Perspektywy temporalne młodzieży niedostosowanej społecznie

s. 3 5 - 4 9

Perspektywy temporalne młodzieży

niedostosowanej społecznie

STRESZCZENIE

W św ie tle te o rii J. N u ttin p e r sp e k ty w y tem p o ­ ra ln e s ą ko n stru ktem sc a la ją c ym trzy ko m p o ­ nenty: p ersp ek tyw ą czasu w se n sie w łaściw ym , p o sta w y w o b ec czasu i orientacją tem poralną. Szczególnym p rzyp a d kiem orientacji tem poral- nej j e s t o rie n ta c ja p rzy szło śc io w a fu n k c jo n u ­ j ą c a ja k o p r ze strze ń m otyw acyjna. W zw ią zku z p o w y ż s z y m p r z y jm u je m y , ż e p e r s p e k ty w a te m p o ra ln a o d g ry w a rolą re g u la cy jn ą w zg lą ­ dem a ktyw n o ści ludzkiej, a w szerszym ujęciu — w zglądem ro zw o ju p sy c h ic zn e g o je d n o stk i. W a r ty k u le p r z e d s ta w io n e z o s t a ły w y n ik i b a d a ń n a d p e r s p e k ty w a m i te m p o r a ln y m i m ło d zie ży n ie d o sto so w a n ej sp o łe c zn ie na tle w y n ik ó w b a d a ń p e r s p e k ty w te m p o r a ln y c h fo r m o w a n y c h p r z e z d o r a s ta ją c y c h , k tó r z y n ie u ja w n ia ją z a c h o w a ń a n ty s p o łe c z n y c h . B adanie wykazało, że zarów no m łodzież niedo­ sto so w a n a społecznie, j a k i n ie p rzeja w ia ją ca za c h o w a ń a n ty sp o łe c zn y c h s to s u je o rie n ta ­ cją p r z y s z ło ś c io w ą , j e d n a k ż e w p r z y p a d k u a d o le sc e n tó w n ie d o sto so w a n y c h sp o łe c zn ie p e r c e p c ja w ła sn e j o so b y i ś w ia ta j e s t m n iej rea listyczn a n iż m łodzieży, k tó ra nie p rze ja w ia za c h o w a ń antyspołecznych. M oże to utrudniać realizacją za d a ń ro zw o jo w y ch w n a stęp n ych o kresach p r z e z a d o le sce n tó w n ie d o sto so w a ­ nych społecznie.

S ło w a k lu c z o w e : p e rsp e k ty w y te m p o ra ln e , m ło d zież n ied o sto so w an a społecznie, analiza p orów naw cza

HANNA LIBERSKA

WPROWADZENIE

W św ietle literatury p rzedm iotu na zachow anie respektujące lub naruszające norm y oddziaływ a k o ncepcja w łasnej osoby i k o ncepcja drogi ży ­ ciow ej, bazujące na w iedzy o sobie i św iecie, oraz p rzekonania na tem at sensu w łasnej egzy- stencji (por. H ołyst, 2001).

Z g o d n ie z p o d e jśc ie m ro zw o jo w y m je d ­ n ostka o praw idłow ym , ja k i zaburzonym z a ­ chow aniu realizuje zadania zw iązane ze sw ym rozw ojem indyw idualnym i rozw ojem społe­ czeństw a, którego je s t członkiem . D ynam iczne ujęcie problem atyki zachow ań przestępczych koncentruje się n a poszukiw aniu m echanizm u je regulującego w koncepcjach w łasnej osoby, a przede w szystkim na analizie celów i zadań rozw ojow ych (O strow ska, 1981;S kom y, 1980; Tyszkow a, 1 9 9 0 ;N u rm i, 1997).

W yniki badań w cześniejszych przep ro w a­ d zo n y c h p rz e z O s tro w s k ą (1 9 8 1 ) p okazały, że n ajw ażniejszym i celam i dla m łodocianych przestępców (w w ieku 19 lat i pow yżej) były: zdrow ie, niezależność, bycie k ochanym i życie pełne przygód. Z daniem cytow anej badaczki m a ją one charakter egocentryczny, gdyż ko n ­ c e n tru ją się n a interesie w łasnym je d n o stk i. P onadto ich osiągnięcie nie w y m ag a n ajm niej­ szego w ysiłku ze strony m łodych przestępców . N ajm niej w ażne były takie cele, jak : bycie oso­ b ą pożyteczną, b ezpieczeństw o i „m ieć kogoś, kogo się kocha” .

S tw ie rd z o n a p rz e z K ry s ty n ę O s tro w s k ą o rien tacja in d y w id u a listy czn a m ło d o c ia n y ch spraw ców przestępstw je s t zasadniczym źród­ łem ich m otyw acji. S ą oni m otyw ow ani do p o ­

dejm ow ania działań stabilizujących stan rzeczy - z ich punktu w idzenia - korzystny dla nich lub o c h ra n ia ją c y c h /o b ro n n y c h w p rzy p ad k u dostrzeżenia zagrożenia dla tego pożądanego stanu rzeczy. B lokuje to rozw ój orientacji przy­ szłościow ej u m łodzieży w ykazującej dew iacje w zachow aniu.

In fo rm a cje z a g ra ż a ją c e sa m o o ce n ie je d ­ nostki d o cierające z szeroko pojętego św iata społecznego p rzy czy n iają się do je j zw rócenia ku grupie społecznej dostarczającej podstaw do zbudow ania i podtrzym ania sam ooceny w y­ sokiej. A je s t to grupa dostarczająca w zorców i m odeli o egocentrycznym i m inim alistycznym charakterze: osoby zdrow ej, kochanej i n ieza­ leżnej o d innych. W yniki badań pokazują, że w y so k a sa m o o c e n a m ło d z ie ż y p rze stęp c ze j cechuje się stabilnością, m im o iż je s t nieade­ kw atna do rzeczyw istych sukcesów w realizacji zadań rozw ojow ych (por. Skom y, 1980). Jed y ­ nie u osób p rzebyw ających na w olności była bardziej realistyczna.

P rz y jm u ją c , że p e rsp e k ty w a te m p o ra ln a pełni fu nkcję re g u la c y jn ą w zg lęd em ak ty w ­ ności człow ieka (por. N uttin, 1985; Tyszkow a,

1980), to rozpoznanie cech charakterystycznych p e rs p e k ty w fo rm o w a n y c h p rz e z m ło d z ie ż tru d n ą m oże być p rzydatne dla pełniejszego zrozum ienia - z je d n ej strony - m echanizm u dalszej patologizacji zachow ania, a z drugiej strony - d la p o dniesienia skuteczności o ddzia­ ływ ań w y ch o w aw c zy c h i reso c jaliza cy jn y c h w sto su n k u do je d n o s te k n ie d o sto so w an y c h społecznie.

O kres d o rasta n ia c h a rak te ry z u je się d u ż ą z ło ż o n o śc ią i in te n sy w n o śc ią p ro ce só w ro z ­ w ojow ych obejm ujących strukturę b iologiczną i p sy c h ic z n ą c z ło w ie k a (O b u c h o w sk a, 2000; C z erw iń sk a -Ja sie w icz, 2 0 0 5 ). W tym czasie d z ie c k o sta je się o s o b ą d o ro słą . P o c z ą tk o ­ w a faza je s t zd o m in o w an a p rze z p rze m ian y b io lo g ic z n e i fiz jo lo g ic z n e p ro w a d z ą c e do u z y s k a n ia d o jrz a ło śc i p łc io w e j, a k o ń c o w a - p rz e z p ro c e s y d o jr z e w a n ia s p o łe c z n e g o p rzy g o to w u ją ce je d n o stk ę do w ejścia w św iat d o ro sły c h lu d z i (por. P ia g e t, 1970; K ielar- -T urska, 2000).

W arunkiem w ejścia w św iat dorosłych je s t rozw iązanie p rzez dorastającego w ielu zadań

staw ianych przed nim przez społeczeństw o. Dla w ielu jed n o stek są to zadania trudne. „W zajem ­ ne pow iązania m iędzy zm ianam i fizjologiczny­ mi, w pływ am i środow iska i dążeniem jednostki do k ie ro w a n ia w łasnym życiem w y z n a c z a ją różne psychologiczne w zory przebiegu adole- scencji” (O buchow ska, 2000, s. 164).

D ążąc do za ję cia p o zy c ji o soby dorosłej (p e rc y p o w a n y c h p raw i p rz y w ile jó w z tym z w ią za n y ch - ch o ć n ie k o n ie c z n ie o b o w ią z ­ k ó w i o d p o w ie d z ia ln o ś c i) i u k s z ta łto w a n ia osobow ości i tożsam ości zgodnej z w łasnym i w y o b ra że n iam i i u zn aw an y m i w zoram i o so ­ bow ym i, niejed en n asto la tek naru sza norm y w łasnego środow iska: ro dzinnego, ró w ieśn i­ czego, szkolnego, lokalnego itd. Intensyw nie eksplorując sw e m ożliw ości, eksperym entując z d orosłym i rolam i społecznym i, p oszukując w a rto śc i, celów , id e o lo g ii - n ie ra z p o p a d a w konflikt z innym i ludźm i i obow iązującym i ich norm am i w spółżycia. Jeśli środow isko w y ­ chow aw cze je s t patologiczne lub te ż rodzice nie sąprzygotow ani do zaspokojenia potrzeb swego dojrzew ającego dziecka, to niebezpieczeństw o patologizacji rozw oju p sychospołecznego się nasila (por. Przetacznik-G ierow ska, W łodarski, 1994; Turner, 1996; Trem blay, 2000; H arw as- -N apierała, 2002).

Rozwój orientacji przyszłościow ej, zgodnie z k o n c e p c ją N u rm ieg o (1991) ob ejm u je trzy etapy:

• na etapie pierw szym je d n o stk a określa sw oje cele życiow e p oprzez porów na­ nie ogólnych w artości i m otyw ów z w ie­ d zą na tem at przew idyw anego i oczeki­ w anego rozw oju w łasnej osoby i drogi życiow ej;

• na etapie drugim je d n o stk a buduje p la ­ ny życiow e, dobierając do ustalonych w cześniej celów sposoby, środki i ter­ m iny ich osiągania - stosow nie do ro z­ poznanych m ożliw ości (na bazie w ie­ dzy o sobie i św iecie - ale nie zaw sze je s t ona pełna bądź adekw atna); • na etapie trzecim je d n o stk a ocenia

m ożliw ości zrealizo w an ia op raco w a­ nych planów i uzyskania uprag n io ­ nych celów ; zazn acza się tu znaczenie w łasnych cechy podm iotu, szczególnie

struktury Ja, stylów o ceniania i em ocji (por. C zerw ińska-Jasiew icz, 2005). D oniesienia specjalistów oraz obserw acja życia codziennego w sk a z u ją n a nasilanie się nie tylk o trudności w ychow aw czych, ale też przestępczości w śród dorastających (Furm ań- ska, 2002; R adochoński, 2006).

W św ie tle lite ra tu ry p rz e d m io tu z w ię k ­ szanie się grupy m łodzieży n iedostosow anej sp o łe c z n ie (o k re śla n e j tu ró w n ie ż m ia n e m „trudnej”) z je d n ej strony sygnalizuje patolo- gizację i neurotyzację społeczeństw a zw iązan ą z tran sfo rm ac ją system ow ą, a z drugiej strony w skazuje na nasilanie się trudności zw iązanych z kształtow aniem tożsam ości i odnalezieniem sw ego m iejsca w społeczności ludzi dorosłych przez w spółczesną m łodzież (por. H ołyst, 2001 ; G iddens, 2006; O leszkow icz, 2006).

W b a rd z ie j tra d y c y jn y m u ję c iu p a to lo - g izacja ro zw oju je s t po jm o w an a ja k o w ynik zakłóceń procesu internalizacji norm i w artości w śro d o w is k u w y c h o w a w c z y m , e fe k t p r o ­ cesu m o d elo w an ia i społecznego uczen ia się n ie p ra w id ło w y c h w z o rc ó w o so b o w y c h lub skutek frustracji p otrzeb je d n o stk i, w tym po d ­ staw ow ej p otrzeby b ez p ie cz eń stw a i k ontaktu em ocjonalnego (por. L iberska, M atuszew ska, 2001), w zw iązku z u nikającym stylem p rzy ­ w iązan ia (P lopa, 2002). N ato m iast w św ietle koncepcji w iążących za ch o w an ia przestępcze z zab u rzen iam i struktury Ja i d o św iadczaniem w łasnej osoby w okresie d o r a s ta n ia - m a ją one (zachow ania przestępcze) funkcję adaptacyjno- ob ro n n ą (H ołyst, 2001). C entrum struktury Ja tw o rz y m niej lub b a rd z ie j sk ry sta liz o w a n y sy stem sta n d ard ó w reg u lu jący c h ak ty w n o ść je d n o s tk i. U ich p o d sta w le ż ą z a k o d o w a n e w strukturach um ysłu inform acje (dośw iadcze­ nia) odnoszące się do w łasnej osoby w y n iesio ­ ne z różn y ch obszarów ży c ia w ok resie d zie­ ciń stw a i dorastania. W iedza o sobie i św iecie zapisana w strukturach um ysłu o dgryw a coraz w ię k sz ą rolę nie tylk o w reg u lacji funk cjo n o ­ w ania dorastającej je d n o stk i w teraźniejszości, ale i przyszłości - p oprzez fo rm u jącą się w tym okresie życia p ersp ek ty w ę p rzyszłości. W aż­ ności perspektyw y tem poralnej dla sterow ania zachow aniem d orastającego i ukieru n k o w an ia je g o dalszego rozw oju sp rzy ja m iędzy innym i

n a s ila ją c a się p o tr z e b a a u to n o m ii i s a m o ­ stan o w ien ia m łodych ludzi. N iestety rozw ój stru k tu ry Ja, o sią g an ie p o cz u cia to żsam o ści i w łasnej w artości p rzez m łodego człow ieka nie zaw sze przeb ieg a w sposób pow szechnie akceptow any (S chulenberg, 1997). W iedza na te m at w łaściw ości perspektyw tem poralnych dorastającej je d n o stk i m oże okazać się przy­ datna dla korekty je g o aktualnego i przyszłego p ostępow ania, g d y ż um ożliw i w y pracow anie oddziaływ ań ukierunkow anych na zm odyfiko­ w anie „centrum steru jąceg o ”, ja k im je s t k o n ­ cepcja w łasnej osoby i w łasnej drogi życiow ej w przyszłości.

PYTANIA BADAWCZE

W prezentow anych badaniach skoncentrow a­ no się na ro zpoznaniu perspektyw te m p o ral­ n ych m ło d zieży nied o sto so w an ej spo łeczn ie i p o rów naniu ich z p ersp ek ty w am i c h a rak te­ rystycznym i dla m łodzieży, k tóra nie spraw ia p o w aż n iejszy c h tru d n o śc i w y ch o w aw czy ch . Z godnie z definicją perspektyw tem poralnych zaproponow aną przez N uttin (1985), badaniam i objęto ich następujące kom ponenty:

• postaw y w obec czasu;

• kierunek orientacji tem poralnej oraz: • strukturę treśc io w ą i te m p o raln ą per­

spektyw y przyszłości.

E ksploracja problem u została ukierunkow a­ n a p rzez następujące p y tan ia badaw cze:

1. Jakie postaw y w obec czasu d o m in u ją w ś ró d m ło d z ie ż y n ie d o s to s o w a n e j? C z y s ą one o d m ie n n e n iż ce c h u ją c e m łodzież, któ ra nie spraw ia trudności w ychow aw czych?

2. Jaka je s t orientacja tem poralna charakte­ ry styczna d la m łodzieży nied o sto so w a­ nej społecznie? Czy je s t ona różna od posiadanej p rze z rów ieśników , którzy nie p rze ja w ia ją zachow ań p ato lo g ic z­ nych (przestępczych)?

3. C zy m łodzież n iedostosow ana odrzuca cele i zadania w ażne dla innych dorasta­ jący ch i zastępuje je celam i i zadaniam i, które nie są pow szechnie akceptow ane p rzez m ło d z ie ż i d o ro sły ch czło n k ó w społeczeństw a?

4. Czy sposób lokalizacji tem poralnej pod­

staw ow ych celów i zadań różni m łodzież n ied o sto so w an ą społecznie od dorasta­ ją cy c h nieprzejaw iających sym ptom ów

niedostosow ania społecznego?

OSOBY BADANE

B adaniam i objęto 60 chłopców w w ieku 16-17 lat. W śród nich 30 było uczniam i gim nazjum , w k tó ry m u tw o r z o n o k la s y d la m ło d z ie ż y m ającej bardzo duże tru d n o ści w n au ce i sp ra­ w iających pow ażne tru d n o ści w ychow aw cze. N a u c z y c ie le p o d ję li tu tru d z re a liz o w a n ia p rogram ów b az u ją cy c h n a pod staw ach p rz e ­ w id zian y c h d la g im n a zju m . N a u k a sz k o ln a o b ejm o w ała trzy dni w ty g o d n iu , a p rze z d w a dni u czn io w ie o d b y w ali prak ty k i zaw odow e (p rz y u cz en ie do zaw odu). W iększość z nich p o zo staw a ła pod o p ie k ą ku rato ró w sądow ych ze w zg lę d u n a z a ch o w a n ia p rzestęp cze, k tó ­ rych się dopuścili. W śró d nich n ajcz ęstszy m i były: p o b ic ia , akty w an d a liz m u , k rad z ież e, w łam ania, rozboje, a naw et gw ałty. P onadto m ło d z ie ż ta p iła (n ad u ż y w a ła) alkohol, paliła p a p ie ro sy , m ia ła d o ś w ia d c z e n ia z n a rk o ty ­ kam i.

G r u p a p o r ó w n a w c z a o b e j m o w a ła 30 uczniów liceum ulokow anego w tym sam ym zespole szkół. U częszczali oni do losow o w y ­ branych klas pierw szych i drugich. C hłopcy ci nie spraw iali, w opinii nauczycieli, szczegól­ nych trudności w ychow aw czych.

B a d a n ia p r z e p ro w a d z o n o n a p rz e ło m ie 2 0 0 4 /5 r o k u n a te r e n ie P o z n a n ia . U d z ia ł w badaniach był dobrow olny.

PRZEBIEG BADANIA

W b ad a n ia ch w y k o rz y sta n o u stru k tu ro w a n ą rozm ow ę p sy c h o lo g ic zn ą n a te m at perspektyw tem poralnych, zm odyfikow ane w ersje kw estio­ n ariu sz y „ O c z e k iw a n ia w o b ec p rz y sz ło śc i” i „P ostaw y w obec czasu ” (z zestaw u Euronet: Flam m er, G rob, 1991).

K w e stio n a riu sz „P o sta w y w o b e c c z a s u ” składał się z 8 stw ierd zeń , w ocenie których osoba badana posługiw ała się skalam i cztero- punktow ym i (1, 2, 3, 4).

Podczas rozm ow y pytano badanych o cele, k tó re c h c ą z re a liz o w a ć w sw ym ż y c iu - te najw ażniejsze, m niej w ażne i najm niej w ażne. P ytano te ż o pow iązan ia m iędzy celam i: czy cele, które w ym ieniłeś, w iąż ą się z so b ą w ja k iś sposób? Jeśli tak, to które? Wyjaśnij te pow iąza­ nia. W ja k im stopniu u da Ci się je zrealizow ać? W ja k i sp o só b z a m ie rz a s z z re a liz o w a ć sw e cele? Czy w zw iązku z n im i podjąłeś ju ż ja k ieś działania? N a czym one polegały?

M a te r ia ł z e b ra n y z a p o m o c ą ro z m o w y p o d le g a ł k ateg o ry za cji i ocenie p rz e z trzech sędziów kom petentnych. W spółczynnik zgod­ ności sędziów w y n ió sł 0,94.

WYNIKI BADAŃ

W przyjętym planie badaw czym zm iennym i za­ leżnym i głów nym i były: postaw y w obec czasu, o rientacja tem poralna i perspektyw a przy szło ­ ści (jej struktura treściow a i tem poralna, realizm i poziom strukturacji). Podstaw ę w yodrębnienia z m ie n n e j n ie z a le ż n e j s ta n o w iły sy m p to m y n ie d o s to s o w a n ia s p o łe c z n e g o w y s tę p u ją c e u m łodzieży lub ich brak.

Postawy wobec czasu

N a podstaw ie w yników badań stw ierdzono, że badana m łodzież należąca do porów nyw anych grup badaw czych przejaw ia odm ienne postaw y w obec czasu (tab ela 1 ,2 , 3).

Rezultaty ukazują stosunkow o duże zróżni­ cow anie postaw w obec trzech w ym iarów czasu przyjm owanych przez m łodzież niedostosow aną (średnie oceny w obec przeszłości, teraźniejszo­ ści i przyszłości w yniosły odpow iednio: 2,07; 2,73; 3,4 - w sk az u ją o n e n a negatyw ne postaw y w obec dw óch pierw szych w ym iarów czasu i na p ozytyw ną postaw ę w obec trzeciego w ym iaru). W grupie porów naw czej w yniki są relatyw nie w yrów nane (średnia ocen, w zależności od w y­ miaru, w aha się od 3,07 do 3,53) i w sk azu ją na pozytyw ne postaw y chłopców w obec przeszło­ ści, teraźniejszości oraz przyszłości.

Postawy wobec przeszłości

W g ru p ie m ło d z ie ż y n ie d o sto so w a n e j p rz e ­ w a ż a ją n egatyw ne po staw y w obec p rze szło ­ ści (śre d n ia ocena: 2 ,0 7 ) i to n ie za leż n ie od

Tabela 1

.

Item

M łodzież niedostosow ana społecznie (średnia ocen n a skali)

M łodzież niespraw iająca trudności w ychow aw czych

(średnia ocen na skali) D ostrzegam w iele jasn y ch stron w mojej przeszłości (1) 1,9 3,7 M oje życie w przeszłości biegło zgodnie z m oim i ocze­

kiwaniam i (1) 1,8 3,4

M oje życie w przeszłości było udane (1) 2,5 3,5

O cena ogólna 2,07 3,53

M oje stosunki z rodzicam i były... (2) 2,5 3,2

Sytuacja m aterialna m ojej rodziny była... (2) 2,0 2,8

M oje stosunki z nauczycielam i układały się... (2) 1,7 2,8

M oje stosunki z kolegam i ze szkoły były... (2) 2,7 3,1

M oje oceny w szkole były... (2) 1,6 2,8

1. Skala ocen: 1, 2, 3, 4 (1 - zdecydow anie nie zgadzam się; 2 - częściow o nie zgadzam się; 3 - w w iększości zgadzam się; 4 - zdecydow anie zgadzam się ze stw ierdzeniem )

2. Skala ocen: 1 - bardzo źle; 2 - źle; 3 - dobrze; 4 - bardzo dobrze (Różnice m iędzy grupam i istotne na poziom ie 0,01)

przedm iotu postaw y (dom , szkoła, rów ieśnicy) (p. tabela 1). N ajbardziej nasilone negatyw ne p ostaw y w ystępow ały w stosunku do system u edukacji. Z łe sto su n k i z n au c zy c ie lam i oraz bardzo słabe p ostępy w nauce w sposób decy­ dujący rzutow ały na n eg aty w n ą postaw ę w obec p rz e sz ło ś c i u w ię k s z o śc i c h ło p c ó w z g ru p y „m łodzieży tru d n ej” . Także ocena przeszłych stosunków z rodzicam i i sytuacji m aterialnej rodziny była niek o rzy stn a w tej grupie. N ato ­ m iast stosunki z rów ieśnikam i m ożna określić ja k o popraw ne w stopniu przeciętnym .

W gru p ie po ró w n aw czej (tzn. m łodzieży n iespraw iającej tru d n o ści w y ch o w aw czy ch ), co ju ż sygnalizow ano, zarów no postaw y w obec p rze szło ści, ja k te ra ź n ie jsz o śc i i p rzy sz ło śc i były pozytyw ne (p. tab ela 1, 2, 3). M łodzież p rezentow ała najbardziej pozytyw ne postaw y w o b ec p rzeszłości (śred n ia ocena: 3,53), n a­ stępnie w obec przyszłości (3,23), a najsłabsze p o z y ty w n e - w o b e c te ra ź n ie js z o ś c i (3 ,0 7 ). Z d e c y d o w a n ie n e g a ty w n ą p o s ta w ę w o b e c nauczycieli i postępów w n auce (m ierzonych ocenam i szk o ln y m i) ujaw nili ty lk o nieliczni chłopcy (3 spośród 30 b adanych) (w obu p rzy ­ padkach średnie oceny w yniosły 1). G eneralnie chłopcy z tej grupy najbardziej pozytyw nie oce­

nili sw oje stosunki z rodzicam i i rów ieśnikam i w przeszłości, a w sposób bardziej krytyczny -w c z e śn ie jsz e relacje z nauczycielam i, postępy w nauce i sytuację m a teria ln ą rodziny.

W yniki analizy statystycznej pokazują, że p o sta w y w o b e c p rz e sz ło ś c i m ło d z ie ż y n ie ­ dostosow anej społecznie s ą istotnie różne od analogicznych postaw u m łodzieży nieprzeja- wiającej nasilonych trudności w ychow aw czych (zachow ań przestępczych) (x2 = 10,778 > x2a= 6,635, к = l , a = 0,01).

Postawy wobec teraźniejszości

W g ru p ie m ło d zieży nied o sto so w an ej u ja w ­ n io n e p o sta w y w o b e c te ra ź n ie js z o ś c i b y ły w yraźnie bardziej pozytyw ne n iż w obec prze­ szło ści - c h o c ia ż ich n a sile n ie b y ło słab sze niż w grupie porów naw czej - (p. tab ela 1 i 2) - średnia ocena: 2,73. Z nacznie p o dniosło się ogólne zadow olenie z życia i o cena zgodności je g o aktu aln eg o p rzeb ieg u z oczekiw aniam i. P odniosła się też ocena popraw ności stosunków z ro d zicam i i nauczycielam i, a także sytuacji m a te ria ln e j o r a z z a d o w o le n ie z p o s tę p ó w w nauce w porów naniu z sy tu acją przeszłą.

W g ru p ie p o ró w n a w c z e j w o b e c te r a ź ­ n ie js z o ś c i p r z e w a ż a ją p o sta w y p o z y ty w n e

Item

M łodzież niedostosow ana społecznie (średnia ocen na skali)

M łodzież niespraw iająca trudności w ychow aw czych

(średnia ocen na skali)

D ostrzegam wiele jasn y ch stron w m ojej obecnej

sytuacji (1) 2,4 3,0

M oje obecne życie w przebiega zgodnie z moimi

oczekiw aniam i (1) 2,8 3,1

M oje obecne życie je s t udane (1) 3,0 3,1

O cena ogólna 2,73 3,07

M oje stosunki z rodzicam i układają się

teraz... (2) 2,7 2,9

Sytuacja m aterialna mojej rodziny jest... (2) 2,6 2,7

M oje stosunki z nauczycielam i obecnie

u kładają się... (2) 2,0 2,8

M oje stosunki z kolegam i ze szkoły

s ą obecnie... (2) 2,7 3,4

M oje obecne oceny w szkole są... (2) 1,9 2,9

1. Skala ocen: 1, 2, 3, 4 (1 - zdecydow anie nie zgadzam się; 2 - częściow o nie zgadzam się; 3 - w w iększości zgadzam się; 4 - zdecydow anie zgadzam się ze stw ierdzeniem )

2. Skala ocen: 1 - bardzo źle; 2 - źle; 3 - dobrze; 4 - bardzo dobrze (Różnice m iędzy grupam i istotne na poziom ie 0,05)

Tabela 2. Postawy młodzieży wobec teraźniejszości

(śred n ia cena: 3,07). Jednak ich siła je s t niższa n iż w p rzy p a d k u p o sta w w o b ec przeszło ści. N ajbardziej pozytyw nie m ło d zież n ależąca do grupy p o ró w n a w cz ej o ce n ia sw o je ak tu aln e stosunki z kolegam i, a n ajbardziej k rytycznie - sytuację m a te ria ln ą rod zin y i w ła s n ą (k ie­ sz o n k o w e , e w e n tu a ln ie z a ro b k i, sty p e n d ia ) o raz sto su n k i z n a u c z y c ie la m i. N a b ard z iej su ro w ą o cenę teraźniejszości, w stosunku do stanu przeszłego, złożyły się przede w szy st­ kim p o g a rs z a ją c e się sto s u n k i z ro d z ic a m i (ich o cena obniży ła się z po zio m u „ z w ięcej n iż d o b ry c h ” n a p o z io m „ n ie c o g o rsz e od p o p ra w n y c h ” ) p rz y c z y n ia ją c e się do zm ian w sp o so b ie p ercepcji w łasnej sytu acji. M ło ­ dzież d o strze g a m niej ja sn y c h stron w sw ym obecnym p ołożeniu i częściej m a odczucie, że nie w szystko układa się zgodnie z oczekiw ania­ mi - w p o rów naniu z przeszłością. N ato m iast w ocenie badanych p opraw iły się ich aktualne

sto s u n k i z ró w ie ś n ik a m i w p o ró w n a n iu do stanu przeszłego.

W yniki analizy statystycznej pokazują, że p o sta w y w o b ec te ra ź n ie jsz o śc i w y stę p u jąc e u m łodzieży prezentującej nasilone zachow ania problem atyczne są istotnie różne od an alogicz­ n y ch p o sta w u m ło d z ie ży n ie p rz eja w iające j tak ich zach o w a ń (x2 = 4 ,7 1 0 > %2a = 3,841, к = 1, a = 0,05).

Postawy wobec przyszłości

W św ie tle w y n ik ó w b a d a ń o k a z u je się , że m łodzież nied o sto so w an a p rzejaw ia zdecydo­ w anie pozy ty w n ą postaw ę w obec przyszłości w łasnej - śred n ia ocena: 3,4 (tab e la 3). Jest ona bardziej n asilona niż u m łodzieży z grupy porów naw czej. N ajbardziej p o zy ty w n ą posta­ w ę przyjm uje w stosunku do sw ojej przyszłej sytuacji m aterialnej i stosunków z kolegam i.

Tabela 3. Postawy młodzieży wobec przyszłości

Item

M łodzież niedostosow ana społecznie (średnia ocen n a skali)

M łodzież niespraw iająca trudności w ychow aw czych

(średnia ocen na skali)

D ostrzegam wiele jasnych stron w m ojej przyszłości (1) 3,0 3,2

M oje życie w przyszłości będzie przebiegać zgodnie

z moimi oczekiw aniam i (1) 3,3 3,3

M oja przyszłość zapow iada się dobrze (1) 3,5 3,2

O cena ogólna 3,4 3,23

M oje stosunki z rodzicam i będą w przyszłości... (2) 3,1 3,0

S ytuacja m aterialna mojej rodziny w przyszłości bę­

dzie... (2) 3,5 3,3

M oje stosunki z nauczycielam i w przyszłości będą

układać się... (2) 3,0 3,2

M oje stosunki z kolegam i ze szkoły w przyszłości

będą... (2) 3,4 3,6

M oje oceny szkolne będą... (2) 3,0 2,7

1. Skala ocen: 1 ,2 , 3 , 4 (1 - zdecydow anie nie zgadzam się; 2 - częściow o nie zgadzam się 3 - w w iększości zgadzam się; 4 - zdecydow anie zgadzam się ze stw ierdzeniem )

2. Skala ocen: 1 - bardzo źle; 2 - źle; 3 - dobrze; 4 - bardzo dobrze (Różnice m iędzy grupami: nieistotne)

O czekuje, że je j relacje z nauczycielam i i suk­ cesy w nauce b ę d ą dobre, podobnie u ło ż ą się stosunki z rodzicam i.

M łodzież, która nie spraw ia pow ażniejszych tru d n o ści w ychow aw czych, także prezentuje dość siln ą pozy ty w n ą postaw ę w obec przyszło­ ści osobistej (ale sła b szą niż m łodzież trudna). O czekuje też, że je j życie potoczy się zgodnie z oczekiw aniam i.

W yniki analizy statystycznej pokazują, że p ostaw y w obec przyszłości m łodzieży n iedo­ stosow anej spo łeczn ie nie ró ż n ią się istotnie od analogicznych postaw u m łodzieży nieprze- jaw iającej sym ptom ów n iedostosow ania (x2 =

0,420 < x2a = 3,841, к = 1, a = 0,05).

C ałościow a analiza porów naw cza pokazuje, że w p rzy p a d k u m ło d z ie ży n ied o sto so w an ej społecznie postaw y w obec czasu ew o lu u ją od negatyw nych (przeszłość), po p rzez um iark o ­ w an ie negatyw ne (teraźniejszość), ku bardzo pozytyw nym (przyszłość). N atom iast m łodzież niespraw iająca pow ażniejszych trudności w y ­ chow aw czych bardzo silne pozytyw ne postaw y

p rze ja w ia w obec p rze szło ści, u m iark o w an ie pozytyw ne - w obec teraźniejszości oraz silne p o z y ty w n e - w o b e c p rz y s z ło ś c i. W c z a s ie badania ujaw niło się pew ne załam anie o pty­ m izm u w odniesieniu do oceny tera źn ie jsz o ­ ści, o przejściow ym charakterze. W yjaśnić je m ożna trudnościam i w adaptacji do w arunków now ej szkoły (zm iana nauczycieli, w ym ogów sz k o ln y ch , kolegów , b u d y n k u , o k o lic y itp.) i n a s ila ją c ą się p o tr z e b ą s a m o s ta n o w ie n ia zd e rzając ą się z brakiem gotow ości rodziców na przyznanie dorastającem u synow i w iększej au to n o m ii, sw o b o d y w w y b o rz e p rz y ja c ió ł, sp ę d z a n ia cz asu w o ln e g o , g o sp o d a ro w a n ia funduszam i itp. R ozw ój po zn aw czy u m o ż li­ w ia te ż d o strze że n ie ro zb ieżn o ści p o m ięd zy d o ty c h c z a so w y m , id e a listy c z n y m o b ra z e m w łasnej osoby i św iata, a realnym i, m niej lub bardziej ogran iczo n y m i, m o żliw o ściam i. N a tym tle m oże rodzić się (przejściow e) poczucie niezadow olenia rzutujące na bardziej krytyczną ocenę aktualnej sytuacji. Jednak optym izm cha­ rakterystyczny dla m łodych ludzi przyczynia

się do u k sz ta łto w a n ia p o z y ty w n y c h p o sta w i oczekiw ań zw iązanych z przyszłością.

O p ty m iz m m ło d z ie ż y n ie d o s to s o w a n e j społecznie p rzejaw iany w obec w łasnej p rzy ­ szłości n a tle jej m ożliw ości potw ierdza w yniki innych b adań w skazujących n a n ie p ra w id ło ­ w o ści w je j o b ra z ie w łasn ej o so b y i św ia ta oraz na zaw y żo n ą sam oocenę (Skom y, 1982). K oncepcja przyszłej drogi życiow ej m łodzieży „trudnej” pow staje na podstaw ie niepełnego, n ie p ra w id ło w e g o ro z p o z n a n ia m o ż liw o ś c i w łasnych i w arunków zew nętrznych, i w sk a­ zuje na zaburzenia orientacji w rzeczyw istości. W ko n sek w en cji stru k tu rac ja i restru k tu rac ja dośw iadczenia pod w pływ em now ych infor­ m acji je st, w przypadku tej grupy m łodzieży, ograniczona (Tyszkow a, 1996).

STRUKTURA TREŚCIOWA PERSPEKTYW Y PRZYSZŁOŚCI BADANEJ MŁODZIEŻY

S truktura treścio w a p ersp ek ty w y p rzyszłości ok azała się p o d o b n a w obu poró w n y w an y ch g ru p a c h . J e d n a k h ie r a r c h ie c e ló w i z a d a ń utw orzone przez m łodzież „trudną” i m łodzież n ie w y k a zu jąc ą problem ów w zachow aniu s ą odm ienne (tabela 4).

D la m łodzieży niedostosow anej społecznie najważniejszymi celami życiowymi okazały się:

• uzyskanie statusu w ybitnego fachowca; • zachow anie dobrego stanu zdrow ia; • sym p atia k olegów i szacunek ludzki; • d ążenia do zało żen ia w łasnej rodziny

(m ałżeństw a i prokreacji);

Tabela 4. Hierarchia dążeń młodzieży

Cele i zadania:

M iejsca w hierarchii dążeń M łodzież niedostosow ana

społecznie

M łodzież niespraw iająca trudności w ychow aw czych

Zostać w ybitnym fachow cem 1 6

Zachow ać zdrow ie 2 1

Zdobyć sym patię kolegów 2 7

C ieszyć się szacunkiem ludzkim 3 7

Podjąć rolę m ałżeńską 3 4

Podjąć rolę rodzicielską 4 5

Uzyskać kom fort m aterialny 4 9

Z dobyć dobry zaw ód 5 3

Z dobyć stawę 5 12

O piekow ać się rodzicami 6 8

D obrze baw ić się z przyjaciółm i 6 11

Z aangażow ać się w aktyw ność

społeczno-polityczną 7 12

Czerpać zadow olenie z w ypoczynku 8 13

U zyskać dobre w ykształcenie 9 2

M ieć zaw sze pracę 10 3

• kom fort m aterialny; • sław a.

N ajm niej w ażnym i okazały się:

• odebranie dobrego w ykształcenia; • uzyskanie pracy;

• poszerzanie w łasnej w iedzy i u m iejęt­ ności.

N atom iast dla m łodzieży, która nie stw arza p o w aż n iejszy c h tru d n o śc i w y ch o w aw c zy c h , najw ażniejszym i celam i są:

• zachow anie dobrego stanu zdrow ia; • odebranie dobrego w ykształcenia; • zdobycie dobrego zaw odu; • uzyskanie pracy;

• założenie w łasnej rodziny.

N a jm n ie j w a ż n y m i c e la m i o k a z a ły się w tym przypadku:

• zdobycie sław y;

• aktyw ność społeczno-polityczna; • dobra zabaw a z przyjaciółm i.

A n a liz a p o ró w n a w c z a h ie ra rc h ii ce ló w i z a d a ń ż y c io w y c h p o k a z u je , że ak ty w n o ść rodzinna (zadania i role m ałżeńskie i rodziciel­ skie) je s t praw ie tak sam o w ażna dla m łodzieży niedostosow anej, ja k dla je j rów ieśników nie- spraw iających trudności w ychow aw czych.

N a to m ia s t o c z e k iw a n ia d o ty c z ą c e ż y c ia tow arzyskiego (sym patia kolegów, zadow olenie z czasu w olnego i w ypoczynku, dobra zabaw a z przyjaciółm i) p la su ją się n a dużo w yższych p o zy c ja ch w p ersp ek ty w ach p rzy sz ło śc i for­ m o w a n y c h p rz e z m ło d z ie ż n ie d o sto so w a n ą sp o łeczn ie w p o ró w n a n iu z g ru p ą m łodzieży określanej ja k o „dobrze p rzystosow ana” .

O c z e k iw a n ia z w ią z a n e z su k c e se m (d o ­ b ro b y t m aterialn y , sła w a i sta tu s w y b itn e g o fachow ca oraz zdobycie szacunku społeczne­ go) p la su ją się na dużo w yższych pozycjach w perspektyw ach przyszłości m łodzieży niedo­ stosow anej niż w grupie porów naw czej.

P o d o b n ie j e s t w p r z y p a d k u o c z e k iw a ń odnoszących się do sfery o d p o w iedzialności społecznej (ak ty w n o ść sp o łe cz n o -p o lity c zn a i p o d ję c ie o d p o w ie d z ia ln o śc i za ro d zic ó w ). Także one s ą u m ieszczone n a w yższych m iej­ scach w hierarchii dążeń m łodzieży nied o sto ­ sow anej społecznie.

N atom iast cele i zadania dotyczące edukacji oraz kariery zaw odow ej (odebrać dobre w y­

kształcenie, zdobyć satysfakcjonujący zaw ód, m ieć pracę oraz poszerzać w iedzę i um iejęt­ ności) s ą um ieszczone na w yższych pozycjach w h ie ra rc h ii o c z e k iw a ń w o b e c p rz y s z ło ś c i b u d o w a n e j p rz e z m ło d z ie ż n ie s p ra w ia ją c ą p ro b le m ó w w z a c h o w a n iu n iż w h ie ra rc h ii oczekiw ań m łodzieży „trudnej” .

W p o w y ż sz y m ś w ie tle o k a z a ło się , że c h o c ia ż p ersp e k ty w y p rzy sz ło śc i m ło d zieży n ie d o sto so w a n e j sp o łe c z n ie p o d w zg lę d em struktury treściow ej nie ró żn ią się od perspek­ tyw form ow anych p rzez m łodzież nie stw arza­ ją c ą trudności w ychow aw czych, to ró ż n ią się

sposobem hierarchizacji celów i zadań w nich ujętych (tabela 4).

H ie ra rc h ia d ążeń u tw o rz o n a p rz e z m ło ­ d zież „tru d n ą” w y k azu je b ardzo n iski stopień p o d o b ie ń stw a w stosunku do h ie ra rc h ii dążeń u tw o rz o n e j p rz e z m ło d z ie ż n ie s p ra w ia ją c ą tru d n o ś c i w y c h o w a w c z y c h ( w s p ó łc z y n n ik

p o d o b ie ń stw a du M a sa r s = -0 ,2 8 6 , p. B rze­

ziński, 1978).

W YNIKI BADAŃ NAD STRUKTURĄ TEM PORALNĄ PERSPEKTYW PRZYSZŁOŚCI

Rezultaty badań lokalizacji tem poralnej oczeki­ w ań w zględem przyszłości pokazały, że w przy­ padku m łodzieży niedostosow anej społecznie osadzane są one w przedziale wiekowym między 16. a 30. rokiem życia, a w przypadku grupy m łodzieży dobrze przystosow anej społecznie um iejscaw iane są pom iędzy 23. a 49. rokiem życia, a zatem nie tylko później, ale i w bardziej rozległej perspektyw ie czasowej (tabela 5)

W y n ik i a n a liz y s ta ty s ty c z n e j p o k a z a ły , że rozm ieszczen ie tem poralne celów i zadań je s t istotnie różne w porów nyw anych grupach m łodzieży (%2 = 9,720 < x2a = 6,635, к = 1, a = 0,01).

M łodzież p rzejaw iająca za chow ania pro b ­ lem ow e oczekuje, że:

• odbierze dobre w ykształcenie i zdobę­ dzie dobry zaw ód;

• u zy sk a zad o w alający p oziom m a te­ rialny;

• podejm ie role m ałżeńskie i rodziciel­ skie oraz:

Cele i zadania:

L okalizacja tem poralna w perspek­ tyw ach przyszłościow ych m łodzieży niedostosowanej

społecznie

Lokalizacja tem poralna w perspektyw ach przyszłościow ych m łodzieży

niespraw iającej trudności w ychow aw czych

O czekiw any w iek realizacji O czekiw any w iek realizacji

16-22 2 3 -3 4 Powyżej

35. r.ż. 16-22 2 3 -3 4

Powyżej 35. r.ż.

Z ostać w ybitnym fachow cem 22,2 27,2

C ieszyć się szacunkiem ludzkim 20,3 25,4

Podjąć rolę m ałżeńską 22,2 24,1

Podjąć rolę rodzicielską 23,2 27

Uzyskać kom fort materialny 21,9 30,5

Z dobyć dobry zawód 19,8 25

Z dobyć stawę 23 40,5

O piekow ać się rodzicami 30 35,6

D obrze baw ić się z przyjaciółm i 24,2 29,1

Zaangażow ać się w aktyw ność

społeczno-pol i ty czną 30,2 48,7

Czerpać zadow olenie z wypoczynku 20,5 28,1

Uzyskać dobre w ykształcenie 19,2 23,6

Tabela 5. Lokalizacja temporalna dążeń młodzieży

• uzyska status w ybitnego fachow ca, a także:

• czerp ać będzie za dow olenie z czasu w olnego;

- j e s z c z e w fazie późnej adolescencji (do 23. roku życia).

W w iększości s ą to zadania przypisane do wczesnej dorosłości (w ybór partnera, prokreacja, start w karierze zaw odowej, ustalenie rów now a­ gi m iędzy p rac ą a w ypoczynkiem ), a niektóre z nich s ą zw iązane ze średnią dorosłością (usta­ lenie odpow iedniego standardu ekonom icznego, uzyskanie w ładzy i autorytetu w zaw odzie).

M łodzież „trudna” lokuje te ż niektóre zada­ n ia -p r z y p a d a ją c e w edług H av ighursta (1981) i N ew m anów ( 1984) na śred n ią dorosłość - ju ż w o k resie w czesnej doro sło ści. O d n o to w an a translokacja dotyczy w tym przypadku opieki

nad rodzicam i i zaangażow ania się w d ziałal­ ność społeczno-polityczną.

W pow yższym zestaw ieniu w yraźnie uw i­ dacznia się przyspieszenie m om entu podjęcia i w y w iązania się z w iększości zadań ro zw ojo­ w ych obejm ujące w szystkie obszary przyszłego życia, co św iadczy o braku realizm u w ocenie siebie i rzeczyw istości społecznej.

M łodzież n ieujaw niająca zachow ań p roble­ m ow ych w iększość zadań lokuje w e w czesnej dorosłości, w tym:

• w y bór partnera życiow ego i start w ro ­ lach rodzinnych;

• uzyskanie dobrego w ykształcenia i do ­ brego zaw odu;

• rozpoczęcie pracy zaw odow ej;

• w ypracow anie rów now agi m iędzy p ra­ c ą a w ypoczynkiem ;

- co je s t zgodne z m odelow ym i drogam i roz­ w o ju c z ło w ie k a w y n ik a ją c y m i z k o n c e p c ji H avighursta (por. K ielar-T urska, 2000).

W średniej d o ro sło ści o cz ek u je p o d ję cia z a d a ń z w ią z a n y c h z o s ią g n ię c ie m d o ro słe j obyw atelskiej i społecznej odpow iedzialności, przystosow aniem się do starzejących się ro d zi­ ców i um acnianiem sw ej pozycji zaw odow ej oraz zdobyciem sław y (szacow anej p rze z tę grupę relatyw nie nisko). W m yśl przytoczonych koncepcji rozw oju taki sposób rozm ieszczenia celów i zadań w perspektyw ie tem poralnej je s t zgodny z w zorcam i kulturow ym i i m a charakter norm atyw ny.

W p ersp e k ty w ac h p rzy sz ło śc i m ło d zieży z grupy porów naw czej na okres w czesnej do­ rosłości przesunięte zostały o czekiw ania zw ią­ zane z uzyskaniem satysfakcjonującego statusu m a terialn eg o i w ysokiej pozycji w zaw o d zie (status w ybitnego fachow ca), które kulturow o przypisane s ą do średniej dorosłości.

W pow yższym św ietle okazuje się, że także m łodzież niespraw iająca trudności w ychow aw ­ czych p rzy sp ie sz a m o m en t p o d ję cia i zre ali­ zow ania niektórych zadań i ról dorosłych, ale tendencja ta je s t znacznie słabsza niż ujaw niona u m łodzieży niedostosow anej społecznie.

U p ra sz c z a ją c , la p id a rn ie m o ż n a p o w ie ­ dzieć, że m łodzież n iedostosow ana społecznie chce w szystko, chce dużo i szybko, co św iad­ czy o braku realizm u w ocenie rzeczyw istości społecznej oraz w łasnej osoby.

Z ebrane dane p o k az u ją także, iż m łodzież „trudna” buduje znacznie k ró tszą perspektyw ę przyszłości n iż m ło d zież niespraw iająca tru d ­ ności w ychow aw czych. W przypadku pierwszej z w ym ienionych grup punktem granicznym je st 30. rok życia, a w przypadku drugiej grupy - 4 9 . rok życia (średnie).

P o ró w n a n ie z w y n ik a m i in n y c h b a d a ń w łasnych w skazuje n a podobieństw o struktury tem poralnej perspektyw przyszłości m łodzieży w fazie „m otyla” (O buchow ska, 1996) ujaw nia­ jącej sym ptom y n iedostosow ania społecznego do p ersp e k ty w b u d o w an y c h p rz e z m ło d z ie ż z n a jd u ją c ą się w p ie rw sz ej fazie d o rasta n ia (1 2 .-1 5 . r.ż.) i o n iższy m p o zio m ie rozw oju o p e ra c ji u m y sło w y c h (o p e ra c je k o n k re tn e ; L iberska, 2004).

DYSKUSJA

Z aró w n o u m ło d z ie ż y n ie d o sto so w a n e j, ja k i u dobrze przystosow anej społecznie orientacja prorodzinna je s t stosunkow o silna (w skazują na to w ysokie m iejsca w hierarchii dążeń).

Jednak przyspieszenie pod jęcia ról m ałżeń­ skich i rodzicielskich ujaw nione w p erspekty­ w ach p rzyszłościow ych m łodzieży „tru d n e j” pozw ala przypuszczać, że role rodzinne zostaną podjęte przed w cześn ie, b ez w y starczająceg o rozeznania w sposobach i przepisach ich peł­ nienia, bez przygotow ania. N a tej podstaw ie m o ż n a p rz e w id y w a ć w y s tą p ie n ie z a k łó c e ń w funkcjonow aniu przyszłej rodziny, z którym i m łody człow iek nie będzie um iał sobie efek­ tyw nie poradzić (tzn. w sposób um ożliw iający praw idłow e, h arm onijne stosunki w ew nątrz- rodzinne).

S iln a k o n c e n tr a c ja n a o c z e k iw a n ia c h d o ty c z ą c y c h s u k c e s u ż y c io w e g o (k tó re g o w sk a ź n ik ie m są: w y so k i sta tu s m a te ria ln y i zaw odow y oraz szacu n ek ludzki (!)) w sk a ­ z u je n a n ie re a lis ty c z n ą o rie n ta c ję ż y c io w ą i n ie p ra w id ło w ą o rien tację m ło d z ie ży „tru d ­ n e j” w r o la c h d o r o s ły c h - w p o ró w n a n iu z m ło d z ie ż ą n ie w y k a z u ją c ą zab u rzeń za ch o ­ w an ia (por. N u rm i, L iicean u , L iberska, 1999; L iberska, 2004).

W zestaw ieniu ze znacznym przyspiesze­ niem tem poralnym ty c h oczekiw ań - o dw ie fazy życia, a m ianow icie ze średniej dorosłości do późnej adolescencji - daje to podstaw y do w nioskow ania o nieuchronności niepow odzeń w realizacji oczekiw ań zw iązanych z sukcesem życiow ym w odniesieniu do m łodzieży ujaw ­ niającej zachow ania problem ow e. W skazuje też na zab u rzo n ą lub niep ełn ą orientację nie tylko we w łasnych m ożliw ościach, ale i w aktualnych w a ru n k a c h s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h , ja k te ż n ie p ra w id ło w ą a n ty c y p a c ję w a ru n k ó w p rzy sz ły ch (w e w n ętrzn y c h i ze w n ętrzn y c h ). S ą to kolejne predyktory dalszej patologizacji rozw oju indyw idualnego (obok przyspieszenia aktyw ności rodzinnej).

Silna koncentracja m yślenia o przyszłości za w o d o w e j j e s t c h a ra k te ry s ty c z n a b ard z iej dla m łodzieży niespraw iającej trudności w y ­ ch o w a w c z y c h n iż d la m ło d z ie ż y „ tru d n e j” .

P o zw ala to m ó w ić o o rien tacji realisty czn ej w obszarze przyszłej aktyw ności zaw odow ej k s z ta łtu ją c e j się u m ło d z ie ż y d o b rz e p rz y ­ sto s o w a n e j - w o d ró ż n ie n iu od m ło d z ie ż y n iedostosow anej społecznie. P o tw ie rd z a ją to dan e d o ty c z ą c e u m ie js c o w ie n ia o c z e k iw a ń w początkow ym stadium w czesnej dorosłości i sposób strukturacji celów : w e w czesnej do ­ rosłości najpierw oczekiw ane je s t zakończenie edukacji, w następnej k o le jn o śc i-z d o b y c ie sa­ tysfakcjonującego (dobrego) zaw odu, a dopiero w średniej d o ro sło śc i lo kow ane je s t o c z e k i­ w anie dotyczące o siągnięcia w ysokiej pozycji w zaw odzie. N atom iast w przypadku m łodzieży „ tru d n e j” w szy stk ie te o c z ek iw a n ia p rz y p a ­ d ają n a p ó ź n ą adolescencję, co je s t sprzeczne z zadaniam i rozw ojow ym i tego okresu.

W tym m iejscu należy dodać, że w edług do­ rastających prezentujących zachow ania proble­ m ow e przyszłość zaczyna się ju ż za niecałe dw a lata (w ynika to z ich odpow iedzi na pytanie o to, kiedy stan ą się w pełni dorosłym i ludźmi: „gdy ukończę tę budę” (tu: tę szkołę)). W arto przy­ pom nieć, że tą szkołą było gim nazjum . D ruga grupa młodzieży w iązała początek dorosłości nie z m om entem uzyskania dow odu osobistego czy ukończenia liceum, lecz z czasem zakończeniem studiów lub szkoły policealnej.

W skaźnikiem uniezależniania się dorasta­ jący ch od dom inujących w pływ ów środow iska

rów ieśniczego je s t stopniow e obniżanie się zna­ czenia sfery życia tow arzyskiego w okresie dora­ stania: oczekiw ania dotyczące m iłego spędzania czasu z przyjaciółm i, dobrej zabaw y z kolegam i oraz ich sym patii u legająprzesunięciu n a niższe pozycje w hierarchii dążeń życiow ych. Z m iana ta je s t in te rp re to w a n a ja k o k o le jn y p rze jaw przygotow ania do w ejścia w św iat ludzi doro­ słych (Seltzer, 1989). W przypadku m łodzieży n ie d o sto so w a n e j sp o łe c z n ie o c z e k iw a n ia te z a jm u ją p o z y c je w g ó rn e j c z ę ś c i p ira m id y dążeń ży ciow ych (2 i 6), a w p erspektyw ach p rzyszłościow ych m łodzieży nieujaw niającej problem ow ych zachow ań s ą to pozycje leżące u jej podstaw y (10 i 13).

Z bytnie przyspieszenie, tran slo k acja zadań i ról z dorosłości w dorastanie m oże p rzyczy­ nić się do w y p aczen ia toru rozw oju in dyw i­ d u aln eg o i u tru d n ić (a często u n ie m o żliw ić)

p r a w id ło w e u s ta le n ie w ła s n e j to ż s a m o ś c i i o dnalezienie sw ego m ie jsc a w św iecie spo­ łe c z n y m . P rz e d w c z e s n e p o d ję c ie p e w n y c h zadań czy ról - bez odpow iedniej dojrzałości um ysłow ej i biologicznej, bez p opraw nego ich zrozum ienia i p rzysw ojenia - m oże stanow ić 0 ich za b u rzo n ej, n ie p ra w id ło w ej rea liza cji. W k onsekw encji je d n o stk a skazuje się n a po ­ rażkę i ciągłe niezadow olenie z życia oraz m a poczucie krzyw dy. A s ą to w arunki sprzyjające w ystąpieniu agresji.

W s z e lk ie c e le i z a d a n ia , j a k i e m ło d y cz ło w ie k sta w ia p rz e d sobą, s ta n o w ią te le - centryczny czynnik je g o rozw oju (Tyszkow a, 1990; O buchow ski, 1993). W perspektyw ach te m p o ra ln y c h d zieci, m ło d z ie ż y i d o ro sły ch na p ierw szy plan w y su w a ją się te cele, zadania 1 role, które w najbliższym czasie m ają, m uszą lub p o w in n y z o s ta ć o s ią g n ię te lub p o d ję te - zgodnie z p re sją środow iska i zainteresow ań oraz potrzeb rozw ojow ych je d n o stk i. N a dru­ gim p lanie z n a jd u ją się te cele i zadania, które aktualnie dopiero w y łan iają się z - nabierają­ cych na sile i znaczeniu - potrzeb rozw ojow ych i nacisków społecznych.

Z d an iem S zu m a n a (1 9 8 5 ) m ło d z ie ż n ie ­ dostosow ana społecznie żyje bez planu i bez dalszej p erspektyw y a jej b ie żą ca aktyw ność je s t m otyw ow ana p rzede w szystkim p o trzeb ą i n aw y k ie m sp ę d z e n ia d n ia n a e m o c jo n u ją ­ cy c h ro z ry w k a c h , nie z a w sze „ g o d z iw y c h ” i nieprzyczyniających się do rozw oju indyw i­ d u a ln e g o z g o d n e g o z to re m ak c e p to w a n y m w danej kulturze.

Z a p re z e n to w a n e w y n ik i b a d a ń n a d p e r­ sp ek ty w am i tem p o raln y m i m ło d z ie ży „ tru d ­ nej” pokazały, że deklaruje ona chęć podjęcia celów , z a d ań i ró l k u ltu ro w o p rz y p isa n y c h do kolejnych okresów życia. Jednak zarów no struktura treściow a, ja k i struktura tem poralna perspektyw są nierealistyczne. N ie s ą one ad e­ kw atne ani w stosunku do aktualnych w arun­ ków osobistych i w arunków zew nętrznych, ani w stosunku do w arunków przyszłych. W ykazują bardzo niski stopień strukturacji: cele nie tw o ­ rz ą p o w iązanych struktur, m niej lub bardziej rozbudow anych ciągów p rzy czynow o-skutko­ w ych. Ich organizacja zasadza się je d y n ie na n astępstw ie czasow ym podstaw ow ych celów

życiow ych. N ajczęściej obejm uje pojedyncze cele i zadania b ez podania środków i sposobów ich osiągnięcia. W niektórych przypadkach były to ciągi złożone z dw óch elem entów , rzadko trze ch (np.: , j a k spotkam fa jn ą dziew czy n ę [tu: d...], to pobierzem y się” [tu: hajtniem y]; albo: „jak la sk a b ęd z ie w ciąży i b ęd z ie mi się podobać, to ożenię się z nią”). Tw orzy to o b raz celów luźno ro zrzu c o n y ch w kró tk im horyzoncie czasow ym . C ałościow a ch arakte­ ry sty k a p ersp e k ty w y p rz y sz ło śc i m ło d z ie ży niedostosow anej społecznie dostarcza podstaw do n ie k o rz y stn y c h ro k o w a ń co do su k c esu w realizacji projektow anej drogi życiow ej.

W lite ra tu rz e p rz e d m io tu ta k a c h a ra k te ­ ry s ty k a p e rsp e k ty w p rz y s z ło ś c i o d p o w ia d a m otyw acji bliskiej (por. O buchow ska, 1996) i osob o w o ści niedojrzałej (por. O buchow ski, 1993). C ech u je się o n a k o n c e n tra c ją na „tu i te ra z” i oczekiw aniem natychm iastow ej gra­ tyfikacji. N iezd o ln o ść do o d roczenia w czasie m o m en tu sp e łn ie n ia w aż n y ch d la p o d m io tu ce ló w j e s t je d n y m z c z y n n ik ó w w p ły w a ją ­ cych n a fo rm o w a n ie k rótkiej i za gęszczonej p e rs p e k ty w y te m p o r a ln e j. Jej k o n s tr u k c ja ujaw nia uproszczenia i niedostatki. W ynikają one z ograniczonej zdolności do m yślen ia p er­ spektyw icznego, niezbędnego dla zbudow ania ro z le g ły c h i z ło ż o n y c h k o n c e p c ji w ła s n e j przyszłości. M yślenie perspektyw iczne, um ie­ ję tn o ś ć p la n o w a n ia i p rz e w id y w a n ia w ielu

w ersji relacji przyczynow o-skutkow ych, w ielu - częściow o w y m ie n n y ch - dróg d o jścia do u p rag n io n e g o ce lu , p la sty c z n y c h zw ią zk ó w „c el-sp o só b -śro d k i-w y n ik ” , które uw zględnia­ j ą m ożliw e m odyfikacje w arunków zew n ętrz­ nych, kształtuje się w okresie dorastania, w je g o d ru g ie j fa z ie (O b u c h o w s k a , 1996). Je st to okres życia, n a który p rzypada rozw ój operacji form alnych - n iezbędnych, zdaniem J. P iageta (1970), dla tw orzenia perspektyw icznych pro­ je k tó w przyszłości osobistej. D zięki rozw ojow i poznaw czem u projekty te odzw ierciedlającoraz trafniej w arunki w ew nętrzne i zew nętrzne, a to g w a ra n tu je : p o p ie rw sz e - sk o n stru o w a n ie rea listy c zn y c h p ersp e k ty w p rzy sz ło śc i, a po drugie - sukces w ich realizacji. P ercypow ana p rzez d o rastającąjednostkę subiektyw na

totipo-tencjalność w łasna i św iata zostaje urealniona i u k o n k r e tn io n a (w s e n s ie d o p r a c o w a n ia , u sz cz eg ó ło w ie n ia), co zn a jd u je sw ój w y ra z w określonym p rojekcie p rzyszłości w łasnej, którego zrealizow anie będzie m ożliw e dzięki działaniu zasady rów now ażenia.

W śród istotnych czynników w pływ ających na rozw ój m yślenia perspektyw icznego je s t p o ­ ziom edukacji oraz koncepcja jednostki ludzkiej, życia i św iata ceniona w najbliższym otoczeniu m łodego człow ieka (por. Zazzo, 1972; Baran, 1985; H u rrelm an n , 1994; C z erw iń sk a -Ja sie - w icz, 2005). Zdaniem specjalistów istotne je st te ż oddziaływ anie w arunków bytow ych, w j a ­ kich znajduje się dorastająca jed n o stk a (O bu­ chow ska, 1996). W n ie d o sta tk u , za g ro żen iu bezrobociem , bezdom nością w zrasta praw do­ podobieństw o ukształtow ania krótkiej, ubogiej treściow o perspektyw y tem poralnej, dodatkow o cechującej się u proszczoną organizacją. Steruje ona aktyw nością typu „tu i teraz” .

T aką charakterystykę perspektyw p rzy szło ­ ści uzyskano w przypadku badanej m łodzieży określonej tu m ianem „trudnej” .

N astaw ienie typu „w szystko - dużo - n a­ ty ch m iast” w iąże się z zachow aniam i hed o n i­ stycznym i i agresyw nym i (O buchow ska, 1996). W s k a z u je te ż n a b ra k o d p o w ie d z ia ln o ś c i, pow ściągu i poznaw czej kontroli em ocji (por. T yszkow a, 1986).

S zczególnie istotnym zadaniem stojącym p rze d ro d zicam i i w y ch o w aw c am i je s t takie o d d z ia ły w a n ie n a d o ra s ta ją c y c h , ab y byli w sta n ie o k re ślić sw e m o ż liw o śc i, w sk az ać osobiste cele i ukształtow ać realistyczne per­ spektyw y rozw oju w przyszłości (por. Szum an, 1985, Skom y, 1981). Tw orząc w arunki sprzy­ ja jąc e zbieraniu przez dorastającego inform acji 0 so b ie i św ie c ie , d o sta rc z a m y p o d sta w do zbudow ania koncepcji w łasnej osoby i w łasnej drogi życiow ej w sp o só b ad e k w atn y do p o ­ tencjału rozw ojow ego jed n o stk i i m ożliw ości tkw iących w w arunkach życiow ych - obecnych 1 przyszłych. Tym sam ym p ow staje szansa na efektyw ne radzenie sobie przez m łodego czło ­ w ieka w kraczającego w dorosłość z zadaniam i ro z w o jo w y m i z n ią z w ią z a n y m i w sp o s ó b aprobow any w danej kulturze.

PODSUMOWANIE I WNIOSKI KOŃCOW E

S form ułow ano następujące w nioski końcow e: 1. W yniki b ad a ń d o ty c z ą c e p o sta w w o b ec

przyszłości i analiza treściow a struktury per­ spektyw przyszłości w sk a z u ją n a orientację przyszłościow ą m łodzieży niedostosow anej społecznie, ja k i m łodzieży niew ykazującej objaw ów niedostosow ania.

2. Z m iany ro zw o jo w e w o k resie d o rasta n ia im p lik u ją b ardziej re a listy c z n ą p ercepcję i o cen ę w łasn ej o so b y i św ia ta o raz k ie ­ runku i zakresu ich p rzekształceń w czasie. Stąd m n iejszy o p tym izm w o b ec te ra źn ie j­ szo ści i p rzy sz ło śc i niż w obec p rzeszło ści przejaw ian y p rze z m łodzież, której rozw ój p rz e b ie g a w sp o só b n ie z a k łó c o n y , czyli n ie p r z e ja w ia ją c ą z a c h o w a ń p r o b le m o ­ w ych.

3. P o z io m o p ty m iz m u w o b e c p rz y s z ło ś c i ujaw niany p rzez m łodzież n iedostosow aną je s t zbliżony do poziom u cechującego m ło­

dzież w I fazie dorastania (Liberska, 1993). W s k a z u je on n a n ie r e a lis ty c z n ą o c e n ę

w łasnych m ożliw ości i św iata zew nętrznego w y n ik a ją c ą z zakłóceń w rozw oju p oznaw ­ czym i/lub u ru c h o m ie n ie m e ch a n izm ó w obronnych blokujących dopływ inform acji o w ła s n y m fu n k c jo n o w a n iu z z e w n ą trz lub zaburzających ich ocenę. M oże to pro ­ w ad z ić do p o g łę b iając eg o się o d erw an ia od rzeczyw istości, d ezorientacji w ocenie siebie i św iata. A to z k olei m oże p ro w a­ dzić do w zm o cn ien ia izolacji społecznej, n ie m o żn o ści zro zu m ien ia, i tym bardziej kontroli w łasnego postępow ania.

4. A n tycypacja p rzebiegu zdarzeń przyszłych m a, w p rzy p a d k u m ło d z ie ży n ie d o sto so ­ w a n e j sp o łe c z n ie , c h a r a k te r z a w ę ż o n y , o g r a n ic z o n y - n a jp ra w d o p o d o b n ie j do określonej niszy ekologicznej. P od staw o ­ w e cele i zadania rozw ojow e m o g ą zostać zrealizow ane jedynie w sposób uproszczony (um owny, „sym boliczny”). Praw dopodobne je st, iż zo sta n ą tylko podjęte, lecz nie b ęd ą rozw iązane - a je ś li tak, to w sposób ak ­ ceptow any w danym środow isku, zgodnie z norm am i i przepisam i ról w nim o bow ią­ zującym i.

LITERATURA

Baran B. ( 1985), Wyobrażenia o własnej przyszłości dzieci wychowywanych poza rodziną [w:] M. Tyszkowa (red.), Rozwój dziecka w rodzinie i poza rodziną, 203—228. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Brzeziński J. (1978), Elementy metodologii badań psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

PWN.

Czerwińska-Jasiewicz M. (1997), Decyzje młodzieży dotyczące własnej przyszłości (Uwarunkowania psy­

chospołeczne). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Czerwińska-Jasiewicz M. (2005), Rozwój psychiczny młodzieży a j e j koncepcje własnego życia. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.

Furmańska E. (2002), Psychoprofi laktyka zagrożeń rozwoj u w wieku wczesnoszkolnym i w okresie dorastania - strategie perswazji pierwotnej i wtórnej. Psychologia Rozwojowa, 7, 1, 77-83.

Giddens A. (2006), Nowoczesność i tożsamość. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Harwas-Napierała B. (2002), Wykorzystywanie wiedzy psychologicznej o rozwoju człowieka w odniesieniu do rodziny [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Wiedza z psychologii rozwoju człowieka

w praktyce psychologicznej, 69-112. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Hołyst B. (2001 ), Motywacja zachowań agresywnych u sprawców przestępstw [w:] M. Binczycka-Anholcer (red.), Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne, 269—288. Warszawa—Poznań: Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej.

Hurrelmann K. ( 1994), Struktura społeczna a rozwój osobowości. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Inhelder B., Piaget J. (1970), Od logiki dziecka do logiki młodzieży. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

PWN.

Kielar-Turska M. (2000), Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Pod­

Liberska H. (1993), Adolescents future expectations and their intellectual functioning. Poster presented at Vlth European Conference on Developmental Psychology, Bonn, Niemcy, sierpień-wrzesień 1993. Liberska H. (2004), Perspektywy temporalne młodzieży. Wybrane uwarunkowania. Poznań: Wydawnictwo

Naukowe U AM.

Liberska H., Matuszewska M. (2001), Wybrane czynniki i mechanizmy powstawania agresji w rodzinie [w:] M. Binczycka-Anholcer (red.), Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne, 80-89. Warszawa-Poznań: Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej.

Nurmi J.E. ( 1991 ), How adolescents see their future? A review of the development o f future-orientation and planning. Developmental Review, 11, 1-59.

Nurmi J.E. (1997), Self-definition and mental health during adolescence and young adulthood [in:] Schu­ lenberg J., Maggs J.L., Hurrelmann K. (1997) (eds), Health risk and developmental transitions during

adolescence, 395-419. Cambridge: Cambridge University Press.

Nurmi J.E., Liiceanu A., Liberska H. ( 1999), Future-oriented interests [in:] F.A. Alsaker, A. Flammer (eds),

The Adolescent Experience. European and American Adolescents in the 1990s, 85-98. Mahwah, New

Jersey, London: Lawrence Erlbaum Associates, Inc.

Nuttin J. (1985), Future time perspective and motivation. Leuven: Leuven University Press. Obuchowska I. (1996), Drogi dorastania. Warszawa: WSiP.

Obuchowska I. (2000), Adolescencja [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempala (red.), Psychologia rozwoju

człowieka, t. 2, 163-201. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Obuchowski K. (1993), Człowiek intencjonalny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Oleszkowicz A. (2006), Bunt młodzieńczy. Uwarunkowania. Formy. Skutki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.

Ostrowska K. (1981), Osobowość przestępcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Plopa M. (2002), Zdrowie człowieka z perspektywy teorii przywiązania. Psychologia Rozwojowa, 7, 1, 31^13.

Przetacznik-Gierowska M., Włodarski Z. (1994), Psychologia wychowawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Radochoński M. (2006), Wykład przedstawiony podczas XV OKPR, Ustroń, 22-25 czerwiec 2006. Schulenberg J., Maggs J.L., Hurrelmann K. (1997) (eds), Health risk and developmental transitions during

adolescence. Cambridge: Cambridge University Press.

Szuman S. (1985), Perspektywy, ideały i plany życiowe wychowanków [w:] S. Szuman, Podstawy rozwoju

i wychowania w ontogenezie. Dzieła wybrane, t. 2, 83-98. Warszawa: WSiP.

Seltzer V.C. (1989), The psychosocial worlds o f the adolescent, public and private. Wiley Series in Perso- nalisty Processes, Irwing B. Weiner.

Skórny Z. (1980), Aspiracje młodzieży oraz kierujące nimi prawidłowości. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Skórny Z. (1982), Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa: WSiP.

Tremblay R. (2000), The development ofphysical aggression from early childhood to adolescence. Wykład wygłoszony podczas Vllth Biennial Conference o f the European Association for Research on Adole­ scence, Jena, Germany, 31.05.-4. 06. 2000.

Turner J. S., Helis D.B. (1996), Rozwój człowieka. Warszawa: WSiP.

Tyszkowa, M. (1980), Percepcja sytuacji a zmiany rozwojowe w strukturze ,ja ” [w:] Z. Ratajczak (red.).

Psychologia w służbie człowieka, 14-19. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Tyszkowa M. (1986), Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Tyszkowa M. (1990), Aktywność i działalność dzieci i młodzieży. Warszawa: WSiP.

Tyszkowa M., Przetacznik-Gierowska M. (1996), Wybrane koncepcje i teorie rozwoju psychicznego czło­ wieka [w:] M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa (red.), Psychologia rozwoju człowieka, 189-221. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Zazzo B. (1972), Oblicza młodości. Psychologia różnicowa wieku dorastania. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.