ch z 1
do 14 oraz o czterech i w ię c e j n a u czy ciela ch z 1 do 6.
Z m ia n y te n a jlep iej obrazują p on iższe z e sta w ie n ia p rocen tow e.
Rok W yszczególnienie O gółem 1 naucz. 2 naucz. 3 naucz. 4 i m ięcej naucz.
Szkół 42 20 20 1 1 % 100 47,6 . 47,6 2,4 2,4 1935 *
%
Ucznióin - * ■ ‘ 3491 1093 Г 1875 125 398 % 100 31,3 ' 53,7 3,6 11,4 Szkół ^ 35 12 . 3 14 6 % ;r 100 34,3 8,6 4 0 ,- ( 17.1 1955 Ucznióiu г 2170 . 253 123 918 876 % i«- , 100 11,6 5,7 42,3 40,4Z z e sta w ie n ia widać,^-że w roku 1935 p o w ia t g ó ro w sk i b a zo w a ł w ła śc iw ie na szk ołach b l , i 2 n a u czy ciela ch , gd y ż o b ejm o w a ły one 95,2°/o szk ó ł i 85°/o u czn ió w . L iczb y ;'te w roku 1955 sp a d ły do 42,9% szk ó ł i 17,3% u czn iów . Z n i kom a liczb a szk ó ł o 4 i w ię c e j n a u c z y c ie la c h w roku 1935, bo ty lk o 2,4% szk ół i 11,4% uczniów*; w zro sła w roku 1355 d o 17,1% szk ół i 40,4% u c z n ió w ., T rzeba ,d od ać, że na teren ie p o w ia tu g ó ro w sk ieg o w jego p o w o jen n y ch gran icach b y ła
S ieć szk ó ł p o d sta w o w y ch . S ta n z 1946 r.
ty lk o jedna szk oła o 8 n a u czy ciela ch w G órow ie i jedna o 3 n a u czy ciela ch w e w s i K an d yty. O gólnie n a leży stw ierd zić, że p o w ia t gó ro w sk i do roku 1955 o trzy m a ł zu p ełn ie in n y, k o rzy stn iejszy obraz s ie c i szk oln ej. D oty czy to
szczeg ó ln ie w si, g d zie za m ia st jed n ej szk o ły o 3 n a u czy ciela ch ze 125 u czn iam i, b y ło ich 14 z 918 u czn ia m i i p ięć szk ół o 4 i w ię c e j n a u czy ciela ch z 478 u c z n ia m i, a stąd p rosty w n io sek , że o sią g n ięcia P o lsk i L u d o w ej w d zied zin ie o św ia ty zn a czn ie p rzew yższają o sią g n ięcia n iem ieck ie.
N a leży dodać, że na teren ie p o w ia tu g ó ro w sk ieg o w ię k sz y b y ł n a p ły w lu d n o śc i do m ia sta n iż na w ie ś, g d y ż już w 1948 roku liczb a u czn ió w w szk o le
Ö ca - u in Ao >> £ O £ T3 0 01
• O « □
m ie jsk ie j o sią g n ęła sta n z 1935 r. Od roku 1951 zazn acza się n ie w ie lk i sp ad ek lic z b y u czn iów , sp o w o d o w a n y p rzy jściem do szk oły n ie lic z n y c h roczn ik ów w o je n n y c h i p ierw szy ch p o w o jen n y ch . D a lsz e la ta przyn oszą d u ży w zro st liczb y u czn ió w w szk ołach m iejsk ich i w ie jsk ic h .
1
Л* .
a s с#?
*5
4 1 Ц
П
N *1—i ^
Di i8
О4
w
I
I
Ю И с 'О >>I
s л (Я тзо о, ю X124
T abi. 3. Szkoły podstaw ow e w g liczby n auczycieli i uczniow ie w nich
S z к o ł U U с z n i o u; i e R o k O g ó łe m m. Ш. 1 n a u c z 2 n a u . 3 n a u 4 i m ię c e j O g ó łe m m ia s to m ie ś 1 n a u c z . 2 n a u c z . 3 n a u c z . 4 i m ię c e j m. j U J. Ш U ) . m. U J . m ia s to m ie ś m ie ś m ie ś m ia s to m ieś 1935 100%42 2,41 97,641 47,620 47,620 2,'4i 2,4
1
". » к 3491 100% 398 11,4 3093 88,6 1093 31,3 1875 53,7 125 3,6 398 11,4 1.X 111945 1001 1001 100t 10017 100 10017 1.X .1946 10012 8,31 91,711 • 83,410 8,31 - 8,31
723 ■;100 19927,5 52472,5 40956,6 11515,9 19927,5 1.X .1 9 4 7 10022 4,51 95,521 81,918 9,12 4,51 4,51 1830 100 - . 348'18,7 ' 1487'i'J 81,3 « 112061,2 1608,8 20711,3 34318,7 e f 1 .X .1 9 4 8 10026 3,81 96,225 73,219 19,25 3,81 3,81
2118100 39618,7 3891 17,— 1722 81,3 1018 48,1 471 22,2 396 18,7 233 11,— 1 .X .1 9 4 9 10031 3,21 96,830 54,917 29,—9 9,73 3,21
3,21 ' 2293 100 190483,— 65728,7 32 —734 33814,7 17,—389 1757,6 1 .X .1 9 5 0 10035 2,91 97,134 54,219 25,79 '8 ,63 2,9'1 8,63 2330100 41417,8 191682,2 52222,4 64527,7 24214,6 41417,8 407 I17,5 30.IX .1951 10033 3 —1 97 —32 27,39 36,312 18,26 3 . ^1 -15,25 1 23421 100 38216,3 196083,7 - 1938,2 66928,6 47420,2 38216,3 62426,7 10 .IX .1 9 5 2 10034 2,91 97,133 26,59 26,59 29,410 2,91
'14,75 ! 2239 100 31914,2 192085,8 1747,8 49822,2 71131,8 31914,2 24 — !537 i 15 .IX .1953 10034 2,91 97,133 20,67 32,411 32,411 2,91 11,74 2186100 16 —349 183784,— 4,599 55225,3 73933,8 16,—319 44720,4 25.1 X .1 9 5 4 10034 2,91 97,133 29,410 14,75 38,313 2,91 14,75 ! 2172loo 37917,4 179382,6 1788,2 22510,4 85339,3 37917,4 53724,7 2 0 .IX .1 9 5 5 10037 2,71 97,336 32,412 8,13 40,615 2,71 6 16,2 2302 100 379 16,5 1923 83,5 211 10,5 123 5,3 978 42,5 379 16,5 581 25,21
T ab lice 3, 4 i 5 oraz m a p k i sieci szkolnej z la t 1935, 1946 i 1955 p rz e d s ta w i a j ą rozw ój sie ci w la ta c h 1945 — 1955 w p o ró w n a n iu z ro k iem 1935 w g r a
n ic a c h p o w ia tu ja k o je d n o stk i a d m in istra c y jn e j.
T a b lic a 3 p rz e d s ta w ia w liczbach bezw zględnych liczbę szkół w ed łu g sto p n ia o rg an iz ac y jn eg o i liczbę uczniów w ty ch szkołach oraz ich o d p ow iedniki p ro cen to w e. W p o ró w n a n iu z siecią szkół z 1935 ro k u w y stę p u ją duże różnice n a korzyść sieci p o w o je n n e j ta k po stro n ie szkół, ja k i po stro n ie uczniów w ty ch szkołach. Z aznacza się sy stem a ty cz n e zm n iejszan ie procentow e szkół o 1 i 2 n au czycielach, a jeszcze siln ie j w y stę p u je to po stro n ie uczniów . O dw rotne zjaw isk o zary so w ało się w szkołach o 3 i 4. nauczycielach. P ro g ra m p ełn e j sie d m io k laso w ej szkoły m oże być rea lizo w a n y ty lk o w szkołach o 4 i w ięcej n au c zy c ie lac h i s tą d pęd do tego ty p u szkół. P ro g ra m szkoły siedm ioklasow ej re a liz u ją z konieczności i szkoły o 3, a n a w e t n ie ra z o 2 nauczycielach i dlatego też liczba uczniów w szkołach p ełn y ch (z V II klasą) znacznie przew yższa liczbę uczniów w szkołach o 4 i w ięcej nauczycielach. W arto zaznaczyć, że w sto s u n kow o d użym o d se tk u szkół o 1 nau czy cielu je st m a ły o dsetek uczniów , a w szko ła c h o 3 oraz 4 i w ięcej naucz} cielach zjaw isko to przebiega odw ro tn ie.
W ro k u 1955 u legły zm ianie g ran ic e p o w iatu . W zw iązku z ty m szkoła o 1 nauczycielu w K w iatk o w ie odeszła do p o w ia tu b ran iew sk ieg o , a szkoły w P lu ta c h o 4 nauczy cielach , w W opach o 3 n auczycielach i w Ł oźniku •o 1 n au c zy c ie lu przy łączo n o z p o w ia tu b ran iew sk ieg o do górow skiego.
L i c z b a u c z n i ó w w s z k o ł a c h p e ł n y c h Ro k U czniów ogółem z tego w szkołach pełnych % w ty m n a w si % 1945 17 — — — — 1946 723 199 27,5 — — 1947 1.830 343 18,7 — — 1948 2.118 396 18,7 — — 1949 2.293 674 29,4 285 12,4 1950 2.330 1.163 49,9 749 32,1 1951 2.342 1.335 57,— 953 40,7 1952 2.239 1.632 72,8 1.313 58,6 1953 2.186 1.478 67,6 1.129 51,6 1954 2.172 1.702 78,3 1.323 60,9 1955 2.302 1.855 80,6 1.476 64,1
O rgan izo w an ie szkoły p ełn ej w m ia sta c h n ig d y n ie p rz e d sta w ia ło tru d n o ści, ■stąd też m ia sta z zasad y m ia ły szkoły pełne. Z n acznie gorzej je st n a w si, gdyż m a ła liczb a dzieci nie pozw ala n a z a tru d n ie n ie w iększej liczby nauczycieli. Z asadę tę sto so w an o ściśle w ro k u 1935 i stą d na w si w całym pow iecie bjyła tylko je d n a szkoła o 3 nauczy cielach . W prow adzenie ta k dużej liczby dzieci do szkół p ełnych św iadczy o d użym w k ład z ie p a ń s tw a w dzieło podnoszenia ośw iaty, a szczególnie w szkołach w iejsk ich .
W ta b lic y 4 p rz e d sta w io n o liczbę uczniów w poszczególnych k la sa c h ogółem w pow iecie oraz w rozbiciu n a m ia sto i w ieś. W la ta c h 1946 i 1947 u d erz a duża liczba uczniów w k la sa c h p ierw szych w pozycjach „ogółem ” i „n a w si”. B ył to w y n ik o k resu w ojennego, w k tó ry m dzieci w w iększości w y p ad k ó w n a u k i nie p o b ie ra ły i stą d po w o jn ie znalazły się w k la sa c h p ierw szy ch m im o opóźnio nego w ieku. L iczby te stopniow o w y ró w n y w ały się. S zkoły z V II k la są n a w si pow stały dopiero w ro k u szkolnym 1949/50. O d ro k u 1954 notuje się w iększy ■napływ uczniów do k la s p ierw szych. W eszły tu ju ż dzieci urodzone w w o ln ej
1
26 T abi. 4. U czniow ie szkół p o dstaw ow ych wg k la s
O g ó 1 P Ш M i a s t o W e
R o k
O g. 1 II III IV V V I VII *) O g I II III IV V VI V II *) O g. I II III IV V VI V II
1935 3491 398 3093 1945 17 9 2 3 3 17 9 2 3 3 — 1946 723 312 186 104 86 12 17 6 199 56 52 33 23 12 17 6 524 256 134 71 63 1947 1830 672 399 315 226 99 17 12 90 343 43 42 50 45 44 17 12 90 1487 629 357 265 181 55 1948 2118 557 578 448 307 142 70 16 396 94 62 79 43 63 39 16 1722 463 516 369 264 79 31 1949 2293 422 468 579 401 252 111 60 389 68 71 61 71 57 35 26 1904 354 397 518 330 195 76 34 1950 2330 314 398 467 523 336 196 96 414 37 64 79 63 91 50 30 1916 277 334 388 460 245 146 66 1951 2342 314 291 377 455 465 281 159 382 47 42 67 67 67 50 42 1960 267 249 310 388 398 231 117 1952 2239 336 280 290 355 411 347 220 319 41 41 51 59 64 36 27 1920 295 239 239 296 347 311 193 1953 2186 367 291 262 308 339 350 269 349 61 43 44 54 61 44 42 1837 306 248 218 254 278 306 227 1954 2172 416 332 289 280 305 258 292 379 59 66 49 47 58 47 53 1793 357 266 240 233 247 211 239 1955 2302 517 396 335 299 293 231 231 379 75 64 61 49 55 37 38 1923 442 332 274 250 238 194 193
1
2
Tabi. 5. N auczyciele pełno zatrudnieni oraz obciążenie ich uczniam i
R o k N a u c z y c ie le p e łn o z a tr u d n ie n i N a n a u c z y c ie la p r z y p a d a u c z n ió u i O g ó łe m M iasto W ie ś % k o b . O g. m ia s to m ie ś ш s z k o ła c h o O g. m . k o b . O g. m . k o b . O g. m. ko b . 1 n a u c z . 2 n a u c z . 3 n a u c z . 4 i u jię c e J 1935 71 68 3 8 6 2 63 62 1 4,2 50 50 50 55 46 42 50 1945 1 1 — 1 1 — — — — — 17 17 — 17 — — — 1946
17
7 10 4 1 3 13 6 , 7 58,8 43 50 40 41 — 38 50 1947 33 13 20 8 3 5 25 10 15 60,6 55 43 59 62 40 69 43 1948 41 17 24 8 1 7 33 16 17 58,5 52 50 52 54 47 — 52 1949 60 25 35 12 4 8 48 21 27 58,3 38 32 40 39 41 38 35 1950 73 27 46 14 4 10 59 23 36 6 3 - 32 30 32 27 36 38 30 1951 84 31 53 12 3 9 72 28 44 63,1 28 32 27 21 28 26 30 1952 88 30 58 11 2 9 77 28 49 65,9 25 25 25 19 28 24 28 1953 91 39 52 9 2 7 82 37 45 57,1 24 39 22 14 25 22 27 1954 93 35 58 13 5 8 80 30 50 62,3 23 29 22 18 23 22 27 1955 100 39 61 <2 4 8 88 35 53 6 1 - 23 32 22 20 21 22 26o jc z y ź n ie . N ajb ard ziej ch a ra k tery sty czn y m z ja w isk ie m jest w y r ó w n a n ie lic z b y u c z n ió w w k lasach IV — V II, a szczególn ie fakt, że n ie m a ro zb ież n o ści w lic z b ie u czn ió w w k la sa ch IV — V oraz VI i V I I 2).
A b s o l w e n c i k l a s V II
W zrastający n a p ły w u czn ió w do szk ół p ełn y ch d ał w w y n ik u w zra sta ją cą lic z b ę a b so lw en tó w k la s V II. Z teren u p o w ia tu gó ro w sk ieg o za n o to w a n o liczb y :
R ok O gółem M iasto W ieś
1948 11 11 — 1949 14 14 — 1950 57 22 35 1951 93 27 66 1953 148 38 110 1952 185 22 163 1954 216 26 190 1955 208 27 181 B i b l i o t e k i s z k o l n e
R ó w n o cześn ie z rozw ojem szkół organ izow an o b ib lio te k i szk oln e. L iczb a “b ib lio te k i tom ów sta le w zra sta ła . N a p rzestrzen i la t 1947 — 1955 śred n ia lic z b a to m ó w na jednego u czn ia w szk ołach p o d sta w o w y ch p o w ia tu g ó ro w sk ieg o u k ła d a ła się n a stęp u jąco: 1947 — 0,10, 1948 — 0,75, 1949 — 1,50, 1950 — 1,90, 1951 — 3,— , 1952 — 4,70, 1953 — 8,10, 1954 — 9,05, 1955 — 10,10.
N a u c z y c i e l e
T a b lica 5 p rzed sta w ia liczb ę n a u czy cieli p ełn o za tru d n io n y ch i o b cią żen ie ic h u czn iam i. W p ozycjach „ogółem ” i „na w s i” w y stę p o w a ł s ta ły w zro st za tru d n ie n ia , n a to m ia st w p o zy cji „m ia sto ” w y stę p o w a ły w a h a n ia . B y ło to sp o w o d o w a n e n ad m iarem za tru d n ien ia na stop n iu licea ln y m . Z k o n ieczn o ści n a u c z y c ie le -ci u z u p e łn ia li god zin y w szk ole p o d sta w o w ej, a ty m sa m y m m u s ia ło b y ć m n ie j n a u c z y c ie li na stop n iu p o d sta w o w y m . Od roku 1949 w z r o st za tru d n ien ia n a u c z y c ie li w y p rzed za ł zn aczn ie w zro st lic z b y u czn ió w i stą d liczb a u czn ió w n a jed n eg o n a u czy ciela w p o w ie c ie sto p n io w o sp ad ała aż d o śred n iej 23. P o r ó w n a n ie liczb y u czn ió w na jed n ego n a u czy ciela w 1935 ro k u i w p o sz c z e g ó l n y c h la ta c h p o 1949 roku n ie w y m a g a k om en tarzy. W rok u 1935 n a te r e n ie p o w ia tu g ó ro w sk ieg o w ogóln ej liczb ie 71 n a u c z y c ie li p ra co w a ły ty lk o trzy k o b iety : d w ie w G órow ie i jedna w K an d ytach . B y ły to k o b ie ty sta rsze, bo n a u c z y c ie lk i z G órow a urodzone b y ły w latach 1901 i 1888, a n a u czy cielk a w K a n d ytach , M aria M eyer, b yła urodzona w r. 1892. Z za sa d y w 1935 r. w szk o ła ch p ra co w a li m ężczyźn i sta rsi w ie k ie m , a ty lk o n ie lic z n i u rod zen i b y li w p ie r w sz y c h latach b ieżą ceg o stu lecia .
W n a szy ch szk ołach p rzew aga n a u c z y c ie le k k o b iet w m ło d y m w ie k u jest w id o c z n a . W om a w ia n y m ok resie w p o w ie c ie gó ro w sk im fu n k cje in sp ek to ró w s z k o l n y ch p e łn ili: , 1945 — 1946 — P a w e ł D rozd % 1947 — 1951 — B o le sła w C zern ia w sk i 1952 — Jan S k o iń sk i 1953 — 1955 — W ła d y sła w K a ch el
*) S p ra w a ta rażąco p rzed sta w ia ła się na teren ie p rzed w o jen n ej P o lsk i; a oto d a n e z roku 1937/38 na p o d sta w ie M ałego R o czn ik a S ta ty sty c z n e g o z r. 1938 s. 317: u czn ió w ogółem : 4.701,200, k l. I — 974.300, k l. II — 861.000, k l. III — 1.016.000, k l. IV — 851.700, k l. V — 467.600, k l. V I — 348.700, k l. V II — 181.900. W y stą p iły tam dw a duże załam an ia w k la sa ch IV — V i V I — V II. W p r a k ty c e d zieci w ie js k ie szk o ły p o d sta w o w e j n ie k o ń czy ły .
