Maryja orędowniczka wiernych. Matka Boska Szkaplerzna

Krystyn a S. Moisan

Beata Szafraniec

M A R Y J A

ORĘDOWNICZKA

WIERNYCH

M a tk a B oska w p ła szczu o p ie k u ń c zy m M a tk a B oska R ó ż a ń c o w a M a tk a B oska S zk a p lerzn a M a tk a Boska P o c ie s z e n ia - • M a tk a Boska Ł a sk a w a

f

t

W a r s z a w a 1987

\ I

Krystyna S. M oisan

3. Matka Boska Szkaplerzna

3.1. Geneza kultu M atki Boskiej Szkaplerznej

G e n e z a ku ltu M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz n e j w e d łu g tr a d y c ji k a rm e lita ń s k ie j s ięg a X I I I w ie k u i łą c z y s ię z e s ły n n y m o b ja w ie n ie m się M a r y i g e n e r a ło w i za k o n u św . S z y m o n o w i S t o c k o w i1. W ró ż n o ro d n y c h pism ach i d ok u m en tach K a rm e lu z X I V i X V w ie k u 2 o d n a jd u je m y w z m ia n k i m ó w ią c e nam o czci i p r z y w ią z a n iu k a r m e litó w d o te j w y b r a n e j c z ę ś c i u bipru za k o n n e g o . Z a k o n n y szk a p lerz, k tó r e g o n o s ze n ie z a p e w n ia ło s p e c ja ln e p r z y w ile je , składa się z d łu ­ g ie g o p r o s to k ą tn e g o płatu sukna p r z e d z ie lo n e g o o tw o r e m na g ło w ę . P o n a­ ło ż e n iu na habit, je d n a z je g o c z ę ś c i op a d a na p le c y , d ru ga n atom ia st zw is a z p rzo d u k la tk i p ie r s io w e j. W e d łu g a u to ró w w y d a n y c h w X V I I i X V I I I w ie k u w P o łs c e r e lig ijn y c h k s ią ż e k p o ś w ię c o n y c h s zk a p le rz o w i, w n ie d łu g im c za sie p o s ły n n y m w id z e n iu św . S zy m o n a S tock a, r ó w n ie ż o s o b y ś w ie c k ie z a c z ę ły n o s ić s zk a p le rz e . Jak p isze Łu k asz W o jt o w iu s z w w y d a n y m w 1604 rok u w P o zn a n iu S u m m a riu szu d a rów b o ż y ch y o d p u s tó w za k on u y b ra ctw a : ,,Ten p r z y w ile y za ra z p o w s z y s t k ie y A n g l i e y y m ie y s c a c h p o g ra n ic z n y c h r o z g ło ­ s z o n y b y ł y tak lu d z ie w a ż y ć ie p o c z ę li s o b ie że w ie le p a n ó w y pań za c n y c h ten s zk a p le rz P a n n y N a ś w ię t s z e y so b ie u p r o s iw s z y w n o c y y te ż w e d n ie aż d o ś m ierci na c ia ła c h s w y c h p o c z c iw ie n o s ili" 3. T a k ż e C y p r ia n a S. M a r ia 4 w S k a rb ie k a rm e lita ń s k im p o d a je , ż e n o s ili g o m.in. św . L u d w ik k r ó l F ra n cji, E d w a rd k ró l A n g l i i oraz w ie lu in n y ch p o b o ż n y c h k sią żą t i w ła d c ó w e u r o p e j­ skich.

J ed n a k że p ie r w s z e s p ra w d zo n e dan e h is to r y c z n e d o ty c z ą c e p r z e z n a c z o n e g o dla lu d zi ś w ie c k ic h b ra c tw a s zk a p le rza ś w ię te g o p o ch o d zą d o p ie ro z X I V w i e ­ ku. W ty m stu leciu p o w s ta ły p ie r w s z e k o n fr a te r n ie w e F lo r e n c ji, B o lo n ii, W e ­ n e c ji i in n y c h m iastach W ło c h 5. K o le jn i p a p ie ż e K le m e n s V I I i G r z e g o r z X I I I 1 G. M e s t e r s , Skapulier, w: Lexikon iä r Theologie und Kirche, pod red. M. Buch- bergera, t. 9, Freiburg im Breisgau 1964, szp. 815 n.

2 Elisée de la N ativité, La v ie mariale au Carmel, w: Maria. Etudes sur la sainte

V ierge, pod red. H. de Manoir, t. 3, Paris 1952, s. 853.

3 Ł. W o i t o w i u s , Summariusz starodawnych darów Bożych y odpustow zakonu

y bractwa..., Poznań 1604 (paginacja wtórna na egzemplarzu znajdującym się w biblio­

tece Ossolińskich w e W rocław iu), k. 13 verso, к. 14 recto.

* Cyprian a S. Maria, Skarb karmelitański..., Kraków 1650, s. 39.

5 В. J. W a n a t, Zakon Karm elitów Bosych w Polsce. Klasztory Karm elitów i Kar­

p o p r z e z n a d a n ie lic z n y c h o d p u s tó w p r z y c z y n ili się d o ro z p o w s z e c h n ie n ia się ku ltu s zk a p le rza ś w ię t e g o 6. P o p o d z ia le p o d k o n ie c X V I w ie k u zak on u kar- m e lita ń s k ie g o na d w ie g a łę z ie 7, ob a zg ro m a d z e n ia s z c z e g ó ln ie w X V I I i X V I I I s tu leciu z a k ła d a ją b ra ctw a . W p o c z ą tk o w y m o k r e s ie k o n fr a te r n ie p o w s ta ją je d y n ie p r z y k o ś c io ła c h k o n w e n tu a ln y c h 8. P r a w o d o e r e k c ji b ra c tw a p r z y ­ s łu g iw a ło g e n e ra ło m za k o n u k a r m e litó w b o s y c h i tr z e w ic z k o w y c h 9. N o w a r o z w ija ją c a się fo rm a p o b o ż n o ś c i s ta je s ię s iln y m o rę ż e m p o t r y d e n c k ie g o K o ś c io ła w w a lc e z o b o ze m r e fo rm a c ji. Już sam o n o s ze n ie s zk a p le rza o k r e ś la ­ ło p rz y n a le ż n o ś ć w ie r n e g o do M a r y i. W ia r a w z łą c z o n e ze s zk a p le rz e m p r z y ­ w ile je od n o szą ce się do dusz w c zy ś ć c u c ie rp ią c y c h d o ty c z y ła b e zp o śred n io je d n e g o z p o d s ta w o w y c h d o g m a tó w k a to lic y z m u a ta k o w a n e g o p rz e z p r o te s ­ ta n tó w . M a r c in L u ter tw ie r d z ił, ż e is tn ie n ia c z y ś ć c a n ie da s ię u d o w o d n ić na p o d s ta w ie k a n o n ic z n y c h k s ią g P ism a Ś w ię te g o . W p ó ź n ie js z y m o k re s ie po p r z y ję c iu p rz e z o b ó z r e fo r m a c ji d o k tr y n y u s p r a w ie d liw ie n ia p rz e z ła sk ę, z a ­ r ó w n o Lu ter, ja k i U lr ic h Z w in g li o r a z Jan K a lw in c a łk o w ic ie z a p r z e c z y li is tn ien iu c z y ś ć c a 10.

B ra ctw a s zk a p le rza ś w ię t e g o p o ja w ia ją się na p o c zą tk u X V I I w ie k u r ó w n ie ż na te r e n ie R z e c z y p o s p o lite j. M o ż e m y je d y n ie p rzy p u s zc za ć , ż e w o k re s ie w c z e ś n ie js z y m p o d o b n e k o n fr a te r n ie is tn ia ły p r z y n a js ta rs z y c h p o ls k ic h k o ś ­ c io ła c h k a rm ełita ń sk ich , ja k np. p r z y z a ło ż o n y m w 1397 rok u , fu n d o w a n y m p rz e z k r ó lo w ę J a d w ig ę i k r ó la W ła d y s ła w a J a g ie łłę k o ś c ie le na P ia sk u w K r a ­ k o w ie . Z t e g o o k re s u n ie z a c h o w a ły s ję ża d n e źró d ła . K la s z to r zosta ł s p a lo n y w 1587 ro k u p r z e z k s ię c ia M a k s y m ilia n a A u s tr ia c k ie g o , a r e s z t y zn iszczeń a r c h iw a lió w d o k o n a ł n a ja z d s z w e d z k i11. R ó w n ie ż p r z y in n y c h k la s z to ra c h kar- m e lita ń s k ic h m .in. p r z y p o w s ta ły c h ok. 1400 ro k u k o n w e n ta c h p ozn ań sk im i b y d g o s k im c z y p r z y k la s z to ra c h z a ło ż o n y c h w J a śle i G dań sku m o g ły is tn ie ć k o n fr a te r n ie s zk a p le rza ś w ię t e g o 12. O b o k k a r m e litó w t r z e w ic z k o w y c h r ó w n ie ż s p ro w a d z e n i do P o ls k i w ro k u 1605 k a r m e lic i b o s i13, r o z p o c z y n a ją s z e r z y ć k u lt M a tk i B o s k ie j S zk a p le rzn e j. W ślad za n o w o tw o r z ą c y m i się o śro d k a m i karm e- lita ń sk im i p o s tę p o w a ł r o z w ó j b r a c tw 14. D o ich s iln e g o r o z p o w s z e c h n ie n ia się na te r e n ie P o ls k i p r z y c z y n iła s ię r ó w n ie ż k o n s ty tu c ja p a p ie ż a K le m e n s a V I I I

Q u a e c u m q u e , z d n ia 7 gru d n ia 1604 ro k u p o z w a la ją c a e r y g o w a ć b ra c tw a ta k ż e

p r z y k o ś c io ła c h p a r a fia ln y c h 15.

P o z a k a rm e lita m i k u lt s zk a p le rz a s z e r z y li fra n c is zk a n ie , n o rb e rta n ie , cyster? si, b e n e d y k ty n i, je z u ic i, k a p u c y n i, p a u lin i, o ra z że ń s k ie z g ro m a d z e n ia z a k o n ­ n e 16. R ó w n ie ż d u c h o w ie ń s tw o d ie c e z ja ln e w d u ży m stop n iu p r z y c z y n iło się do

6 M e s t e r s, op. cit., szp. 816.

7 Część klasztorów nie poddała się reformie św. Teresy z A v ila i św. Jana od K rzy­ ża zachowując tzw. reguła antiąuae observantiae-, pozostałe domy zakonne objęte re­ formą utw orzyły nowy zakon Karm elitów Bosych oparty na zasadach tzw. reguła stric-

toris observantiae.

8 Elisée de la N ativité, op, cit., s. 851. * Cyprian a S, Maria, op. cit., s. 132.

10 K. S t r z e l e c k a , Czyściec, 1. W teologii k atolickiej, w : Encyklopedia K a tolic­

ka, pod red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskiego, F. G ryglewicza, t. 3, Lublin 1979, szp. 941,

11 B. P a n e k , D zieje bractwa szkaplerza świętego przy kościele OO. Karmelitów w Krakowie na Piasku do końca X V II wieku, w: „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne ’, t. 10, 1963, z. 3, s. 43 n.

12 Ibidem, s. 42.

13 W a n a t, op. cit., s. 724.

14 Por.: Materiały do atlasu historycznego chrześcijaństwa w Polsce t. 1. Zakony

męskie w Polsce w 1772 roku, komitet redakcyjny L. Bieńkowski, J. Kłoczkowski, Z. Su-

łowski, Lublin 1972, tab. 41 - 48. 15 P a n e k , op. cit., s. 42.

16 o. Maria-Dominik, Szkaplerz w życiu chrześcijanina, w: „Głos Karmelu", r. 20, 1951, nr 7/8, s. 183 (przypis 10).

r o z w o ju b ra ctw . L ic z n e k o n fr a te r n ie p o w s ta ją p r z y k o ś c io ła c h p a ra fia ln y c h d ie c e z ji w a r s z a w s k ie j i k r a k o w s k ie j17. W i e l e d o k u m e n tó w z X V I I i X V I I I w i e ­ k u z a w ie r a w z m ia n k i na tem a t k a za ń p o ś w ię c o n y c h s z k a p le r z o w i w y g ł o s z o ­ n y c h w k o ś c io ła c h p a ra fia ln y c h . R ó w n ie ż n ie k tó r e z k a za ń s ły n n e g o k a z n o d z ie i d o m in ik a ń s k ie g o , Ju styn a M ie c h o w it y , d o t y c z y ły s z k a p le rz a 18.

P o d o b n ie ja k in n i w s p ó łc z e ś n i w ła d c y e u r o p e js c y , ta k ż e p o ls c y k r ó lo w ie n o szą s z k a p le rz e . W e d łu g tr a d y c y jn y c h p r z e k a z ó w c zło n k a m i b ra c tw a b y li k r ó lo w a J a d w ig a i k r ó l W ła d y s ła w J a g ie łło 19. W k s ię g a c h k r a k o w s k ie j k o n ­ fr a te r n i z a c h o w a ły s ię w p is y W ła d y s ła w a I V i Jana I I I S o b ie s k ie g o 80. S zk a ­ p le r z n o s ili r ó w n ie ż k r ó lo w ie Jan K a z im ie r z i M ic h a ł K o r y b u t W iś n io w ie c k i21. P o s ia d a n ie c u d o w n e g o daru M a r y i s ta je s ię n ie t y lk o p r z y w ile je m g łó w k o r o ­ n o w a n y c h , m a g n a tó w i szla c h ty . S zk a p le rz n o szą r ó w n ie ż m ie s z c z a n ie i ch ło p i. A n a lo g ic z n ie ja k w w y p a d k u p o w s ta n ia k o n fr a te r n i ró ż a ń c o w y c h , r ó w n ie ż te ra z w y s tą p iła p o trz e b a e r y g o w a n ia o s o b n e g o b r a c k ie g o o łta rza o z d o b io n e g o w y o b r a ż e n ie m M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz n e j. B ra c tw o s zk a p le rza ś w ię t e g o r o z ­ w in ę ło n o w e r ó ż n o ro d n e fo r m y ku ltu : n a b o że ń s tw a i k o r o n k i do M a tk i B os­ k ie j S z k a p le rz n e j oraz m o d litw y , lita n ie i p ie ś n i do ś w ię ty c h p a tro n ó w z a k o ­ nu22. W k o ś c ie le zb ie ra n o s ię na u ro c z y s te p r o c e s je b ra c k ie . Jak p is ze J a c e k D u racz: „n a k a ż d y m ie s ią c b y w a c z y n io n a za cn a p ro c e s s ia w k o ś c io ła c h n a ­ szych , z p r z e n a y ś w ię ts z y m S a k ra m en tem z p e w n e m i odpustam i, o k tó r y c h po- tym . A ta p ro c e s s y a b y w a w n ie d z ie le w tó r a m ie s ią c a k a ż d e g o , p r z y b r a c k ie y m s z y " 28. A u to r w y d a n e j w 1610 ro k u w K r a k o w ie P o b u d k i d o b ra ctw a y G o n -

ir a te r n ie y szk a p le rza , w s p o m in a r ó w n ie ż , ż e „ a ż e b y s ię w ie lk a c h w a ła P. B ogu

m n o ż y ła , y B ractw u tem u ozd ob a, c i co u m ieią p o ła c in ie , w k a p lic y s w o ie y w k a p a ch b rack ich b ęd ą o d p r a w o w a ć g o d z in k i P a n n y M a r ie y , a to ty m s p o s o ­ bem , k ie d y w n a s zy m k o ś c ie le z a d z w o n ią na p r y m a r y a t e d y o n i w te c z a s y za czn ą iu czn ie, y b ęd ą m ó w ić a ż do N o n y . A g d y zaś z a d z w o n ią na N ie s z p o r, o n i t e ż o d p ra w ią N ie s z p o r z K o m p le tą . A sio stra zaś k a żd a z osob n a k tó ra u m ie c z y ta ć , b ę d z ie m ó w iła g o d z in k i P a n n y M a r y e y p o ls k ie , a k tó ra n ie u m ie, p a ­ c ie r z e w y s s e y o p is a n e "24. C z ło n k o w ie b ra c tw a p o w in n i p o n a d to „n a w ie d z a ć k o ś c io ły n asze k a r m e lita ń s k ie na dni ś w ią te c z n e a o s o b liw ie P a n n y M a r y e y k a ż d e y , na B o że N a r o d z e n ie , W ie lk a n o c i Ś w ią t k i" 25. O b ra z b ę d ą c y w iz e r u n ­ k ie m M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz n e j, z w ią z a n y z litu r g ią o łta rza je s t za ra ze m p u n k tem c e n tra ln y m w o k ó ł k t ó r e g o r o z w ija s ię ż y c ie b ra ctw a . T o s p e c y fic z n e w y o b r a ż e n ie p la s ty c z n e , o ś c iś le o k r e ś lo n y m p ro g ra m ie ik o n o g r a fic z n y m , sta­ j e s ię zn a k ie m ik o n ic z n y m •— p r a w d z iw y m u n a o c zn ie n ie m w ie r z e ń i m o d lit w y c z ło n k ó w k o n fra te rn i. T a k ż e z w ią z a n e z c e re m o n ią b ra c k ic h p r o c e s ji c h o r ą g ­

17 P a n e k , op. cit., s. 43.

18 o. Maria-Dominik, op. cit., s. 183 (przypis 10).

19 Por.: P a n e k , op. cit., s. 43 (przypis 18): „portrety z X V II wieku fundatorów kościoła karmelitańskiego w Krakow ie na Piasku — królow ej Jadwigi (w kościele Bo­ żego Ciała w Poznaniu) i W ładysław a Jagiełły (w krużganku kościoła karmelitów w Krakowie na Piasku) przedstawiają ich w dużych ozdobnych szkaplerzach karmeli-

tańskich". *

20 W . T a r n o w s k i , O szkaplerzu karmelitańskim w Polsce, w : Księga Pamiątko­

wa Maryartska, t. 1, Lw ów — W arszawa 1905, s. 77.

21 o. Maria Dominik, op. cit., s. 185.

22 P. D o m i e c h o w s k i , Skarb karmelitański..., Kraków 1650, podaje m.in.: Spo­ sób odprawienia Koronki, Litanie o Nasłodszym Imieniu Pana Jezusowym z odpustem 30 dni od Sixta V pozwolonym, Litanie o Naśw iętszey Pannie z odpustem dwuset dni od Syxta V pozwolonym, Siedm Rozmyślania o siedmiu boleściach y siedmiu radościach świętego Iozepha, Litanie o S. Iozephie, Antiphone o św iętey Teressiey, s. 292, 310 nn.

23 J. D u r a c z , Pobudka do bractwa y C o n lra te rn ie y Szkaplerza..., Kraków 1610, s. 32.

21 Ibidem, s. 65. 25 Ibidem, s. 66 n.

w ie i fe r e t r o n y z d o b io n e b y ły u s ta lo n y m i w y o b r a ż e n ia m i M a tk i B o s k ie j S zk a­ p le r z n e j. P o d o b n e p r z e d s ta w ie n ia s p o ty k a m y r ó w n ie ż na d r z e w o r y ta c h ilu stru ­ ją c y c h n ie k tó r e k s ią ż k i p o b o ż n e p o ś w ię c o n e p r a k ty k o m b ra c tw a szk a p le rza ś w ię te g o . W y t w a r z a s ię ca ła ró ż n o ro d n a ik o n o g r a fia M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz ­ n e j. W ś r ó d m a s y p o w s ta ły c h , zn a n y c h nam o b e c n ie w iz e r u n k ó w 26, m o ż e m y r o z r ó ż n ić k ilk a p o d s ta w o w y c h t y p ó w p rze d s ta w ie ń .

R o lę b ra c k ic h o b r a z ó w p e łn iły c z ę s to p rz e d s ta w ie n ia m a r y jn e n ie p o s ia d a ­ ją c e ża d n y c h c e c h c h a r a k te r y s ty c z n y c h d la ik o n o g r a fii k a rm e lita ń s k ie j. K o n ­ fr a te r n ie p o s ia d a ły w iz e r u n k i M a tk i B o s k ie j z D z ie c ią tk ie m m a lo w a n e z g o d n ie z ó w c z e ś n ie p a n u ją c ą tra d y c ją , w e d łu g u tr w a lo n y c h sc h e m a tó w m a n ie r y b i­ z a n ty js k ie j. P o d o b n e d z ie ła m a la rs tw a c e c h o w e g o , za c o fa n e p o d w z g lę d e m fo r m y , c z ę s to na p ó ł lu d o w e , o d p o w ia d a ły je d n e j z te n d e n c ji r o z w o ju sztu ki p o tr y d e n c k ie j, r e z y g n u ją c e j z tre ś c i o p is o w y c h i n a r r a c y jn y c h na r z e c z p rz e d ­ s ta w ie n io w y c h i k u lto w y c h 27.

O b r a z y m a r y jn e łą c z ą c e się z n a b o że ń s tw e m d o M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz ­ n e j n a jc z ę ś c ie j n a w ią z y w a ły 4 o w z o r u c u d o w n e j ik o n y Salus P o p u li R o m a n i z b a z y lik i Santa M a r ia M a g g io r e w R z y m ie 28. W w ie lu w y p a d k a c h , ja k o b e z ­ p o ś re d n i w z ó r s łu ż y ły z n a jd u ją c e się w p o ls k ic h k o ś c io ła c h o b r a z y M a tk i B o s k ie j Ś n ie żn e j. N ie k ie d y m o ż e m y p r z e ś le d z ić c a ły ła ń cu ch k ilk u s to p n io w y c h p o w ią z a ń is tn ie ją c y c h p o m ię d z y n a ś la d o w n ic tw a m i k o le jn y c h k o p ii29. J e d n y m z e s ły n n ie js z y c h w iz e r u n k ó w b ra c k ic h b y ła k o p ia r z y m s k ie g o ob razu M a tk i B o s k ie j Ś n ie ż n e j c zc zo n a w sanktuarium k a rm e lita ń s k im w B e r d y c z o w ie 30. W r a z z p r z y b y c ie m w 1630 ro k u o jc ó w k a r m e litó w b o s y c h d o B e rd y c z o w a , p r z y ta m te js z y m k o ś c ie le z a ło ż o n a zo s ta ła k o n fra te rn ia s zk a p le rza ś w ię t e g o 31. C u d o w n y o b ra z b e r d y c z o w s k i p e łn ił na w s c h o d n ic h ru b ie ża c h R z e c z y p o s p o li­ te j a n a lo g ic z n ą r o lę d o te j, ja k ą o d g r y w a ł na t e r e n ie K o r o n y w iz e r u n e k c z ę s to ­ c h o w s k i. P o d o b n ie ja k na rzy m s k im o r y g in a le D z ie c ią tk o le w ą rę k ą p o d tr z y ­ m u je k o d e k s , a p ra w ą d ło n ią w y k o n u je g e s t b ło g o s ła w ie ń s tw a . N a p łaszczu M a r y i za zn a c zo n a zo s ta ła c h a ra k te ry s ty c z n a g w ia z d a . Is tn ie je w ie le r y c in

7, X V I I I w ie k u , na k tó r y c h w y o b r a ż e n ie c z c z o n e g o w iz e ru n k u u k a za n o w n ie ­ z m ie n io n e j p o s ta c i32. J ed n a k na n ie k tó r y c h dru k ach u lo tn y c h 33 sta ra n o się d o ­ 26 Niemożność dotarcia do wielu obrazów M atki Boskiej Szkaplerznej nie zinwen­ taryzowanych przez Instytut Sztuki P A N i nie posiadających dokumentacji fotograficz­ nej, uszczupliła w pewien sposób zakres badań. Przedstawienia M atki Boskiej Szkaplerz­ nej znajdowały się w X V II i X V III wieku w każdym kościele karmelitańskim. O istnie­ niu wielu nieznanych nam obrazów w iem y dzięki kwerendzie przeprowadzonej poprzez ankietę na temat' kultu M atki Boskiej Szkaplerznej i św. Józefa wśród duchowieństwa polskiego z okazji 700 lecia szkaplerza karmelitańskiego przez o. W aleriana od św. T e­ resy OCD w 1949 roku.

27 W . S m o 1 e ń, M aryja Panna w naszych sztukach plastycznych, w: Gratia Plena

Studia Teologiczne o Bogurodzicy, praca zbiorowa pod red. B. Przybylskiego, Poznań—•

— V/arszawa— Lublin 1965, s. 499. 28 Por. rozdział 2.6.

29 Dla przykładu, kopię wizerunku Salus Populi Romani przyw iózł z Rzymu do K ra ­ kowa i umieścił w katedrze ma W aw elu biskup Samuel M aciejowski. Na krakowskim obrazie opierali się autorzy wizerunku M atki Boskiej Czerneńskiej. Ten ostatni, z kolei posłużył jako wzór dla obrazu M atki Boskiej Szkaplerznej z kościoła parafialnego w Za­ górzu.

30 Por.: W a n a t , op. cit., s. 378. Obraz będący wierną kopią rzymskiego pierwo­ wzoru został namalowany na płótnie przytwierdzonym do cyprysow ej deski. Słynął od dawna łaskami w rodzinie Tyszkiew iczów . Fundator klasztoru berdyczowskiego Janusz Tyszkiew icz ofiarował obraz OO. Karmelitom Bosym w 1 połow ie X V II wieku.

31 Ibidem, s. 384 n.

32 Ibidem, il. 76. Obraz M atki B o żej.w ed łu g sztychu Ignacego Verhelsta, 2 poł. X V III w,- il. 77. Obraz M atki Bożej. M iedzioryt Jana Balcera z 2 poł. X V III w.

33 Za udostępnienie rycin serdecznie dziękuję o. Benignusowi Józefow i W anatow i OCD.

d a tk o w o p o d k re ś lić s p e c y fic z n y ch a ra k ter ob razu (il. 136, 137). N a ty c h p rze d - s ta w ie n ia c h z a c h o w a n o p o w ta r z a n y za rzy m s k im w z o r e m t y p o w y m o ty w s p le c io n y c h rą k M a d o n n y , w k ła d a ją c je d y n ie w j e j d ło n ie d w u s tro n n y b ra c k i szk a p lerz. P o d o b n a k o p ia ik o n y Salus P o p u li R o m a n i z n a jd u je s ię w k la s z to ­ rz e O O . K a r m e litó w B o sy ch w C z e r n e j. W e d łu g z a c h o w a n e g o in w e n ta rz a o b ra ­ z ó w b ę d ą c y c h w p o sia d a n iu k la s zto ru w 2 p o ło w ie X V I I w ie k u , w ie m y , ż e w o łta rzu M a tk i B o s k ie j z n a jd o w a ł się w ó w c z a s w iz e r u n e k m a lo w a n y na p łó t ­ n ie 94. O b e c n ie is t n ie ją c y i c z c z o n y o b ra z n a m a lo w a n y zo s ta ł w 1 p o ło w ie X V I I I w ie k u na b la s ze m ie d z ia n e j (il. 138). Z w ią z a n y z k r ę g ie m k r a k o w s k ie g o cech u m a la r s k ie g o w z o r u je s ię n a z n a jd u ją c e j s ię na W a w e lu k o p ii ik o n y M a tk i B o s k ie j Ś n ie żn e j, p r z y w ie z io n e j z w ie c z n e g o m iasta p rz e z bisku pa k r a ­ k o w s k ie g o S a m u e la 'M a c ie jo w s k ie g o 35. N a c ze rn eń sk im o b ra z ie d o m a lo w a n o , n ie is tn ie ją c y w o r y g in a le szk a p lerz. T e n sam m o t y w z o s ta ł p o w t ó r z o n y na b o g a te j su k ien ce o k r y w a ją c e j p o s ta c ie M a tk i B o s k ie j i D zie c ią tk a .

W w ie lu p rz y p a d k a c h w ła ś n ie w te n sp osób staran o się z a z n a c z y ć s p e c y ­ fic z n y c h a ra k te r w izeru n k u , n ie ja k o p o d k r e ś la ją c je g o z w ią z e k z n a b o ż e ń ­ s tw e m d o M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz n e j. J e ż e li a try b u t s zk a p le rza n ie b y ł w p ro s t n a m a lo w a n y , w p ó ź n ie js z y m o k r e s ie p r z y c z e p ia n o d o obrazu d w a p ła tk i b ra c­ k ie g o s zk a p le rza z r o b io n e z sukna. N ie k ie d y ic h w y o b r a ż e n ie p o ja w ia ło s ię tr y b o w a n e na b la s ze su k ie n e k o c h ra n ia ją c y c h c u d o w n e w iz e ru n k i. W k o ś c ie ­ le p a ra fia ln y m w T ru s k o la s a c h 36 zn a jd u je się p o c h o d z ą c y z X V I I w ie k u o b ra z M a tk i B o s k ie j Ś n ie żn e j. D o m e ta lo w e j s u k ien k i d o d a n y zo sta ł b ra c k i szk a ­ p le rz . R ó w n ie ż na p łó tn ie p o c h o d z ą c y m z k o ś c io ła p a r a fia ln e g o w Z a g ó rz u 37

(il. 139), p o w s ta ły m w 1 p o ło w ie X V I I I w ie k u p rz e d s ta w io n o M a r y ję w t y p ie M a tk i B o s k ie j Ś n ie żn e j. O b ra z w d u żym stop n iu n a w ią z u je do s w e g o p ie r w o ­ w z o r u z k la s zto ru O O . K a r m e litó w B osych w C z e rn e j. W ty m w y p a d k u b ra c k i s z k a p le rz z o s ta ł w p r o s t n a m a lo w a n y . D z ie c ią tk o trzy m a g o w s w e j p r a w e j rę c e , w y k o n u ją c za ra zem g e s t b ło g o s ła w ie ń s tw a . N a to m ia s t M a r y ja w s w y c h s p le c io n y c h d ło n ia c h trzy m a sznur p a c io r k ó w . Jest n ie w y k lu c z o n e , ż e w y o b r a ­ ża on n ie t y le d o m in ik a ń sk i ró ża n ie c , co k a rm e lita ń s k ą k o ro n k ę . W w y d a n y m w 1774 ro k u w B e r d y c z o w ie d z ie le Z a k o n N a y ś w ię ts z e y M a r y i P a n n y z G o r y

K a rm e lu , p ió ra a n o n im o w e g o autora, zn a jd u je się „ K o r o n k a o N a y ś w ię t s z e y

M a r y i P a n n ie w e d łu g p o rzą d k u b ra c tw a s zk a p le rza ś w ię t e g o " 38. S k ła d a ła się ona z, p rz e m ie n n ie o d m a w ia n y c h sied m iu O jc z e nasz i s ie d e m d z ie s ię c iu Z d r o ­ w a ś M a ria . P o d c za s m o d lit w y r o z p a m ię ty w a n o p o s z c z e g ó ln e e p iz o d y z w ią z a ­ ne z M ę k ą P ań ską o ra z s ie d e m ra d o ści M a tk i B o s k ie j, d o k tó r y c h za lic za n o : Z w ia s to w a n ie , N a w ie d z e n ie , B o że N a r o d z e n ie , H o łd T r z e c h K r ó li, O d n a le z ie ­ n ie d w u n a s to le tn ie g o Jezu sa w ś w ią ty n i, Z m a rtw y c h w s ta n ie C h rystu sa

1 W n ie b o w z ię c ie .

K o p ię r z y m s k ie g o w iz e ru n k u p rz e d s ta w io n o r ó w n ie ż na o b ra z ie M a tk i B os­ k ie j S z k a p le rz n e j z X V I I w ie k u , p o c h o d z ą c y m z k o ś c io ła p a r a fia ln e g o w Słu­ p i " (il. 140). W g ó r n e j czę ś c i m a lo w id ła , w ś r ó d chm ur z k tó r y c h w y ła n ia ją 34 W a n a t, op. cit., s. 326. Pierwotny wizerunek najprawdopodobniej przeniesiono do kaplicy w Siedlcu. Obecnie znajduje się w klasztorze.

35 Ibidem, s. 326 n.; —■ A. F r i d r i c h , H istorye cudownych obrazów N.M .P. w P ol­

sce, t. 2, Kraków 1904, s. 58.

33 Dział Inwentaryzacji IS PAN.

37 KZSwP, Seria Nowa, t. 1, woj. krośnieńskie, red. E. Snieżyńska-Stolotowa i F. Sto- lot, z. 2. Lesko, Sanok, Ustrzyki Dolne i okolice, opr. E. Snieżyńska-Stolotowa i F. Stolot. oraz R. Brykowski i K. Kutrzebianka, W arszawa 1982, s.150, il. 215.

38 Zakon trzeci Nayświętszey M aryi Panny z Gory Karmelu, osobom oboiey płci od

Stolicy S. Apostolskiey, dla większego Maiestatu Boskiego przyczynienia chwały, łaska­ wie pozw olony..., Berdyczów 1774, s. 134 nn.

39 KZSwP, t, 5, woj. poznańskie, red. T. Ruszczyńska i A. Sławska, z. 20, pow. po­

/

s ię u s k rz y d lo n e g łó w k i a n ie ls k ie , p rz e d s ta w io n o M a d o n n ę z D z ie c ią tk ie m . M a t k ę B osk ą Ś n ieżn ą r o z p o z n a je m y p o c h a r a k te r y s ty c z n y m u b io rze i z a zn a ­ c z o n e j na p ła szczu na le w y m ra m ien iu g w ie ź d z ie . U b ra n e w b ia łą s u k ien k ę D z ie c ią tk o b ło g o s ła w i p ra w ą d ło n ią , n atom ia st le w ą r ę k ą p o d trz y m u je zam iast tr a d y c y jn e j k s ię g i, z w ie ń c z o n ą k r z y ż e m k u lę. U k ła d rą k M a r y i o d b ie g a z u p e ł­ nie o d r z y m s k ie g o o ry g in a łu . L e w ą d ło n ią M a tk a B oska o b e jm u je D z ie c ią tk o . W s w e j le k k o p o d n ie s io n e j p r a w e j rę c e , trzy m a b ra c k i s zk a p le rz, na k tó r y m z a zn a c zo n e z o s ta ły m o n o g r a m y im ie n ia Jezu sa i M a r y i. U d o łu obrazu, p rz e d ­ s ta w io n o d o n a to r ó w k lę c z ą c y c h u stóp u k r z y ż o w a n e g o C h rystu sa. O b e c n o ś ć ty c h p o s ta c i p o z w a la p rzy p u s zc za ć , ż e o b ra z p e łn ił r o lę w iz e ru n k u e p ita fijn e - g o b ą d ź w o t y w n e g o .

D o o b ra zu M a tk i B o s k ie j Ś n ie ż n e j n a w ią z u je r ó w n ie ż s z c z e g ó ln ie c z c z o n y w X V I I i X V I I I w ie k u c u d o w n y w iz e r u n e k M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz n e j u m iesz­ c z o n y w o łta rzu g łó w n y m k o ś c io ła p a r a fia ln e g o w T o m a s z o w ie 46 (il. 141). N a p ła szczu M a d o n n y z a z n a c z o n y z o s ta ł m o t y w g w ia z d y . T r z y m a ją c e k o d e k s D z ie c ią tk o , p ra w ą r ę k ą w y k o n u je g e s t b ło g o s ła w ie ń s tw a . Z a r ó w n o M a r y ja , ja k i J e j S y n tr z y m a ją w d ło n ia c h b ra c k ie szk a p le rze .

B ra c k ie w iz e r u n k i p r z e d s ta w ia ły n ie t y lk o k o p ie i tr a w e s ta c je ik o n y Salus

F o p u li R o m a n i. N a ś la d o w a n o r ó w n ie ż in n e zn a n e w iz e r u n k i m a ry jn e . Z k u ltem

s z k a p le rz a zo s ta ł z łą c z o n y o b ra z N a jś w ię t s z e j M a r y i P a n n y c z c z o n y w k r a ­ k o w s k im k o ś c ie le O O . K a r m e litó w T r z e w ic z k o w y c h na P ia s k u 41. Zn an a k o p ia te g o o b ra zu z n a jd u je s ię w k o ś c ie le p a ra fia ln y m w Ł a ń cu cie (il. 142). W e d łu g tr a d y c y jn e g o p o d a n ia je d e n z z a k o n n ik ó w k a rm e lita ń s k ic h w y k o n a ł w X V I I stu leciu k o p ię s ły n n e g o k r a k o w s k ie g o w ize ru n k u . O b y w a t e l ła ń c u c k i K r z y ­ szto f Z ie m r z y k od k u p ił o d n ie g o o b ra z za d w ie sztu ki płótna, a n a stęp n ie o fia ­ r o w a ł b ra c tw u s z k a p le rz a ś w ię t e g o 42. N a ła ń c u c k ie j k o p ii D z ie c ią tk o trzy m a w le w e j r ę c e k s ię g ę , n atom ia st w p r a w e j d ło n i d z ie r ż y s z k a p le rze , d o d a tk o w o p o d tr z y m y w a n e le w ą d ło n ią M a r y i.

N ie k t ó r e o b r a z y M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz n e j n a w ią z u ją d o ś r e d n io w ie c z n y c h p r z e d s ta w ie ń m a ry jn y c h , w k tó r y c h D z ie c ią tk o tu li s ię d o s w o je j M a tk i, czu le d o ty k a ją c d ło n ią J e j tw a r z y . T e n t y p M a tk i B o s k ie j z D zie c ią tk ie m , z n a n y p o d n a z w ą U m ile n je b y ł r ó w n ie ż b a rd zo p o p u la rn y w v m a la rs tw ie b iza n ty js k o -ru s - k im ; t y p o w y m p r z y k ła d e m t a k ie g o p r z e d s ta w ie n ia je s t o b ra z M a tk i B o s k ie j T r e m b o w e ls k ie j (il. 143) z n a jd u ją c y s ię o b e c n ie w gd a ń sk im k o ś c ie le O O . K a r ­ m e litó w T r z e w ic z k o w y c h p.w . św . K a t a r z y n y 43. N a p ra w y m ram ien iu M a r y i 40 KZSwP, t. 8, w oj. lubelskie, red. R. Brykowski, E. Smulikowska i Z. Winiarz, z. 17,

dawny powiat tomaszowski, opr. R. Brykowski, K. Kutrzebianka, W arszawa 1982, s. 69,

il. 91 ; -— F r i d r i c h , op. cit., t. 3, Kraków 1908, s. 410 nn.

41 Ibidem, t. 2, s. 96 nn. Przed tym właśnie obrazem składał śluby przed wyprawą wiedeńską król Jan III Sobieski; — B. A . T o m a s z e w s k i , Dzieje klasztoru OO. Kar­

melitów na Piasku w Krakowie, maszynopis, Kraków 1954.

42 F r i d r i c h , op. cit., t. 3, s. 388 nn,

43 L. R é a u, Iconographie de l'art chrétien, t. 2. Iconographie de la Bibie, cz. 2.

Nouveau Testament, Paris 1957, s. 73. M otyw ten spotykany już w X I wieku w sztuce

bizantyjskiej przejęła szkoła sien ień sk af— M. T r e n S, Maria. Iconograiia de la V ir-

gen en el arte espańol, Madrid 1946, rozdział: El nino acariciando la barbilla de la V ir- gen, s. 604 nn.; — N a obecnym etapie badań trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy

obraz z gdańskiego kościoła jest cudownym wizerunkiem M atki Boskiej Trembowelskiej czy tylko jedną z jego kopii, por.: W acław z Sulgostowa ( N o w a k o w s k i ) , O cu ­

downych obrazach w Polsce Przenajświętszej M atki Bożej, Kraków 1902; pod numerem

496 omawiając cudowne obrazy lw ow skie autor pisze: „w cerkwi tej Święto-Jurskiej jest cudowny obraz, który w r. 1673 episkop Szumkański przeniósł z 'monasteru preobra- żańskiego fundowanego r. 1600, będącego w lesie pod wsią Żeleńci zwaną za miastem Trem bowlą.(...) R. 1770 Szeptycki, biskup unicki, dla uproszczenia odwrócenia zarazy, jakową przynieśli do Polski Moskale, występujący przeciw konfederatom barskim, od­ był z tym obrazem uroczystą processyę. Obraz namalowany na drzewie, podobny do

zo s ta ła za zn a czon a g w ia zd a . N a szk a p lerzu trz y m a n y m p rz e z M a tk ą B oską w id n ie je w y r a ź n y w iz e ru n e k M a tk i B o s k ie j Ś n ieżn ej z w a n e j Salus P o p u li

R o m a n i. U sa m eg o dołu p rze d s ta w ie n ia z c z y ś ć c o w y c h p ło m ie n i w y n u rz a ją

się c z t e r y n a g ie p o s ta c ie z z a w ie s z o n y m i na s z y i b ra c k im i szk a p lerza m i. P o ­ d o b n e w iz e r u n k i s p o ty k a m y nft o b ra za ch p o c h o d z ą c y c h z k o ś c io łó w p a r a fia l­ n y c h w W ie n ia w ie '11 (ił. 144) i w e F r y d m a n ie 45 fil. 145). T e n sam ty p u kładu p o s ta c i M a r y i i D z ie c ią tk a p o w ta r z a w iz e r u n e k M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz n e j z 1 p o ło w y X V I I I w ie k u , z n a jd u ją c y s ię w k o ś c ie le O O . K a r m e litó w T r z e w ic z ­ k o w y c h w T r u t o w ie 48 (ił. 146). U b ra n e w b ia łą su kien ką, p o d tr z y m y w a n e p rz e z M a tk ą , D z ie c ią tk o tu li się d o p o lic z k a M a r y i. P o p r z e z p ra w ą d ło ń M a tk i B os­ k ie j zo sta ł p r z e w ie s z o n y n a m a lo w a n y b ra c k i s zk a p le rz. N a p rz e d s ta w ie n iu d a ­ to w a n y m na 2 p o ło w ę X V I I I w ie k u z k o ś c io ła w e F ry d m a n ie o ra z na a n a lo ­ g ic z n y m w iz e ru n k u p o c h o d z ą c y m z X V I I w ie k u z W ie n ia w y , u m ie s zc zo n o s z k a p le rz e w y k o n a n e z b la c h y . M im o z a z n a c z o n e j na p ła szczu M a r y i g w ia z d y zn a m ie n n e j d la ik o n y M a tk i B o s k ie j Ś n ie ż n e j trudno je s t d o p a trz e ć się w o b ra ­ za ch z T ru to w a i F ryd m a n a a n a lo g ii d o r z y m s k ie g o w ize ru n k u , są o n e n a to ­ m iast w u d e r z a ją c y sp osób p o d o b n e d o o b ra zu M a tk i B o s k ie j T r e m b o w e ls k ie j. N a p r a w ie w s z y s tk ic h o m a w ia n y c h p o w y ż e j p rz e d s ta w ie n ia c h , z g o d n ie z p a n u ją c y m o b y c z a je m , g ł o w y M a r y i i D z ie c ią tk a w ie ń c z ą n a m a lo w a n e bąd ź d od a n e b laszan e k o ro n y . W n ie k tó r y c h p rz y p a d k a c h (np. na o b ra za ch z Ła ń ­ cuta, Z a g o rz a i T r u s k o la s ó w ) tw a r z M a r y i zo s ta ła d o d a tk o w o o k o lo n a n im b em z dw u nastu g w ia zd . P o d o b n ie ja k c u d o w n e o b ra z y , r ó w n ie ż w iz e r u n k i M a tk i B o s k ie j. S z k a p le r z n e j o zd a b ia n o m e ta lo w y m i orn am en tam i, czasem s z c z e g ó ln ie p o k r y w a ją c m a lo w id ło sreb rn ą su k ien k ą. Z a c h o w a w c z o ś ć c h a r a k te r y z u je w s z y s tk ie p rz e d s ta w ie n ia t e j g ru p y . P r z e tw o r z o n e p r z e z sztu k ę c e c h o w ą d a w r n e g o t y c k ie c z y te ż b iz a n ty js k ie a rc h e ty p y , d o s k o n a le s p e łn ia ły r o lę k u lto ­ w y c h w izeru n k ów " k o n fra te rn i s zk a p le rza ś w ię te g o . P a n u ją c a w P o ls c e w o k r e ­ sie barok u silna w ia r a w cu d o w n ą m o c w iz e r u n k ó w m a r y jn y c h o d n o s iła się nie t y lk o d o o fic ja ln ie k o r o n o w a n y c h , c z y te ż o g ó ln ie c z c z o n y c h p rze d s ta ­ w ie ń , ja k np. o b r a z ó w M a tk i B o s k ie j z B e r d y c z o w a lub k la s z to ru na P ia sk u w K r a k o w ie . N a m n ie js z ą s k a lę k a ż d y b ra c k i w iz e r u n e k p e łn ił p o d o b n ą ro lę . O b ra z z d o b ią c y o łta rz k o n fra te rn i b y ł ja k b y w y b ra n y m , re a ln y m w y o b r a ż e ­ n iem T e j, k tó r e j o p ie c e p o w ie r z a li się w s z y s c y c z ło n k o w ie b ra ctw a .

3.2. M atka Boska Karm elitańska

J a k o o b r a z y b r a c k ie s łu ż y ły r ó w n ie ż p rz e d s ta w ie n ia m a r y jn e n ie z w ią z a n e z m a la rstw em ik o n o w y m . W k o ś c ie le p a ra fia ln y m w N u r z e 47 (ił. 147) z n a jd u je s ię o b ra z M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz n e j d a to w a n y na 2 p o ło w ę X V I I I w ie k u . A r c h a ic z n y c h a ra k te r n a d a je p rz e d s ta w ie n iu sreb rn a su kien ka, p r a w ie c a łk o ­ obrązu w Rzymie N.M.P. Śnieżnej Mariae M ajoris". W innym miejscu książki pod nu­ merami ??2 i 773 omówione zostały dwa m iedzioryty wzorowane na obrazie Matki Bos­ kiej Trembowelskiej. Pod hasłem Trembowla, s. 669, znajduje się wzmianka: „Obraz cudowny M atki Boskiej przeniesiony stąd do katedralnej unickiej cerkwi w e Lw ow ie (ob. Lw ów N. 496)". W arto wspomnieć, że od 1635 roku istniał w Trem bowli kościół i klasztor karmelitów trzewiczkowych.

44 Dział Inwentaryzacji IS PA N .

45 Dział Inwentaryzacji IS P A N .

44 KZSwP, t. 11, w oj. bydgoskie, red. T. Chrzanowski i M. Kornecki,, z. 9, pow. lip -

nowski, opr. H. Brykowski, I. Galicka i H. Sygietyńska, W arszawa 1969, s. 63.

47 KZSwP, t. 10, woj. warszawskie, red. I. Galicka i H. Sygietyńska, z. 12, pow.

ostrowsko-mazowiecki, opr. I. Galicka, H. Sygietyńska i D. Kaczmarzyk, Warszawa 1974,

w ic ie p o k r y w a ją c a p o s ta c ie M a r y i i J e j Syn a. Jest ona zd o b io n a tr y b o w a n y m orn a m en tem k w ie tn y m . P r z y c z e p io n y d o s u k ien k i b ra c k i s z k a p le rz p o d k re ś la z w ią z e k is t n ie ją c y p o m ię d z y o b ra zem a k a rm e lita ń s k im ty p e m d e w o c ji. N a z n a jd u ją c y m s ię w G dań sku c u d o w n y m o b ra z ie z B o łs z o w c ó w 48 (il. 148), w e ­ d łu g le g e n d y w y ło w io n y m w 1621 ro k u z D nibstru, p rże d b itw ą z T a ta ra m i, p rz e d s ta w io n o M a r y ję z D zie c ią tk ie m . U m ie s z c z o n y w k a rm e lita ń s k ie j ś w ią t y ­ ni c z c z o n y zw ła s zc za w X V I I i X V I I I w ie k u w iz e r u n e k został z w ią z a n y z - k u l - - tem M a tk i B o s k ie j S z k a p le r z n e j49. I w ty m p rzy p a d k u na n a ło żo n ą na o b ra z su­ k ie n k ę d o c z e p io n o tr z y m a n y p rz e z D z ie c ią tk o b ra c k i s zk a p le rz. Z w y c z a j p o ­ k r y w a n ia p rz e d s ta w ie ń r e lig ijn y c h m e ta lo w y m i su k ien k a m i b y ł w o k r e s ie b a ­ ro k u b a rd zo r o z p o w s z e c h n io n y na te r e n ie R z e c z y p o s p o lite j. R ó w n ie ż p ostać M a tk i B o s k ie j z D z ie c ią tk ie m u k azan a na p o c h o d z ą c y m z X V I I I w ie k u o b ra zie z e S te r d y n ia 50 (il. 149) za s ło n ię ta je s t sreb rn ą su k ien k ą. S ądząc z układu rąk obu osó b m o ż e m y p rzyp u szcza ć, że za zn a c zo n e na m e ta lo w e j su k ien ce m o t y w y p o w ta r z a ją a tr y b u ty n a m a lo w a n e na z a k r y ty m o b ra zie . S ie d z ą c e na k o la n a c h M a tk i D z ie c ią tk o le w ą rę k ą p o d tr z y m u je b e rło o ra z z w ie ń c z o n ą k r z y ż e m ku- łę. N a to m ia s t p ra w ą d ło n ią w y k o n u je g e s t b ło g o s ła w ie ń s tw a . M a r y ja le w ą r ę k ą o b e jm u je s w e g o Syna, a w p a lc a c h p r a w e j d ło n i trzy m a b ra c k i szk a p lerz.

P o d o b n ie na zn a jd u ją c y m s ię w k o ś c ie le p a ra fia ln y m w J a ślisk a ch 54 fe r e ­ tro n ie z 3 ć w ie r c i X V I I w ie k u (il. 150) p rz e d s ta w io n o M a tk ę B oską S z k a p le rz ­ ną. D z ie c ią tk o u brane w b iałą, p rzep a sa n ą p a sk iem su k ien k ę, tu li się d o s w e j M a tk i. P o p r z e z p ra w ą d ło ń M a r y i zo sta ł p r z e w ie s z o n y d w u s tro n n y b ra ck i s zk a ­ p le rz. W s w e j le w e j rę c e trz y m a O n a b e rło . N a o z d o b n e j ra m ie fe re tro n u z n a jd u je s ię w ie n ie c ośm iu m e d a lio n ó w ilu s tru ją c y c h p o s z c z e g ó ln e s c e n y z ż y c ia M a r y i i C h rystu sa, r o z p a m ię ty w a n e p o d cza s o d m a w ia n ia k a rm e lita ń ­ s k ie j k o r o n k i52. P ó łs ie d z ą c ą p o sta ć M a tk i B o s k ie j s p o ty k a m y na je d n e j z k w a ­ te r p ó ź n o b a r o k o w e g o ch óru m u z y c z n e g o (il. 151), z n a jd u ją c e g o s ię w k a p lic y M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz n e j k o ś c io ła O O . K a r m e lit ó w T r z e w ic z k o w y c h w K r a ­ k o w ie 58. U bran a w a n ty k iz u ją c ą suknię, ukazana w ś ró d o b ło k ó w M a r y j a 'o b e j ­ m u je le w ą d ło n ią s w e g o Syn a. D z ie c ią tk o w p r a w e j rę c e trzy m a Szkaplerz, na k tó r e g o p ła tk a ch w id n ie ją m o n o g r a m y IH S i M A R I A . U d o łu m a lo w id ła , w y k o n a n e g o w 1756 ro k u p rz e z B o n a w e n tu rę B a tk o w s k ie g o , u m ie s zc zo n o ła ­ c iń sk i n apis: M A T E R D E C O R C A R M E L I (M a tk a O zd o b a K a rm e lu ).

O b o k o b ra z ó w , na k tó r y c h M a r y ję u k a z y w a n o w p ó łp o s ta c i, p o w s ta w a ły ta k ż e w iz e r u n k i M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz n e j p r z e d s ta w io n e j en p ie d . Sztuka z w ią z a n a z k r ę g ie m za k o n u k a r m e lita ń s k ie g o w y t w o r z y ł a k ilk a ik o n o g r a fic z ­ n y c h w a r ia n tó w M a tk i B o s k ie j z g ó r y K a rm elu . J ed en z nich p rz e d s ta w ią ! M a ­

48 F r i d r i c h , op. cit., t. 2, s. 162.

49 R. K a l i n o w s k i , Cześć M atki Boskiej w Karmelu polskim, w: Księga Pamiąt­

kowa Maryańska, t. 1, Lw ów — W arszawa 1905, s. 416. Drewniany klasztor i .kościół

OO. Karm elitów Bosych fundował hetman w ielki koronny Marcin z Kazanowa Kaza- nowski. Późniejszy kościół murowany powstał z fundacji Jana Gałeckiego, pułkownika w ojsk koronnych. Jego budowę rozpoczęto w 1718 roku. Cudowny obraz uroczyście koronował 15 sierpnia 1777 roku arcybiskup Sierakowski.

50 KZSwP, t. 10, woj. warszawskie, red. I. Galicka i H. Sygietyńska, z. 25, pow} so­

kołowski, opr. I. Galicka, H. Sygietyńska i B. Kopydłowski, W arszawa 1965, s. 25, ił. 25.

51 KZSwP, Seria Nowa, t. 1, woj. krośnieńskie, red. E. Snieżyńska-Stolotowa i F. Sto-lot, z. 1, Krosno, Dukla i okolice, opr. E. Snieżyńska-Stolotowa i inni, W arszawa 1977,

s. 51, il. 180. ‘ '

32 K olejne kw atery ilustrujące siedem radości M aryi przedstawiają sceny: Bożego Narodzenia, Ofiarowania Jezusa w świątyni, Zwiastowania N.M.P., Koronacji Boskiej, Naw iedzenia św. Elżbiety, W niebowstąpienia i Nauczania dwunastoletniego Jezusa w świątyni. Dodatkowo na feretronie umieszczono przedstawienie Zesłania Ducha Świę­ tego,- — por.: Zakon trzeci Nayświętszey M aryi Panny..., op. cit., s. 134 nn.

r y j ę u braną w jasn ą su kn ię i s z a fir o w y p ła s zc z N ie p o k a la n ie P o c z ę t e j trz y m a ­ ją c ą w ra m ion ach D z ie c ią tk o Jezus. N ie k ie d y na stroju M a r y i u m ieszczan o z a k o n n y s zk a p le rz. D o d a tk o w o M a tk a B oska d z ie r ż y w s w y c h d ło n ia c h k r ó ­ le w s k ie b e rło o ra z s zk a p le rz b ra ck i. T e g o ro d z a ju w iz e r u n k i o ta c za ł p o n a d to nim b z ło ż o n y z dw u nastu g w ia zd . Z a ró w n o k o lo r y te m szat, ja k i z a s to s o w a n y ­ m i a tryb u ta m i p rz e d s ta w ie n ia te n a w ią z y w a ły c z ę ś c io w o d o ik o n o g r a fii N i e ­ p o k a la n ie P o c z ę te j. P o d o b n e rz e ź b y , p o p u la rn e s z c z e g ó ln ie na te re n ie N id e r ­ la n d ó w , s p o ty k a m y p r a w ie w e w s z y s tk ic h ta m te js z y c h k o ś c io ła c h k a rm elita ń - s k ic h 54. R ó w n ie ż w k o ś c io ła c h p a ra fia ln y c h , p r z y k tó r y c h is tn ia ły b ra c tw a M a tk i B o s k ie j z g ó r y K a rm e lu b ądź k o n fr a te r n ie dusz c z y ś ć c o w y c h , z n a jd u ją s ię a n a lo g ic z n e p rze d s ta w ie n ia . T e n ty p w iz e ru n k u zn a n y je s t nam ta k ż e ze sztu k i h is z p a ń s k ie j55.

P o k r e w n e r o d z im e p r z e d s ta w ie n ie z n a jd u je się w p o fra n c is zk a ń s k im k o ś c ie ­ le w B a r c z e w ie 56 (il. 152). P o c h o d z ą c y z X V I I w ie k u o b ra z M a tk i B o s k ie j S zk a ­ p le r z n e j s łu ży ł ja k o zasłon a g łó w n e g o w iz e ru n k u b r a c k ie g o — ik o n y M a tk i B o s k ie j Ś n ie żn e j. U k a za n a na o b ra z ie M a r y ja ubrana je s t w jasn ą suknię, na k tó rą n a rz u c o n y z o s ta ł c ie m n ie js z y p łaszcz. P o d J e j stop am i z n a jd u je s ię sierp k s ię ż y c a -— c h a r a k te r y s ty c z n y a tryb u t N ie p o k a la n e j. O b ra z z B a rc ze w a w y ­ k a z u je du że a n a lo g ie k o m p o z y c y jn e ze w s p ó łc z e s n y m m u p rze d s ta w ie n ie m M a tk i B o s k ie j K a r m e lita ń s k ie j zn a jd u ją c y m się w M u zeu m D ie c e z ja ln y m w B a rc e lo n ie 57. J est to s z c z e g ó ln ie w id o c z n e w u k ła d zie p o sta ci M a r y i i D z ie ­ cią tk a . A n a lo g ic z n ie ja k na p r z y k ła d z ie hiszpań skim , na o b ra z ie z B a rczew a dwra a n io ły tr z y m a ją p on a d g ło w ą M a tk i B o s k ie j k o ro n ę . M a r y ja w w y c i ą g ­ n ię te j le w e j r ę c e trzy m a b ra c k i szk a p lerz. D z ie r ż y g o r ó w n ie ż w s w y c h d ło ­ n iach D zie c ią tk o . W tle, z o b ło k ó w w y ła n ia ją się u s k rz y d lo n e g łó w k i a n ie l­ sk ie. Brak je s t je d y n ie na p o ls k im p rz e d s ta w ie n iu p r z y k lę k a ją c e g o a n io ła p o ­ d a ją c e g o D z ie c ią tk u k o s z z e s zk a p lerza m i. N ie je s t w y k lu c z o n e , że z a r ó w n o m ala rz d z ia ła ją c y na P ó łw y s p ie Ib e ry js k im , ja k i a n o n im o w y au tor w a rm iń ­ s k ie g o obrazu , o p ie r a li s ię na ty m sam ym p ie r w o w z o r z e g r a fic z n y m 58. D u że z b ie ż n o ś c i w y s tę p u ją c e p o m ię d z y d w o m a w y m ie n io n y m i p rz e d s ta w ie n ia m i ś w ia d c z ą o s ze ro k im ro z p rz e s trz e n ie n iu się te g o ty p u ik o n o g r a fic z n e g o na t e ­ re n ie k a t o lic k ie j E u ro p y . D o d a tk o w o na p o ls k im o b ra z ie p rz e d s ta w io n o u sa­ m e g o dołu, w y ła n ia ją c e się z p ło m ie n i, n a g ie p o s ta c ie s y m b o liz u ją c e dusze c z y ś ć c o w e . N ie k t ó r e z nich, s k ła d a ją w m o d lite w n y m g e ś c ie d ło n ie , p o d cza s g d y in n e w y c ią g a ją r ę c e w k ie ru n k u s z k a p le r z y trzy m a n y c h p r z e z M a r y ję i D zie c ią tk o . Za p o m o cą ty c h p ro s ty c h ś r o d k ó w w y r a z u p o d k re ś lo n o s z c z e g ó l­ ny p r z e ja w o r ę d o w n ic tw a m a r y jn e g o . P rz e d s ta w io n a na w a rm iń sk im o b ra z ie M a tk a B oska S zk a p le rzn a w y s tę p u je ja k o w y b a w ic ie lk a dusz w c zy ś ć c u c ie r ­ p ią c y c h . P r z e d s ta w ie n ie z B a rc ze w a ilu s tru je s z c z e g ó ln ie b ro n io n ą w d o b ie

P o s ttrid e n tin u m n au k ę o is tn ien iu c zy ś ć c a , p o d k r e ś la ją c za ra zem w y ją t k o w ą

p o z y c ję M a r y i w h ie ra rc h ii k a t o lic k ie j in te r c e s ji w p ły w a ją c ą b e z p o ś re d n io z id e i c o m p a s s io i c o r r e d e m p tio M a tk i B o s k ie j. P o d o b n y ty p M a tk i B o s k ie j K a r m e lita ń s k ie j s p o ty k a m y na p rz e d s ta w ie n iu p o c h o d z ą c y m z X V I I I w ie k u ,

51 C. E m o n d, L'iconographie carmélitaine dans les anciens Pays-Bas méridionaux, Bruxelles 1961, s. 106.

55 T r e n s, op. cit., s. 378.

56 Za wiadomość o istnieniu obrazu serdecznie dziękuję pani mgr Józefie Piskorskiej. 57 T r e n s, op. cit., s. 379 n., il. 232, La V irgen del Carmen, s. 349 n. N a leży pod­ kreślić, że obraz znajdujący się w Muzeum w Barcelonie został przemalowany. Pierw ot­ ni- przedstawiał powstały w kręgu zakonu jezuitów wizerunek m aryjny określany w sztuce hiszpańskiej mianem: La V irgen de la Luz. N a pierwotnym obrazie Matka Boska prawą ręką w yciąga duszę z paszczy Lewiatana, natomiast Dzieciątko z ofiaro­ wanego mu przez anioła kosza w yjm u je płomieniste serca.

zn a jd u ją c y m s ię w k o ś c ie le p a ra fia ln y m w B rze źc a c h 59 (il. 153). U b ran a w stró j N ie p o k a la n e j, s ie d zą c a w ś ró d chm ur M a r y ja o p ie ra le w ą s to p ę na s ie r p ie k s ię ­ ż y c a . W r a z z s ie d z ą c y m na J e j k o la n a c h n a gim D z ie c ią tk ie m p o d trz y m u je b ra ck i szk a p lerz. J ed en z o ta c z a ją c y c h M a r y ję a n io łó w unosi pon ad g ło w ą K r ó lo w e j N ie b a k o ro n ę. N a m a lo w a n a w le w y m d o ln y m ro g u obrazu n aga p o ­ stać w y o b r a ż a ją c a duszę w c zy śćcu c ie rp ią c ą s p o g lą d a na M a tk ę B oską p o d ­ n osząc d łoń w k ieru n k u szk ap lerza.

C ie k a w y o b ra z z 1751 ro k u p r z e d s ta w ia ją c y M a tk ę B oską S zk a p lerzn ą a u to r­ stw a B alth ażara d e Junk z n a jd u je się w k o ś c ie le p a ra fia ln y m w S iera d zu 60 (il. 154). M a r y ja p o d tr z y m u je le w ą d ło n ią s to ją c e na J e j k o la n a c h D z ie c ią tk o . G ł o w y obu p o s ta c i o ta c za ś w ie t la n y nim b. P o n a d to s k ro n ie M a r y i w ie ń c z y k r ó le w s k a k o ro n a . W p r a w e j d ło n i M a tk a B oska trzy m a b ra ck i s zk a p le rz o ra z sznur p a c io r k ó w . P o d trz y m u je j e d o d a tk o w o je d e n z a n io łk ó w . C u d o w n e d a ry M a r y i — - s zk a p le rz i k a rm elita ń sk a k o ro n k a — p rze zn a c zo n e są d la ś w ia ta s y m b o lic z n ie w y o b r a ż o n e g o u d o łu o b ra zu p o d p o s ta c ią p r z e z r o c z y s te g o g l o ­ bu. P e łn ią c a r o lę atryb u tu S a lv a to ra M u n d i p r z e z r o c z y s ta k u la od X V w ie k u p o ja w ia s ię ta k ż e w in n y c h p rz e d s ta w ie n ia c h 61. W e w n ą t r z 'n ie j r o z p o ś c ie r a się k ra jo b ra z z za ry sa m i d rzew , r z e k i i m ostu. Z a r ó w n o M a r y ja , ja k i Jej. S y n z w r a c a ją s w ó j w z r o k w k ie ru n k u k u li zie m s k ie j, k tó r e j D z ie c ią tk o b ło g o s ła ­ w i. W je j s tro n ę s p o g lą d a ją r ó w n ie ż w y g lą d a ją c e zza chm ur a n io łk i. D w a z n ich g r a ją na s k rzy p c a c h i lutni, p o d cza s g d y in n e c z y t a ją k s ię g ę . W w y ­ pad k u p rz e d s ta w ie n ia z S iera d za n a d ziem sk a p o m o c M a tk i B o s k ie j n ie o g r a n i­ cza się d o dusz c z y ś ć c o w y c h , o d b io rc ą c u d o w n e g o s zk a p le rza s ta je s ię ca ła zie m ia .

W ś ro d o w is k u k a rm e lita ń s k im w y k s z ta łc iła się tr a d y c ja p rz e d s ta w ia n ia M a tk i B o s k ie j w z a k o n n y m stroju . W e d łu g le g e n d y , p o p u la rn e j w ś ró d k a rm e ­ lit ó w w X V I I i X V I I I w ie k u , M a r y ja w n ie k tó r y c h ok resa ch s w e g o ż y c ia p r z e ­ b y w a ła na g ó r z e K a rm e l. W s w y m d z ie c iń s tw ie o d w ie d z iła ta m te js z y k la s zto r, a p o W n ie b o w s tą p ie n iu s w e g o S y n a p o n o w n ie tam p o w r ó c iła 62. O p o b y c ie M a tk i B o s k ie j w K a rm e lu w s p o m in a au tor a n o n im o w e g o d z ie ła w y d a n e g o w d ru k arn i O O . K a r m e litó w B o s y c h w B e r d y c z o w ie : ,,G d y s ię p r z y b liż a ł iu ż czas n a s z e g o O d k u p ie n ia , m ia ła w z w y c z a iu ś w ię ta E m eren cy a n n a , M a tk a ś w ię ­ te j A n n y a B abka N a y ś w ię t s z e y W c ie lo n e g o B o ga M a tk i, w n ie k tó r e c h o d zie c z a s y na g ó r ę K a rm e lu , y tam na p o b o ż n y c h b a w ić s ię ta m te g o z w y c z a iu sp ra ­ w a c h ; (...) N a to z a p a tr z y w s z y s ię S. A n n a i e y c ó rk a p o d o b n ie c z y n iła , y to ż sam o n a szla d u ią c s w o ic h Ś w ię ty c h R o d z ic ó w c z y n iła N a y ś w ię ts z a ic h có rk a , k tó ra ia k o n a y ła s k a w s z a Pan i, z s w o im N a y ś w ię t s z y m N ie m o w lę c ie m , d o t y c h ­ że sam ych p u s te ln ik ó w , a E lia sza D u c h o w n y c h S y n ó w , na w s p o m n io n ą p r z y ­ ch o d zą c K a rm e lu g o r ę , y o n y c h n ie z m ie rn ą p r z e z to n a p e łn ia ją c ra d o ścią , sw o - ie im d a w a ła b ło g o s ła w ie ń s tw o ” 63. R ó w n ie ż Ł u k asz W o jt o w iu s z w w y d a n y m w 1604 ro k u w P o zn a n iu S u m m a riu szu s ta ro d a w n y ch d a ró w b o ż y c h w s p o m in a o w iz y t a c h M a r y i ,,na g ó r z e C a rm elu s w z ie m i ś w ię t e y ż y d o w s k ie y tr z y m ile o d N a z a r e th ” 64. Jak g ło s i p o d a n ie , M a r y ja z a ło ż y ła że ń s k i k la s z to r k a rm ełita ń - sk i w J e r o z o lim ie , p r z y jm u ją c r e g u łę u s ta n o w io n ą p r z e z p ro ro k a E liasza. Ż y ła w nim w r a z z e stu p ię ć d z ie s ię c io m a k o b ie ta m i, w ś r ó d k tó ry c h z n a jd o w a ły się

59 KZSwP, t. 6, w oj. katowickie, red. I. Rejduch-Samkowa i J. Samek, z. 10, pow.

pszczyński, por. T. Chrzanowski i M . Kornecki, W arszawa 1961, s. 2, il. 47.

60 Dział Inwentaryzacji IS PA N .

61 P. G e r l a c h , Kugel, w: LChI, pod red. E. Kirschbauma, t. 2, 1970, szp. 697 n. 62 К M â l e , L'art religieux de la Un du X V Ie siècle, du X V IIe siècle et du X V IIIe

siècle. Etude sur l ’iconographie après le Concile de Trente, Italie— France— Espagne— — Flandres, Paris 1972, s. 444.

63 Zakon Nayświętszey M aryi Panny..., op. cit., s. 19. 64 W o i t o w i u s, op. cit., k. 6 verso.

r ó w n ie ż ś w ię te n ie w ia s ty z E w a n g e lii65. W o k r e s ie b a ro k u is tn ia ło s iln e p r z e ­ k o n a n ie o s z c z e g ó ln y m d u c h o w y m z w ią z k u M a tk i B o s k ie j z za k o n e m k a rm e- lita ń sk im . D la p o d k re ś le n ia te g o n ie t y p o w e g o p o k r e w ie ń s tw a z a k o n n ic y n a ­ z y w a li s ie b ie b ra ćm i N a jś w ię t s z e j M a r y i P a n n y. W e d łu g t r a d y c ji z a k o n n e j m n isi z k la szto ru z a ło ż o n e g o p r z e z św . E lia sza w ł ą c z y li s ię d o p ra c a p o s to l­ skich. W r a z z u czn ia m i C h rystu sa g ło s ili E w a n g e lię p o c a łe j Z ie m i Ś w ię te j. W o jt o w iu s z o a p o s to ls k ie j m is ji k a r m e litó w p isze: „p u s te ln ic y n ie k tó r z y E lia ­ sza y E lizeu sza n a m ia s tk o w ie od sa m ych ż e A p o s t o ło w o b ra n i b y li C o a d iu to - ram i a lb o na p r z e p o w ia d a n ie E w a n g e lie y s w ię t e y p o m o c n ik a m k t ó r z y g o r e C a rm e li o p u ś c iw s z y m ę żn y m a n ieu stra szo n y m s ercem Pana C h rystu sa po w s z y s t k ie y G a lile ie y S a m a rie y y P a le s ty n ie o p o w ia d a li” 66. Jak p o d a je a n o n i­ m o w y au tor Z a k o n u t r z e c ie g o N a y ś w ię ts z e y M a r y i P a n n y : „ C i t e d y p ie r w s i w n o w y m T e s ta m e n c ie K a rm e lu z a k o n n ic y , k t ó r z y n ie t y lk o w id z e n ie m , ale y s ło d k ie m i z M a tk ą Z b a w ic ie la Ś w ia ta z a s z c z y c e n i y u s z c z ę ś liw ie n i b y li r o z ­ m o w a m i (...) n a y p ie r w z y w y s t a w ili ku J e y c z c z i k o ś c ió łe k , z k ą d z a c z ę li ich n a z y w a ć B racią, to ie s t za k o n n ik a m i N a y ś w ię t s z e y P a n n y M a r y i z g o r y K a r ­ m e lu ” 67. W w y d a n e j w 1610 ro k u w K r a k o w ie P o b u d c e d o b ra ctw a y c o ir a te r -

n ie y S z k a p le rz a J a c e k D u ra c z68 p o ś w ię c a tem u za g a d n ie n iu c a ły ro z d z ia ł z a t y ­

tu ło w a n y „ I z słu szn ie K a r m e lit o w ie p is zą s ię y z o w ią b ra c ią b ło g o s ła w io n e y P a n n y M a r y e y z G o r y K a rm elu s...". R ó w n ie ż W o jt o w iu s z stara s ię w r ó ż n o r o d ­ n y sp osób a rg u m e n to w a ć s z c z e g ó ln e p r z y w ią z a n ie M a tk i B o s k ie j d o za k on u k a r m e litó w . W s w y m d z ie le w s p o m in a o w y p o w ie d z i k a r m e lity św . C y r y la A le k s a n d r y js k ie g o , o b r o ń c y ty tu łu M a tk i B o s k ie j N ie p o k a la n ie P o c z ę te j, na s o b o rz e w E fe z ie w 423 roku. C y tu ją c za au torem S u m m a riu sza : „słu szn ie o n że zb o r ś w ię t y p o w s ze c h n ą u ch w a łą n a k a za ł y p o tw ie rd z ił, a b y bracia z a k o ­ nu ś w ię te g o C jr illa im ie n ie m P a n n y M a r ie y p o m n o żen i y o z d o b ie n i bjli, y stąd n a z w a n i b y li b ra c ią za k o n u z a w s z e b ło g o s ła w io n e y B o g a r o d z ic ie lk i P a n ­ n y M a r ie y d e m on te C a rm eli, czę ś c ią d la te g o , ż e p rz o d e k zak on u te g o E liasz b y ł z p o k o le n ia N a ś w ię t s z e y P a n n y c z ę ś c ią dla te g o , że p ie r w s z y t e g o ż z a ­ k on u k la s z to r k t ó r y na p o c zą tk u n o w e g o T esta m en tu o p isa n i O y c o w ie w J eru ­ za le m o g ło s ili na b ra m ie z lo t e y na k t o r e y Panna N a ś w ię ts z a p o c z ę ta b y d ź ro- z u m ie ią z a ło ż o n y ” 69.

P r z e d s ta w ie n ie M a t k i B o s k ie j w s tro ju za k o n n y m ty p u B runa, o k r e ś lo n e j tak o d c ie m n e g o k o lo r u h abitu k a rm e lita ń s k ie g o , r o z p o w s z e c h n iło s ię w sztu ­ ce e u r o p e s k ie j d o b y baroku . O p o d o b n y c h w y o b r a ż e n ia c h M a r y i s p o ty k a ­ n y c h w e F lo r e n c ji w s p o m in a ją p r z e k a z y b o lla n d y s tó w z X V I I w ie k u 70. A n a lo ­ g ic z n e p r z y k ła d y zn a n e są nam r ó w n ie ż z t e r e n ó w N id e r la n d ó w 71. M o t y w ten s z c z e g ó ln ie s iln ie ro z p o w s z e c h n ił się w sztu ce h is zp a ń sk iej. M a r y ję ubraną w s tr ó j k a rm e lita ń s k i m a lo w a li m.in. M u r illo i M a te o C e r e s o 72. G o d n o ść M a tk i , B o s k ie j'n ie p o z w a la ła je d n a k ż e na p r z e d s ta w ie n ie K r ó lo w e j N ie b a ja k o z w y ­ k łe j m n iszki. U b ió r M a d o n n y , m im o s w e g o z a k o n n e g o ch a ra k te ru ró żn i się z n a c zn ie od s k ro m n e g o stro ju m o n a s ty c z n e g o . W e lo n z a rz u c o n y na g ło w ę M a t k i B o s k ie j n ie o k r y w a s z c z e ln ie o w a lu j e j tw a r z w y . Z a r ó w n o c ie m n y , b rą ­ z o w y h a b it ze szk a p le rze m , ja k i b ia ły p ła s zc z k a rm e lita ń s k i p o s ia d a ją m o t y w y orn a m en ta ln e, n ie d o p u s zc za ln e w z w y k ły m s tro ju za k o n n ym . N a o g ó ł ubraną

65 M â l e , op. cit., s. 444.

66 W o i t o w i u s, op. cit., k. 7 verso.

67 Zakon Nayświętszey M aryi Panny..., op. cit., s. 20 n. 68 D u г а с z, op. cit., s. 23 - 29.

69 W o i t o w i u s, op. cit., k. 11 verso, k. 12 recto. 70 M â l e , op. cit., s. 449 n.

71 Б m о n d, op. cit., s. 272.

w h ab it M a r y ja trzy m a w ram ion ach D z ie c ią tk o Jezus, d z ie r ż ą c e w s w y c h d ło ­ n iach k u lę b ą d ź b ra c k i s zk a p le rz. P o d o b n e p rz e d s ta w ie n ia M a tk i B o s k ie j s p o ­ ty k a m y z a ró w n o w rzeźb ie, m a la rs tw ie , rysunku, ja k i g r a fic e h iszp a ń sk iej z X V I I i X V I I I w ie k u 73.

W o k r e s ie barok u w iz e ru n k i M a tk i B o s k ie j w ty p ie Bruna p o ja w iły się r ó w n ie ż na te r e n ie P o ls k i. W M u zeu m N a r o d o w y m w K r a k o w ie z n a jd u je się d a to w a n y na w ie k X V I I I o b ra z M a t k i B o s k ie j S z k a p le rz n e j ty p u B ru n a 71 (il. 155). M a r y ja s to i na ob łok u , w o to c z e n iu d u c h ó w n ie b ie s k ic h w y o b r a ż o ­ n y c h p od p o s ta c ią u s k rz y d lo n y c h g łó w e k a n ielsk ich . U b ran a je s t w s ze ro k ą b rą z o w ą suknię, s ty liz o w a n ą na h ab it z a k o n n y . N a p r z o d z ie s z a ty zn a jd u je się b r ą z o w y z a k o n n y szk a p lerz, p o d b ity na s z a fir o w o i d o d a tk o w o z d o b io n y z ło t y m i g w ia zd a m i. N a ra m io n a M a tk i B o s k ie j zo s ta ł n a rzu c o n y , r ó w n ie ż p o d b ity na s z a fir o w o , b ia ły p ła szcz k a rm e lita ń s k i, w b ia łe i c z e r w o n e k w ia ty . P o d t r z y ­ m y w a n e p rze z M a tk ę D z ie c ią tk o u bran e je s t w c z e r w o n ą su k ien k ę. M a r y ja i J e j S yn tr z y m a ją w d ło n ia c h b ra c k ie s z k a p le rz e z z a zn a c zo n y m h erb em z a ­ k on u k a rm e lita ń s k ie g o . P o d o b n ie ja k na p o p rz e d n io o m ó w io n y c h p rze d s ta ­ w ie n ia c h z G dańska, B a rc z e w a i B rz e ź c ó w , r ó w n ie ż na k ra k o w s k im o b ra z ie M a tk a B oska w y s tę p u je ja k o w y b a w ic ie lk a dusz w c z y ś ć c u c ie rp ią c y c h . U d o ­ łu obrazu , w ś ró d c z e r w o n y c h p ło m ie n i, m o ż e m y z a u w a ż y ć z a r y s y tw a r z y p o ­ k u tu ją c y c h p osta ci. Jedn a z dusz, z rę k a m i z ło ż o n y m i w m o d lite w n y m g e ś c ie , u n osi się w g ó r ę w k ieru n k u s zk a p le rza tr z y m a n e g o p rz e z D zie c ią tk o . W k r a ­ k o w s k im k la s z to r z e SS. K a r m e lita n e k B o s y c h na W e s o ł e j zn a jd u je s ię k o le jn e p r z e d s ta w ie n ie M a tk i B o s k ie j S z k a p le rz n e j ty p u B ru n a 75 (il. 156). O b ra z zo sta ł n a m a lo w a n y w X V I I stu leciu . N a t le o b u stro n n ie p o d w ie s z o n e j k o t a r y stoi M a tk a B oska ubrana w s ty liz o w a n ą su k n ię ś w ie c k ą z z a zn a c zo n y m na p rz o d z ie s zk a p le rze m za k o n n y m . B ia ły p ła s zc z o k r y w a J e j ra m ion a . N a p ie rs ia c h M a ­ d o n n y s p o c z y w a z a w ie s z o n y na g ru b y m łańcuchu m e d a lio n z h e rb em K a r m e ­ lu. G ło w ę M a r y i p r z y k r y w a 'lu ź n o n a rzu c o n y b ia ły w e lo n . Z a r ó w n o M a tk a , ja k i J e j S yn m a ją na g ło w a c h k o r o n y . P o d tr z y m y w a n e p rz e z M a r y ję , u bran e w c z e r w o n ą su k ien k ę D z ie c ią tk o , p ra w ą rę k ą w y k o n u je g e s t b ło g o s ła w ie ń s tw a - W le w e j d ło n i M a r y ja trzy m a d w u s tro n n y s z k a p le rz b ra c k i z d o b io n y m o n o ­ gra m em im ie n ia Jezus.

O p ró c z d w ó c h w y m ie n io n y c h p o w y ż e j p r z y k ła d ó w , w sztu ce p o ls k ie j w y ­ stęp u ją in n e p rz e d s ta w ie n ia M a tk i B o s k ie j, u b ra n e j w s tró j m n iszk i. N a te r e n ie R z e c z y p o s p o lite j z a c h o w a ł się s z e r e g o b ra zó w , na k tó r y c h u b fa n a w b r ą z o w v habit, K r ó lo w a K a rm e lu o ta c za p o ła m i s w e g o p ła s zc za z a k o n n ik ó w i za k o n n ic e r e g u ły k a r m e lita ń s k ie j76. P o m im o w y s tę p u ją c y c h a n a lo g ii, p r z e ja w ia ją c y c h się w stro ju M a r y i, p o d o b n e p rz e d s ta w ie n ia n ie łą c z ą s ię z w iz e r u n k ie m M a tk i B o s k ie j z w a n e j B ru n a , le c z n a le ż ą do o d m ie n n e g o ty p u ik o n o g r a fic z n e g o o k r e ś ­ lo n e g o ła ciń sk ą n a zw ą M a te r M is e r ic o r d ia e .

3.3. O fiarow an ie szkaplerza

św. Szym onow i Stockow i

S z c z e g ó ln ie c zę s to s p o ty k a m y w sztu ce p o ls k ie j p rz e d s ta w ie n ia M a tk i B os­ ki e j w r ę c z a ją c e j s z k a p le rz św . S z y m o n o w i S to c k o w i. A b y w p e łn i zro zu m ie ć sens te j scen y, n a le ż y o d w o ła ć się do ź ró d e ł k a rm e lita ń s k ie j le g e n d y . W e d łu g

73 T r e n s, op. cit., s. 380 nn.

73 Muzeum Narodowe w Krakowie. Kamienica Szolayskich.

75 Dział Inwentaryzacji IS PA N .