Struktura wielkości prywatnych majątków ziemskich w powiecie sieradzkim przed I wojną światową

Dariusz Klemantowicz

Struktura wielkości prywatnych

majątków ziemskich w powiecie

sieradzkim przed I wojną światową

Biuletyn Szadkowski 10, 89-102

T o m 10 2010

D ariusz K lem antowicz

STRU K TURA W IE L K O Ś C I PRY W A TN Y CH

M A JĄ T K Ó W Z IE M S K IC H W P O W IE C IE SIER A D Z K IM

PR ZE D I W O JN Ą ŚW IA TO W Ą

P o w ia t sierad zk i p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą zn a jd o w a ł się w je d n e j z d z ie się c iu g u b e rn i K ró le stw a P o lsk ieg o - g u b e rn i k a lisk ie j. O b sz a r p o w ia tu w y n o sił 1453 k m 2, o b e jm o w a ł 19 g m in (B arczew , B o g u m iłó w , B rzeźn o , C h arłu p ia, D z ie rż ą zn a , G o d y n ic e , G ru szczy ce, K lo n o w a , K o k o c ic e , M aja c z e w ice , M ęka, S zadek, W ie rz c h y , W o jsła w ic e , W ró b le w , Z ad zim , Z d u ń sk a W o la , Z ło c z e w - o sad a, Z ło c z e w - w ie ś )* 1.

W o k re sie , k ie d y m in ę ły ju ż b e z p o śre d n io n ie p o k o je z w iązan e z re w o lu c ją 1 9 0 5 -1 9 0 7 , a g a z e ty nie ro z p isy w a ły się je s z c z e n a te m a t z a to n ię c ia b ry ty jsk ie g o tra n sa tla n ty k u T ita n ic (15 k w ie tn ia 1912 r.) czy te ż z a b ó jstw a au stria c k ie g o n a stę p c y tro n u a rc y k się c ia F ra n c isz k a F e rd y n a n d a (28 c z e rw c a 1914 r.) - w p o w ie c ie sie ra d z k im m ie sz k a ło 134,7 ty s. o só b (1 9 0 9 r.). Z te g o 4 9 ,7 % stan o w ili m ę ż c z y źn i, a 5 1 ,3 % - k o b iety . M ie s z k a ic y w y z n a n ia rz y m sk o ­ k a to lic k ie g o stan o w ili 9 1 ,7 % ogólnej lic z b y lu d n o śc i p o w ia tu , e w a n g e lic k ieg o - 5 ,5 % , w y z n a n ia m o jż e sz o w e g o - 2 ,7 % i p ra w o sła w n e g o 0,1% . P o w ia t sierad zk i (g ra n ic z ąc y o d p ó łn o c y z p o w ia te m tu re c k im i łę c z y c k im , o d w sc h o d u z łó d z k im i łask im , a o d p o łu d n ia i z a c h o d u z w ie lu

ń

sk im , k a lisk im i tu re c k im ) w ra z z p o w ia te m łę c z y c k im w g u b e rn i k alisk iej o ra z łó d z k im , łask im , p io trk o w sk im i b rz e z iń sk im w g u b e rn i p io trk o w sk iej w c h o d z ił w sk ład łó d z k ie g o o k rę g u p rz e m y sło w e g o . P e ry fe ry jn e p o ło ż e n ie p o w ia tu w sto su n k u do c e n tru m o k rę g u (Ł ó d ź), a ta k ż e b a rd z o p ó ź n e p o łą c z e n ie z in n y m i o śro d k am i K ró le stw a (a ty m sa m y m C e sa rstw a R o sy jsk ie g o ) sp o w o d o w a ło zn aczn e za p ó ź n ie n ie te g o o b sz a ru p o d w z g lę d e m ro z w o ju p rz e m y słu . L in ia k o le jo w a ,

Dariusz Klemantowicz, dr, adiunkt w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu Łódzkiego, kierownik Archiwum i Muzeum UŁ.

1 M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź 1995, s. 58.

p ro w a d z ą c a (o d 1902 r.) do Ł o d z i i K a lisz a , b y ła in w e s ty c ją b a rd z o w ażn ą, lecz z d e c y d o w a n ie sp ó źn io n ą.

Ryc. 1. Powiat sieradzki w 1907 r.

Źródło: J. M. Bacewicz (red.), Mapa szczegółowa Królestwa Polskiego z podziałem na gubernie i 8 4 powiaty, W arszawa 1907, Reprint, Kraków 2005, s. 18

P o w ia t sierad zk i, o b e jm u ją c y ró w n in ę z n ie w y so k im i w zn ie sie n ia m i, p o ło ż o n ą w d o rz e c z u W a rty i je j dop ły w ó w : N e ru i P ro sn y , p o sia d a ł w y b itn ie ro ln ic z y ch arak ter. B io rą c p o d u w a g ę s ła b ą ja k o ś ć gleb (w w ię k sz o śc i g leb y p ia sz c z y ste , m ie jsc a m i g lin y i iły), tru d n o b y ło lic z y ć n a z a d o w a la jąc e zy sk i z g o sp o d a ro w a n ia n a ro li b e z w ię k sz y c h in w esty cji. W w ię k sz y c h m a ją tk a c h z ie m sk ic h p rz e w a ż a ła g o sp o d a rk a in te n sy w n a n a sta w io n a n a p ro d u k c ję zb o ża, h o d o w lę b y d ła, k o n i i ra so w y c h ow iec. P e w ie n ro zw ó j p rz e m y słu m o ż n a b y ło

z a o b se rw o w a ć p rz e d e w sz y stk im w Z d u ń sk iej W o li, a w m n ie jsz y m sto p n iu ta k ż e S ierad zu i w k ilk u n ie d u ż y c h o sa d a c h w ie jsk ic h 2.

P rz e o b ra ż e n ia sp o łe c z n o -g o sp o d a rcz e p o u w ła sz c z e n iu c h ło p ó w w 1864 r. w p ły n ę ły n a u k sz ta łto w a n ie się w K ró le stw ie P o lsk im do k o ń c a X IX w . k ilk u w a rstw (g ru p ) sp o łeczn y ch : ch ło p ó w , z iem ian , b u rż u a z ji, d ro b n o m ie sz c z ań stw a, ro b o tn ik ó w i in telig en cji. M ie s z k a ic y w si i o sa d stan o w ili z d e c y d o w a n ą w ię k sz o ść m ie sz k a ń c ó w p o w ia tu sie rad zk ieg o w 1909 r. (7 2 ,3 % ), a w śró d n ic h n a d a l n a j w ^ n i e j s z ą ro lę o d g ry w a li w ła śc ic ie le w iększej w ła sn o śc i ziem sk iej. W p ły w y z ie m ia ń stw a n ie o g ra n ic z a ły się w ó w c z a s ty lk o do re jo n ó w w ie jsk ic h , ale z u w a g i n a m ałe z a lu d n ie n ie sie ra d z k ic h m ia s t i w n ic h b y ły zn aczące. W p o w ie c ie b y ły trz y m iasta: Z d u ń sk a W o la (22,5 ty s. m ie s z k a ic ó w ), S ieradz (9,6 ty s. m ie s z k a ic ó w ), W a rta (5,2 ty s. m ie sz k a ń c ó w )3.

Z a w ię k s z ą w ła sn o ść z ie m s k ą w K ró le stw ie P o lsk im p rz y jm u je się o b sz a r od 50 h a. T eg o ty p u p o d z ia ł z o sta ł z a sto so w a n y w sta ty sty k a c h u rz ę d o w y c h po u w ła sz c z e n iu c h ło p ó w (3 w łó k i - 50,5 h a )4. W ś ró d zie m ia n z n a jd o w a li się p rz e d e w sz y stk im p o to m k o w ie d a w n y c h ro d ó w sz la ch eck ich , p rz e m y sło w cy , k u p c y i u rz ę d n ic y carscy , w m n ie jsz y m sto p n iu tak że ch ło p i. W p re z e n to w a n y m o p ra c o w a n iu an alizie z o sta ły p o d d a n e ty lk o m a ją tk i ziem sk ie, n ale ż ą ce do p ry w atn ej w ięk szej w ła sn o śc i ziem sk iej. P o m in ię to m a ją tk i sta n o w ią c e w ła ­ sn o ść rz ą d u (w ty m ta k ż e m a jo ra ty ), in sty tu cji, m ia s t i osad.

P rzed I w o jn ą ś w ia to w ą w p o w ie c ie sierad zk im fu n k c jo n o w a ło 131 p ry ­ w a tn y c h m a ją tk ó w z ie m sk ic h o p o w ie rz c h n i p o w y żej 50 ha. N ie w szy stk ie w p e łn i n a le ż a ły do w ła śc ic ie li - w iele d ó b r b y ło o b c ią ż o n y c h d ługam i. S zacu n k o w o m o ż n a p rz y ją ć , że m a ją tk i te b y ły w p o sia d a n iu w a rstw y s p o łe ­ czn ej, stan o w iącej ok. 0 ,5 % sp o łe c z e ń stw a p o w iatu . N a jw ięcej b y ło m a ją tk ó w średniej w ie lk o śc i o p o w ie rz c h n i o d 101 h a do 500 h a (5 5 ,7 % ogó ln ej liczby).

2 B. Chlebowski, W. Walewski (red.), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 10, Warszawa 1889, s. 578-579, pod hasłem sieradzki powiat; tamże, t. 14, Warszawa 1895, s. 546, pod hasłem Zduńska Wola; Encyklopedia powszechna z ilustracjami i ma­ pami S. Orgelbranda, t. 13, Warszawa 1902, s. 489, pod hasłem Sieradz; Przewodnik po guberni kaliskiej, oprac. L. V. Jacques, S. Graeve, cz. 1, Warszawa 1912, s. 7, 11 i n.; P. E. Nasarski, E. Effenberger (red.), Lodz „Gelobtes Land". Von deutscher Tuchmachersiedlung zur Textilmetropole im Osten. Dokumente und Erinnerungen, Berlin-Bonn 1988, s. 120-121; Z Sieradza przez Zduńską Wolę, Łask, Pabianice i Rzgów do Łodzi, oprac. L. V. J., Warszawa 1909, s. 4; J. Smiałowski, Zduńska Wola. Monografia miasta do 1914 r., Łódź 1974, s. 61-65; tenże, Przemiany gospodarcze w rolnictwie, rozwój miast i przemysłu w latach zaborów, [w:] tenże (red.), Szkice z dziejów sieradzkiego, Łódź 1977, s. 219; tenże, Sieradzkie w latach zaborów, [w:] Województwo sieradzkie. Zarys dziejów, obraz współczesny, perspektywy rozwoju, Łódź- Sieradz 1980, s. 100; D. Klemantowicz, Region łódzki jako ośrodek przemysłu metalowo- maszynowego Królestwa Polskiego w latach 1864-1914, Łódź 2008, s. 11, 79-83.

3 Przewodnik po guberni..., s. 7-8, 12 i n.; S. Rudnicki, Ziemiaństwo, [w:] J. Żarnowski (red.), Społeczeństwo polskie w X X wieku, Warszawa 2003, s. 205 i n.

N a d ru g im m ie jsc u zn a la z ły się m a ją tk i du że o d 501 h a do 1000 ha. N ie d u ż y o d se te k sta n o w iły m a ją tk i m ałe do 100 h a, a n ajm n iej b y ło d ó b r w ie lk ic h p o w y żej 1000 h a (tabl. 1).

P o d w z g lę d e m w ie lk o śc i areału , n a jw ię k sz y o b sz a r ziem i n a le ż a ł do m a ją ­ tk ó w d u ż y c h (4 2 % ) i śre d n ic h (3 2 ,2 % ). M niej ziem i z n a jd o w a ło się w ręk u w ie lk ic h p o sia d a c z y z ie m sk ic h (2 3 ,3 % ). Z n ik o m y p ro c e n t sk u p ia ły m a ją tk i m ałe - zale d w ie 2 ,5 % (tabl. 1).

Tablica 1. Struktura wielkości prywatnych majątków ziemskich w powiecie sieradzkim (1911 r.)

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

liczba % liczba % Do 100 ha 17 13,0 1 307,04 2,5 101-500 ha 73 55,7 16 958,48 32,2 501-1000 ha 32 24,4 22 155,84 42,0 Ponad 1000 ha 9 6,9 12 247,20 23,3 Razem 131 100,0 52 668,56 100,0

Źródło: Przewodnik p o guberni kaliskiej, oprac. L. V. Jacques, S. Graeve, cz. 2, W arszawa 1912, passim.

W ię k s z a p ry w a tn a w ła sn o ść z ie m sk a s k u p ia ła w p o w ie c ie sierad zk im p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą ok. 3 3 ,3 % ziem i (1911 r.). W p o d o b n y m o k re sie d la całego K ró le stw a P o lsk ie g o w sk a ź n ik te n w y n o sił 3 5 ,1 % (1 9 0 9 r.). W a rto je d n a k z a u w ^ y ć , iż p o d a n e dan e d la p o w ia tu sie rad zk ieg o n ie b io r ą p o d u w a g ę d ó b r d o n a c y jn y c h (m a jo ra tó w ), k tó ry c h w ła śc ic ie le nie p o sia d a li p e łn y c h p raw w ła sn o śc i, n a to m ia st w sta ty sty k a c h K ró le stw a P o lsk ieg o te n rodzaj w łasn o ści cz ę sto w y stę p u je razem z m a ją tk a m i p ry w a tn y m i. W ło śc ia n ie w sierad zk im p o sia d a li 5 2 ,6 % ziem i (1 9 0 9 r.), a w K ró le stw ie 4 8 ,7 % (1 9 0 9 r.)5.

S y tu a c ja zie m ia n p o w ia tu sie ra d z k ie g o b y ła b a rd z o p o d o b n a w e w sz y stk ic h p o w ia ta c h g u b e rn i k alisk iej i o w ie le g o rs z a n iż w in n y c h re jo n a c h K ró lestw a. Z u w a g i n a p rz y g ra n ic zn e p o ło ż e n ie (g ra n ic a z N ie m c a m i), a ty m sam y m o d cięcie o d n a tu ra ln y c h ry n k ó w z b y tu w W ie lk o p o lsc e , słabe u p rz e m y sło w ie n ie i p ó źn e p o łą c z e n ie k o le jo w e - w ła śc ic ie le z ie m sc y n ie b y li w stan ie u trz y m a ć stan u p o sia d a n ia . S y tu ację p o g łę b ia ło z a c o fan ie c y w iliz a c y jn e R o sji, k tó re b e z p o śre d n io o d d z ia ły w a ło n a stan g o sp o d a rk i n a zie m ia c h p o lsk ic h zab o ru ro sy jsk ieg o . Z a c o fa n ie to , c h o ć m n ie jsz e w K ró le stw ie n iż n a K resach

5 Obliczenia własne: zob. tabl. 1; R. Chomać, Zmiany własnościowej struktury agrarnej guberni kaliskiej w latach 1864—1914, „Rocznik Kaliski” 1968, t. 1, s. 222; Historia Polski w liczbach, t. 2: Gospodarka, Warszawa 2006, s. 200, tabl. 12 (186). O dobrach donacyjnych zob. J. Kukulski, Donacje paskiewiczowskie w okresie reform agrarnych, Kielce 1987; tenże, Generałowie carscy i ich majątki ziemskie w Królestwie Polskim (1835—1920), Warszawa 2007.

W sc h o d n ic h , i ta k b a rd z o n ie k o rz y stn ie w p ły w a ło n a m o ż liw o śc i ro zw o ju . R eg res w ro ln ic tw ie p o tę g o w a ła p o lity k a rz ą d u ro sy jsk ie g o , k tó ry w o k re sa c h k ry z y su ro ln e g o w sp ie ra ł w y w ó z p ro d u k tó w ro ln y c h z C e sa rstw a n a ziem ie p o lsk ie np. p rz e z w p ro w a d z e n ie ta r y f ró ż n iczk o w y ch . In n y m czy n n ik ie m n isz c z ą c y m p o lsk ie z ie m ia is tw o b y ły re p resje p o p o w sta n io w e 6.

N a jw ię k sz e d o b ra p o w ia tu sie ra d z k ie g o o b e jm o w a ły o b sz a r o d 1000 h a do p raw ie 2 0 0 0 h a i w z e sta w ie n iu z n a jz n a k o m itsz y m i m a ją tk a m i w ca ły m zab o rze ro sy jsk im o p o w ie rz c h n i p o w y żej 100 ty s. h a - p re z e n to w a ły się d o ść sk ro m n ie. M a u ry c y Z a m o y sk i (1 8 7 1 -1 9 3 9 ), w ła śc ic ie l o rd y n a c ji zam o jsk iej p o sia d a ł p o n a d 190 ty s. ha; K aro l M ikołaj R ad z iw iłł (1 8 8 6 -1 9 6 8 ), o rd y n a t d aw id - g ró d e c k i - 155 340 ha; Ja ro sła w P o to ck i (1 9 0 5 -1 9 6 5 ), w ła śc ic ie l d ó b r rz e p ic h o w sk o -c h o ty n ick ic h - 134,8 ty s. ha; M a ria z S ap ieh ó w B ra n ic k a (1 8 4 3 ­ 1919), ż o n a W ła d y s ła w a B ra n ic k ie g o (1 8 2 6 -1 8 8 4 ) z B iałej C erk w i d y sp o ­ n o w a ła o b sz a re m ok. 109 ty s. ha, ks. R o m a n S an g u szk o (1 8 3 2 -1 9 1 7 ), syn W ła d y sła w a , w ła śc ic ie l S ław u ty i Z a sła w ia n a W o ły n iu p o sia d a ł 71 ty s. h a 7. W sierad zk im S tan isław P ie tra sz k ie w ic z p o sia d a ł w Z ło c z e w ie 1898 ha, Z y g m u n t S ie m ią tk o w sk i w W o li M ęckiej 1608 h a, Jó z e fa C ie le c k a w R o żd ża- ła c h 1568 h a (tabl. 2).

Tablica 2. Największe majątki ziemskie w powiecie sieradzkim w 1911 r. (ponad 1000 ha)

Dobra Gmina Właściciel Powierzchnia

(ha) Dąbrowa Wielka Barczew Puławski T adeusz 1 017,52 Janiszewice Zduńska Wola Sikorscy 1 428,00 Kliczków Mały Brzeźno T arnowski Antoni 1 034,88 Prusinowice Zadzim Czarnowski Kazimierz 1 384,32 Pyszków Barczew Kobierzycki Stefan 1 230,32 Rożdżały Zadzim Cielecka Józefa 1 568,56 Starostwo Szadek Szadek Leszern Aleksander 1 076,32 W ola Męcka Wojsławice Siemiątkowski Zygmunt 1 608,32 Złoczew Złoczew Pietraszkiewicz Stanisław 1 898,96

Źródło: Przewodnik p o guberni...

A n a liz u ją c w ię k s z ą w ła sn o ść p ry w a tn ą p o w ia tu p o d w z g lę d e m lic z b y m a ją tk ó w i ich p o w ie rz c h n i w e d łu g g m in , n a le ż y stw ierd zić, że n ajw ięcej d ó b r w y stę p o w a ło w g m in ie K ro k o c ic e (15), W ie rz c h y (13) i S zad ek (11), a n ajm niej

6 R. Chomać, Zmiany własnościowe..., passim.

7 T. Zielińska, Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997, passim, T. Epsztein, Polska własność ziemska na Ukrainie (gubernia kijowska, podolska i wołyńska) w 1890 r., Warszawa 2008, s. 492-493.

w g m in ie K lo n o w a (ty lk o 1), M ęk a, W o jsła w ic e i Z ło c z e w (w każd ej po 4). N a jw ię k sz y a re a ł sk u p ia ły gm iny: K ro k o c ic e - 10,1% ; Z a d z im - 9 ,8 % ; S zad ek - 9 ,3 % (tabl. 3).

Tablica 3. Prywatne majątki ziemskie w powiecie sieradzkim według gmin (1911 r.) Gmina Liczba majątków Powierzchnia w ha

liczba % liczba % Barczew 9 6,9 4 593,12 8,7 Bartochów 7 5,3 2 332,96 4,4 Bogumiłów 6 4,6 1 812,16 3,5 Brzeźno 7 5,3 3 295,04 6,3 Charłupia M ała 7 5,3 1 463,84 2,8 Dzierzązna 5 3,8 1 701,84 3,2 Gruszczyce 8 6,1 3 342,08 6,3 Klonowa 1 0,8 142,80 0,3 Krokocice 15 11,5 5 323,92 10,1 Maj aczewice 10 7,6 3 429,44 6,5 Męka 4 3,1 1 012,48 1,9 Szadek 11 8,4 4 882,08 9,3 Wierzchy 13 9,9 3 483,76 6,6 Wojsławice 4 3,1 2 834,72 5,4 W róblew 7 5,3 1 279,60 2,4 Zadzim 6 4,6 5 140,24 9,8 Zduńska Wola 7 5,3 2 858,24 5,4 Złoczew 4 3,1 3 740,24 7,1 Razem 131 100,0 52 668,56 100,0

Źródło: Przewodnik p o guberni...

A n a liz u ją c stru k tu rę w ie lk o śc i p ry w a tn y c h m a ją tk ó w z ie m sk ic h w p o w iecie w e d łu g g m in (zob. ta b l. 4) - n ajw ięcej m a ją tk ó w o p o w ie rz c h n i o d 501 h a do 1000 h a z a u w a ż am y w g m in ach : S zad ek (4) o ra z B arczew , B rzeźn o , G ru szczy ce i K ro k o c ic e (po 3). D o b ra średniej w ie lk o śc i o d 101 h a do 500 h a d o m in o w a ły w g m in ie K ro k o c ic e i W ie rz c h y (po 11), M a ja c z e w ice (7), B a rto c h ó w (6) i C h a rłu p ia M a ła (5 ).

Tablica 4. Struktura wielkości prywatnych m ajątków ziemskich w powiecie sieradzkim według gmin (1911 r.)

Gmina Barczew

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha 2 22,2 161,28 3,5 101-500 ha 2 22,2 414,96 9,0 501-1000 ha 3 33,3 1 769,04 38,5 Ponad 1000 ha 2 22,2 2 247,84 49,0 Razem 9 100,0 4 593,12 100,0 Gmina Bartochów

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha - - - -101-500 ha 6 85,7 1 578,08 67,6 501-1000 ha 1 14,3 754,88 32,4 Ponad 1000 ha - - - -Razem 7 100,0 2 332,96 100,0 Gmina Bogumiłów

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha 1 16,7 94,08 5,2 101-500 ha 4 66,7 1 158,64 63,9 501-1000 ha 1 16,7 559,44 30,9 Ponad 1000 ha - - - -Razem 6 100,0 1 812,16 100,0 Gmina Brzeźno

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha 2 28,6 140,56 4,3 101-500 ha 1 14,3 189,28 5,7 501-1000 ha 3 42,8 1 930,32 58,6 Ponad 1000 ha 1 14,3 1 034,88 31,4 Razem 7 100,0 3 295,04 100,0

Gmina Charłupia M ała

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N %

Do 100 ha 2 28,6 146,16 10,0

101-500 ha 5 71,4 1 317,68 90,0

-Tablica 4 (cd.)

Ponad 1000 ha - - -

-Razem 7 100,0 1 463,84 100,0

Gmina Dzierżązna

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha 1 20,0 58,8 3,5 101-500 ha 2 40,0 331,52 19,5 501-1000 ha 2 40,0 1 311,52 77,0 Ponad 1000 ha - - - -Razem 5 100,0 1 701,84 100,0 Gmina Gruszczyce

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha 1 12,5 78,96 2,4 101-500 ha 4 50,0 663,6 19,8 501-1000 ha 3 37,5 2 599,52 77,8 Ponad 1000 ha - - - -Razem 8 100,0 3 342,08 100,0 Gmina Klonowa

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha - - - -101-500 ha 1 100,0 142,8 100,0 501-1000 ha - - - -Ponad 1000 ha - - - -Razem 1 100,0 142,8 100,0 Gmina Krokocice

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha 1 6,7 162,96 3,0 101-500 ha 11 73,3 3 325,84 62,5 501-1000 ha 3 20,0 1 835,12 34,5 Ponad 1000 ha - - - -Razem 15 100,0 5 323,92 100,0

Gmina Maj aczewice

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N %

Do 100 ha 1 10,0 100,24 2,9

101-500 ha 7 70,0 1 565,20 45,6

501-1000 ha 2 20,0 1 764,00 51,5

Ponad 1000 ha - - -

-Razem 10 100,0 3 429,44 100,0

Gmina Męka

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha - - - -101-500 ha 3 75,0 358,96 35,5 501-1000 ha 1 25,0 653,52 64,5 Ponad 1000 ha - - - -Razem 4 100,0 1 012,48 100,0 Gmina Szadek

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha 2 18,1 164,64 3,4 101-500 ha 4 36,4 875,28 17,9 501-1000 ha 4 36,4 2 765,84 56,7 Ponad 1000 ha 1 9,1 1 076,32 22,0 Razem 11 100,0 4882,08 100,0 Gmina Wierzchy

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha 1 7,7 96,32 2,8 101-500 ha 10 76,9 2 259,6 64,8 501-1000 ha 2 15,4 1 127,84 32,4 Ponad 1000 ha - - - -Razem 13 100,0 3 483,76 100,0 Gmina Wojsławice

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha - - - -101-500 ha 2 50,0 414,96 14,6 501-1000 ha 1 25,0 811,44 28,6 Ponad 1000 ha 1 25,0 1 608,32 56,8 Razem 4 100,0 2 834,72 100,0 Gmina W róblew

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N %

Do 100 ha 2 28,6 127,68 10,0

101-500 ha 4 57,1 645,12 50,4

501-1000 ha 1 14,3 506,8 39,6

Ponad 1000 ha - - -

-Razem 7 100,0 1 279,60 100,0

Gmina Zadzim

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha - - - -101-500 ha 2 33,3 605,36 11,8 501-1000 ha 2 33,3 1 582,00 30,8 Ponad 1000 ha 2 33,3 2 952,88 57,4 Razem 6 100,0 5 140,24 100,0

Gmina Zduńska Wola

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha 2 28,5 138,32 4,8 101-500 ha 3 42,9 729,12 25,5 501-1000 ha 1 14,3 562,80 19,7 Ponad 1000 ha 1 14,3 1 428,00 50,0 Razem 7 100,0 2 858,24 100,0 Gmina Złoczew

Grupa wielkości Liczba majątków Powierzchnia w ha

N % N % Do 100 ha - - - -101-500 ha 1 25,0 219,52 5,9 501-1000 ha 2 50,0 1 621,76 43,3 Ponad 1000 ha 1 25,0 1 898,96 50,8 Razem 4 100,0 3 740,24 100,0

Źródło: Przewodnik p o guberni...

W p o w ie c ie sie ra d z k im z n a c z ą c ą p o z y c ję p o sia d a ły m a ją tk i ziem sk ie g m in y S zad ek (3 m iej sce p o d w z g lę d e m ilo śc i i ogólnej p o w ie rz c h n i, d lateg o te ż w arto j e bliżej zap re z en to w a ć . N a jw ię k sz y - S taro stw o S zad ek b y ł w ła s n o ś c ią

R o sja n in a A le k sa n d ra L e sz e rn a i za jm o w a ł te re n 1076 ha. Ja n W ę ż y k re z y d o w a ł w W ila m o w ie (937 h a). A d a m N e n c k i b y ł w ła śc ic ie le m d w ó c h fo lw a rk ó w - B o czk i (703 h a) i K o b y la C h m ie lo w a (474 ha). W ła śc ic ie le m trz e c h fo lw a rk ó w o łączn ej p o w ie rz c h n i 762 h a (A n to n in , G ó rn a W o la , R z e p isz e w ) b y ł J ó z e f L eo p o ld , z n a n y k o le k c jo n e r, k tó ry w sw o ic h z b io ra c h w R z ep iszew ie z g ro m a d z ił ok. 5 ty s. to m ó w k sią ż e k z h isto rii P o lsk i, ok. 4 ty s. m o n e t i m ed ali p o lsk ic h , ok. 3 ty s. ry cin p o lsk ic h , a p o n a d to stare m e b le , k ilk a n a śc ie p o rtre tó w

p rz o d k ó w , p o rc e la n ę i k ry sz ta ły z w y tw ó rn i p o lsk ic h i z a g ra n ic z n y c h 8. D u ży m i d o b ra m i d y sp o n o w a ł p rz e m y sło w ie c z Ł o d z i - G u sta w L em an , w ła ściciel R e d u c h o w a (p o n ad 500 h a) o ra z fab ry k i p rz ę d z y w ełn ian ej i p ó łw ełn ian ej p rzy ul. W ó lczań sk iej w Ł o d z i (48 p ra c o w n ik ó w , o b ró t ro czn y 70 ty s. rb )9. P o zo stali zie m ia n ie z g m in y S zad ek d y sp o n o w a li n ie w ie lk im i m a ją tk a m i o w ie lk o śc i od 85 h a do 142 h a (tabl. 5).

Tablica 5. Prywatne majątki ziemskie w gminie Szadek (1911 r.) Dobra Właściciel Powierzchnia w ha

Antonin Leopold Józef 85,12

Boczki Nencki Adam 703,92

Górna Wola Leopold Józef 120,40

Kobyla Chmielowa Nencki Adam 474,32

Kotliny Paczkowski Franciszek 137,76

Ogrodzim Giec T adeusz 79,52

Raduchów Leman Gustaw 567,84

Rzepiszew Leopold Józef 556,64

Starostwo Szadek Leszern Aleksander 1076,32

W ilamów W ężyk Jan 937,44

W ola Przatowska Cybulski Konstanty 142,80

Ź

ródło:

Przewodnik po guberni...

,

Spis alfabetyczny obywateli ziemskich Królestwa

Polskiego ze wskazaniem ostatniej stacji pocztowej

, W arszawa 1912,

passim

;

D. Klemantowicz,

Wi

ę

ksza własno

ść

ziemska okolic Szadku w okresie mi

ę

dzywojennym,

„Biuletyn Szadkowski” 2007, t. 7, s. 61-76.

P rz e m ia n y sp o łe c z n o -g o sp o d a rcz e drugiej p o ło w y X IX w . silnie w p ły n ę ły n a z m ia n ę w a rto śc i m a ją tk ó w ziem sk ich . O w a rto śc i co raz b ard ziej d e c y d o w a ł nie are a ł g ru n tó w o rn y ch , łą k i lasó w , a p o c z y n io n e in w e sty c je z w iązan e z u p rz e ­ m y sło w ie n ie m . In n y m cz y n n ik ie m w p ły w a ją c y m n a c en ę d ó b r sta n o w iły rezy d e n c je i z a b u d o w a n ia g o sp o d a rc z e . W p o w ie c ie sierad zk im p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą n a jw ię k s z ą w a rto ść p rz e d sta w ia ły P ru sin o w ic e (gm . Z ad zim )

8 E. Chwalewik, Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie, t. 2, Warszawa-Kraków 1926, s. 167; M. Jędras, Józef Leopold z Rzepiszewa (1860-1923), „Na Sieradzkich Szlakach” 1995, nr 3, s. 22-23; A. Leopold (B. K.), Leopold Stanisław, [w:] Ziemianie polscy X X wieku, cz. 4, Warszawa 1998, s. 79-80; tenże, Leopold Antoni Adam, tamże, s. 80-81; tenże, Rzepiszew — rys historyczny, „Biuletyn Szadkowski” 2002, t. 2, s. 41-59; E. Andrysiak, K. Walczak, Józef Leopold z Rzepi­ szewa i jego biblioteka (przyczynek do dziejów księgozbiorów ziemiańskich), „Biuletyn Szadkowski” 2007, t. 7, s. 77-91; B. Bartosiewicz, Antoni Adam Leopold — rozmowa z ostatnim przedwojennym właścicielem Rzepiszewa, „Biuletyn Szadkowski” 2007, t. 7, s. 201-204.

9 Przemysł fabryczny w Królestwie Polskim rok 1910, oprac. A. R. Sroka, Warszawa 1910, nr 5047.

K a z im ie rz a C za rn o w sk ie g o - 24 0 ,8 ty s. rb. D o b ra te n a le ż a ły je d n o c z e ś n ie do g ro n a je d n y c h z n a jw ię k sz y c h p o d w z g lę d e m a re a łu (1 3 8 4 h a). N a 109 ty s. rb sz a co w an o P o d lę ż y c e (gm . M ę k a ) S te fa n a W a le w sk ie g o - fo lw a rk te n za jm o w a ł 653 ha. B lisk o 100 ty s. rb w a rte b y ły fo lw a rk i S tolec (gm . Z ło c z e w ) - F e lik sa M u rz y n o w sk ie g o (981 h a), K o śc ie rz y n (gm . C h a rłu p ia M a ła ) - S ta n isła w a P rą d z y ń sk ie g o (361 h a); N ie c h m ie ró w (gm . M a ja c z e w ice ) - M e n d e k a G lic e n ste in a (983 h a). P rz y k ła d e m m a ją tk u zie m sk ie g o o m n iejszej w a rto ści m o że b y ć K o rc z e w (gm . W o jsła w ic e ) - A n to n ie g o S ie m iątk o w sk ieg o o p o w ie ­ rz c h n i 208 h a , k tó ry sza c o w a n o n a ok. 9,5 ty s. r b 10.

S tan isław b a ro n G raev e, g d y k u p o w a ł w 1882 r. d obra: B isk u p ice, Z e ro sła w ic e , K o w a le , Z a g ó rk i, G rąd y , L a sy M ie d z iń sk ie o łączn ej p o w ie rz c h n i 2 5 8 9 h a - z a p ła c ił z a n ie 37 9 ,9 ty s. rb. Sam e B isk u p ic e , K o w a le i Z ero sła w ic e sz a co w an o n a ok. 108 ty s. rb. W 1911 r. te sam e trz y fo lw a rk i p rz e d sta w ia ły z b liż o n ą w a rto ś ć 11. B io rą c p o d u w a g ę d o b ry stan g o sp o d a ro w a n ia p o w y ż sz y m i d o b ram i, n a le ż y stw ierd zić, że in w e sto w a n ie w m a ją tk i ziem sk ie o d drugiej p o ło w y X IX w . n ie n a le ż a ło do n a jle p sz y c h in w esty cji.

P r z e o b r ^ e n ia p o lity c z n e , sp o łeczn e i g o sp o d a rc z e , ja k im p o d le g a ły ziem ie p o lsk ie w czasie zab o ró w , m ia ły b e z p o śre d n i w p ły w n a sy tu a c ję w iększej p ry w atn ej w ła sn o śc i z ie m sk ie j, k tó ra w p o w ie c ie sie ra d z k im p rz e d w y b u c h e m I w o jn y św iato w ej sk u p ia ła ok. 1/3 ziem i. M a ją te k ziem sk i n ie stan o w ił d o ch o d o w ej in w esty cji, ale z a p e w n ia ł p re s tiż sp o łe c z n y i p e w n ą stab ilizację m ajątk o w ą.

Bibliografia

Andrysiak E., W alczak K., J ó z e f Leopold z Rzepiszewa i je g o biblioteka (przyczynek do dziejów księgozbiorów ziemiańskich), „Biuletyn Szadkowski” 2007, t. 7.

Archiwum Państwowe w Łodzi, Dobra Biskupice, sygn. 2, 4.

Bacewicz J. M. (red.), M apa szczegółowa Królestwa Polskiego z podziałem na gubernie i 8 4 powiaty, W arszawa 1907, Reprint, Kraków 2005.

Bandurka M., Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w X IX i X X wieku, Łódź 1995.

Bartosiewicz B., Antoni Adam Leopold — rozmowa z ostatnim przedwojennym właścicielem Rzepiszewa, „Biuletyn Szadkowski” 2007, t. 7.

Chlebowski B., W alewski W. (red.), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 10, 14, W arszawa 1889-1895.

Chomać R., Zmiany własnościowej struktury agrarnej guberni kaliskiej w latach 1864— 1914, „Rocznik Kaliski” 1968, t. 1.

10 Przewodnik po guberni..., cz. 2, passim.

Chwalewik E.,

Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory

pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie,

t. 2, W arszaw a-K raków 1926.

Encyklopedia powszechna z ilustracjami i mapami S. Orgelbranda,

t. 13, W arszawa

1902.

Epsztein T.,

Polska własność ziemska na Ukrainie (gubernia kijowska, podolska i wo­

łyńska) w 1890 r ,

W arszawa 2008.

Historia Polski w liczbach,

t. 2,

Gospodarka,

W arszawa 2006.

J

ę

dras M.,

Józef Leopold z Rzepiszewa (1860-1923),

,,Na Sieradzkich Szlakach” 1995, nr 3.

Klemantowicz D.,

Region łódzki jako ośrodek przemysłu metalowo-maszynowego

Królestwa Polskiego w latach 1864-1914,

Łód

ź

2008.

Klemantowicz D.,

Większa własność ziemska okolic Szadku w okresie międzywojennym,

„Biuletyn Szadkowski” 2007, t. 7.

Kukulski J.,

Donacjepaskiewiczowskie w okresie reform agrarnych,

Kielce 1987. Kukulski J.,

Generałowie carscy i ich majątki ziemskie w Królestwie Polskim (1835­

1920),

W arszawa 2007.

Leopold A. (B. K.),

Leopold Antoni Adam

[w:]

Ziemianie polscy X X wieku,

cz. 4, W arszawa 1998.

Leopold A.,

Rzepiszew - rys historyczny,

„Biuletyn Szadkowski” 2002, t. 2. Nasarski P. E., Effenberger E. (red.),

Lodz „Gelobtes Land”. Von deutscher

Tuchmachersiedlung zur Textilmetropole im Osten. Dokumente und Erinnerungen,

B erlin-B on 1988.

Przemysł fabryczny w Królestwie Polskim rok 1910,

oprac. A. R. Sroka, W arszawa

1910.

Przewodnik po guberni kaliskiej,

oprac. L. V. Jacques, S. Graeve, cz. 1-2, W arszawa

1912.

Rudnicki S.,

Ziemiaństwo,

[w:]

Ż

arnowski J. (red.),

Społeczeństwo polskie w X X wieku,

W arszawa 2003.

Spis alfabetyczny obywateli ziemskich Królestwa Polskiego ze wskazaniem ostatniej

stacji pocztowej

, W arszawa 1912.

Smiałowski J.,

Przemiany gospodarcze w rolnictwie, rozwój miast i przemysłu w latach

zaborów,

[w:]

S

miałowski J. (red.),

Szkice z dziejów sieradzkiego,

Łód

ź

1977.

S

miałowski J.,

Sieradzkie w latach zaborów,

[w:]

Województwo sieradzkie. Zarys

dziejów, obraz współczesny, perspektywy rozwoju,

Łód

ź

-S ieradz 1980.

S

miałowski J.,

Zduńska Wola. Monografia miasta do 1914

r., Łód

ź

1974.

Z Sieradza przez Zduńskj Wolę, Łask, Pabianice i Rzgów do Łodzi,

oprac. L. V. J.,

W arszawa 1909.

THE SIZE AND STRUCTURE OF PRIVATE LANDED ESTATES IN

SIERADZ DISTRICT BEFORE THE FIRST WORLD WAR

Sum m ary

Before the First W orld War, Sieradz District was a part of Kalisz Gubemya, and formed the western boundary o f t o dz industrial region. Its peripheral location both within the gubernya and in relation to t o dz industrial region, as well as the fact that it was rather late in obtaining rail connections with other parts o f the country, consolidated the agricultural character of this district. In 1911 there were 131 private landed estates above 50 ha each. Not all of them were fully owned by their landlords - many were encumbered by debts. According to rough estimates, the landlords formed a group constituting about 0.5% of the district’s population. The majority of the estates (55.7) were medium-sized, with areas between 101-500 ha; 24.4% of the estates were large, from 501 ha to 1000 ha, 13% were small estates up to 100 ha, and only 6.9% had areas between 1000 ha and 2000 ha.