Strony 573-578
Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika
An t o n i W r z o s e k
Zakład. Biochemii Mięśni
Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN Pasteura 3, 02-093 Warszawa
E-mail: antoni@nencki.gov.pl
K
PROBLEMY NAUK BIOLO G ICZNYCH .
osm os
C H A R A K T E R Y S T Y K A I R E G U L A C J A W Y M IE N IA C Z A N a+/C a2+ W K O M Ó R K A C H M IĘ Ś N IA S E R C O W E G O S S A K Ó W
WSTĘP W błonie plazmatycznej niemal wszystkich komórek ssaczych, w tym mięśnia sercowego występują dwa systemy usuwające jony wap nia na zewnątrz komórki, Ca -ATPaza (PMCA) oraz wymieniacz Na /Ca . Zapobiegają one nagromadzaniu się jonów wapnia we wnętrzu komórki, które napływają do sarkoplazmy podczas stymulacji mięśnia sercowego. Istnie nie wymieniacza Na /Ca w sercu po raz pierwszy wykazano w 1968 roku (R E U T E R i SE ITZ 1968). Zaobserwowano, że transport przez błonę plazmatyczną 3 Na w jednym kierunku, natomiast 1 Ca w kierunku przeciwnym jest elektrogenny (M U L L IN S 1979). Siłą napędową
tego procesu jest elektrochemiczny gradient stężeń Na występujący pomiędzy wnętrzem komórki i środowiskiem zewnętrznym.
Zmiany stężnia jonów wapnia w komór kach mięśnia sercowego mogą być przyczyną lub skutkiem zmian chorobowych i patologicz nych. Zmiany te obserwuje się w przypadkach niedotlenienia mięśnia sercowego, hypertrofii i niewydolności serca oraz kardiomiopatii. Jed nym z czynników wpływających na zaburzenie homeostazy wapnia w komórce mięśniowej są zmiany aktywności wymieniacza Na /Ca
(D H A L L A i współaut. 1996).
BUDOWA CZĄSTECZKI WYMIENIACZA Na+/Ca2+ Obecnie znanych jest szereg izoform wy
mieniacza Na /Ca , tworzących wspólną ro dzinę homologicznych białek transportujących jony (N lC O L L i współaut. 1996a). Określono ge
ny kodujące izoformy wymieniacza występują ce u myszy NCX1, NCX2 i NCX3, które znajdu ją się odpowiednio na chromosomach 17, 7 i
12. Najbardziej rozpowszechnioną izoformą wymieniacza Na /Ca w komórkach pobudli wych jest izoforma NCX1; w komórkach mię śnia sercowego jest jedyną, która ulega eks presji (N lC O L L i współaut. 1990).
W cząsteczce wymieniacza NCX1 można wyróżnić pewne charakterystyczne obszary określane jako a- i p-powtórzenia (rys. 1). Kon serwatywne rejony a, o podobnej strukturze pierwszorzędowej, oznaczone a - l i a-2 obej mują odpowiednio transbłonowe domeny 2-3 i 8-9 i są bezpośrednio zaangażowane w proce sie wiązania i przemieszczania jonów (N lC O L L
1996a). Motywy (3-1 i p-2 znajdują się w obsza
rze dużej pętli cytosolowej f, gdzie występuje również miejsce wiązania jonów wapnia, speł niających funkcje regulatorowe. Miejsce to różni się od miejsca, w którym są wiązane transportowane jony wapnia. Miejsce regulato rowego wiązania jonów wapnia obejmuje rejon P-l oraz obszar pomiędzy rejonami P-l i p-2 (M ATSU O KA i współaut. 1995).
Funkcja N-końcowej 32-aminokwasowej sekwencji sygnałowej, występującej w czą steczce wymieniacza, nie jest jasna (D U R K IN i współaut. 1991). Przypuszcza się, że jest ona potrzebna do prawidłowego wbudowania biał ka do błony, ponieważ w pełni funkcjonalnym białku N-koniec jest silnie naładowany, co sta nowiłoby przeszkodę we wbudowywaniu wy mieniacza (R E E V E S i współaut. 1994, S A H IN - T O T H i współaut. 1995). Innym charaktery stycznym rejonem cząsteczki wymieniacza NCX1 jest segment określany jako NKP, obej mujący transbłonowe domeny 4 i 5 (N lC O L L i
Rys. 1. Model wymieniacza Na+/Ca2+ (NCX1) (wg Nicolla i współaut. 1996b, zmodyfikowany).
Sekwencja aminokwasowa proponowanych fragmentów transbłonowych. Sekwencje aminokwasowe znajdujące się po za błoną zaznaczono literami a-l. Aminokwasy należące do powtórzeń a i mające wysoką homologię z Na+,K+-ATPazą zo stały pogrubione. Pojedyncze miejsce glikolizacji Asn-9 zaznaczono jako CH20. Rejony cząsteczki o szczególnym znacze niu: N-koniec, sekwencja sygnałowa; fragment homologiczny z Na+,K+-ATPazą 194-W E VW E G LLT wykazujący 61% identyczności z Na+,K+-, SERCA-, PCMA- i K+,H+-ATPazami; rejon XIP 219-RRLLFYKYVYKRYRAGKQRG; fragment ho mologiczny z białkiem pasma 3, anionowego transportera 263- SHVDSFLDGALVLEVDE, 60% identyczności z białkiem pasma 3a szczura; domeny wiążące jony wapnia, 446-DDDIFEEDE i 498-DDDHAGIFTEFE; rejon podlegający różnico wemu składaniu (570-645); rejon bogaty w reszty kwaśnych aminokwasów 723-EDDDDDECGEE.
współaut. 1990). W rejonie tym sekwencja aminokwasów 194-W EVW EGLL jest w 61% identyczna z odpowiadającymi jej rejonami w cząsteczkach Ca -ATPazy z błon siateczki sar koplazmatycznej oraz Na+,K+-, PMCA- i K+/H+- ATPaz. Ponadto reszta glutaminy (E), występu jąca w pozycji 199, jest zachowana we wszyst kich wymienionych typach ATPaz i jak wykaza no, jest resztą aminokwasową niezbędną do wiązania jonów wapnia w cząsteczce Ca +-ATP- azy z błon SR. Aminokwas ten jest również waż ny dla funkcji wymieniacza Na+/Ca +, a jego mutacja prowadzi do utraty aktywności trans portowej (REEVES i współaut. 1994). Na po czątku dużej domeny cytosolowej f znajduje się
20-aminokwasowy rejon cząsteczki, zawierają cy przede wszystkim reszty zasadowe i hydrofo bowe, przypominający domenę wiążącą kalmo- dulinę. Zsyntetyzowano peptyd XIP, (ang. exchanger inhibitoiy peptide) o sekwencji ami nokwasów odpowiadającej sekwencji występu jącej w cząsteczce wymieniacza Na /Ca i
stwierdzono, że hamuje on aktywność wymie niacza. Domena XIP pełni zatem rolę domeny
autoinhibitorowej (He i współaut. 1997). Inny rejon cząsteczki wymieniacza wykazuje 60% identyczności z anionowym wymieniaczem z błony erytrocytów szczura. Przypuszcza się, że ten rejon cząsteczki wymieniacza Na+/Ca + peł ni rolę w oddziaływaniu z cytoszkieletem, między innymi z ankiiyną (Li i współaut. 1993).
Rolę poszczególnych aminokwasów w y mieniacza Na /Ca , występujących w charak terystycznych rejonach cząsteczki białka, określono metodą mutacji punktowych. Nie które ze zmutowanych form białka wykazywa ły zmiany w zależności od prądu jonowego, płynącego przez wymieniacz od potencjału błonowego (UaCa-V). Okazało się, że obszarami szczególnie czułymi na mutację są a-rejony cząsteczki wymieniacza. Mutacje E199D lub E199Q oraz T203V w rejonie NKP powodowa ły powstanie nieaktywnej formy wymieniacza. Mutacje w rejonach zasadowych i kwaśnych aminokwasów nie wywoływały istotnych zmian, z wyjątkiem mutacji D785E i D785N, która w rezultacie powodowała utratę aktyw ności NCX1 (N lC O L L i współaut. 1996a).
REGULACJA AKTYWNOŚCI TRANSPORTOWEJ WYMIENIACZA Na+/Ca2+ Ze względu na swoją elektrogenność wy
mieniacz Na /Ca może zmienić kierunek
transportu jonów w zależności od ich stężenia, jak również od potencjału błonowego. Term o
dynamiczną siłę napędzającą dla wymieniacza Na /Ca wyraża równanie na potencjał zwrot ny (ang. reversal potential), to jest taki poten cjał, w którym system wymiany znajduje się w równowadze:
Ewa/Ca — JE^Na ~ 2Eca =
= - RTF' 1 lnl([Ca2ł ]o/[Ca2+]J([Na+],/[Na+]0)3|, gdzie ENa/Ca jest potencjałem zwrotnym, ENa i Ec^ są potencjałami równowagowymi dla Na i Ca , określonymi przez potencjał Nemsta, R stała gazowa, T temperatura absolutna i F sta ła Faradaya. Jeśli potencjał błonowy będzie bardziej ujemny niż ENa/Ca, prąd będzie płynął w kierunku wnętrza komórki i NCX1 będzie usu wał Ca na zewnątrz komórki. W odwrotnym przypadku jony wapnia będą napływały do cy tosolu. Zgodnie z tym równaniem niewielkie zmiany stężenia jonów sodu powodują znaczne zmiany w transporcie jonów wapnia. Sytuacja ta ma miejsce w przypadku mięśnia sercowego szczura, w którym poziom jonów sodu jest wy ższy niż w komórkach sercowych innych gatun
ków (BERS 1991). Przypuszcza się, że w cyklu
pobudzeniowo-skurczowym mięśnia Ca może napływać do komórki przez wymieniacz Na+/Ca +, wpływając na proces wypływu Ca2+ z błon SR stymulowany przez te jony (CICR, ang. calcium induced calcium release) (LEBLANC i
HUME 1990). Ułatwieniem tego procesu jest po
wstawanie w pobliżu błony lokalnych gradien tów stężeń jonów sodu i wapnia (ang. fuzzy spa
ce) (LEDERER i współaut. 1990, LlPP i NlGGLI
1994). O możliwości udziału wymieniacza Na /Ca w procesie CICR może świadczyć jego lokalizacja w błonie plazmatycznej komórki mięśniowej serca w rejonie bogatym w kanaliki systemu T, biorące udział w przekazywaniu sy gnału docierającego do komórki mięśniowej i przekazywaniu go do błon SR. Przypuszcza się także, że proces różnicowego składania może prowadzić do powstania izoform wymieniacza o różnej lokalizacji w błonie plazmatycznej
(Fr a n k i współaut. 1992, Kie va l i współaut. 1992). Ostatnio wykazano istnienie specyficz nego sprzężenia funkcjonalnego pomiędzy wy pływem Ca z błon SR, a wymieniaczem Na+/Ca + (Ja n ia k i współaut. 1996, Le w a r t o w- SKI i współaut. 1996). Wykazano, że Ca2+ wypły wający z siateczki sarkoplazmatycznej jest transportowany przez wymieniacz Na+/Ca + na zewnątrz komórki również w fazie spoczynkowej
serca (Wo l s k a i Le w a r t o w s k i 1993).
+ 2+
Wymieniacz Na /Ca podlega regulacji przez jon y Na i Ca +. Podwyższenie stężenia
jonów sodu w komórce lub obniżenie stężenia jonów wapnia prowadzi do zahamowania ak
tywności transportowej wymieniacza Na /Ca
(Ma t s u o k a i współaut. 1995). Pomimo że dzia-
+ 2+
łanie wymieniacza Na /Ca nie jest związane z hydrolizą ATP, nukleotyd ten ma wpływ na jego aktywność. Dotychczas zakładano, że proces ten nie jest związany z fosforylacją czą steczki wymieniacza w sercu, chociaż jak po kazano, niektóre jego izoformy mogą ulegać fo sforylacji. Ostatnie badania wykazały, że w ko mórkach sercowych nowo narodzonych szczu rów oraz w komórkach CCL39 wymieniacz NCX1 może ulegać fosforylacji przez kinazę białkową C. Fosforylacja ta wpływa na zwięk szenie jego aktywności (IW AM O TO i współaut.
1996a). Zaobserwowano również fosforylację wymieniacza Na /Ca przez kinazę białkową C w komórkach mięśni gładkich aorty pod wpływem aktywacji kom órek czynnikami wzrostu (IW AM OTO i współaut. 1996b). Przypu szcza się, że rola ATP może polegać także na zmianie oddziaływania wymieniacza z cyto- szkieletem komórkowym (R E E V E S i współaut.
1994). Istnieją również doniesienia świadczące o zaangażowniu translokazy aminofosfolipi- dów w procesie regulacji aktywności wymie niacza Na+/Ca + przez ATP (H lL G E M A N N i C O L LIN S 1992). Badania nad wym ieniaczem Na /Ca w komórkach włókien nerwowych kałamarnicy pozwoliły zidentyfikować w cyto solu rozpuszczalne niskocząsteczkowe białko, SCPr (ang. soluble cytoplasmic protein). Biał ko to przywraca regulacyjny efekt MgATP na wymieniacz Na /Ca ’ zanikający w czasie izo lowania błon komórek nerwowych lub w wyni ku długotrwałej dializy wewnątrzkomórkowej
(D lP O L O i współaut. 1997). Dotychczas nie wy kazano istnienia takiego białka w komórkach mięśnia sercowego ssaków.
Ostatnio zsyntetyzowano dodatnio nałado wany heksapeptyd FRCRCF hamujący aktyw ność wymieniacza w stężeniach mikromolo- wych. Jest on specyficzny w stosunku do w y mieniacza Na /Ca i wykazuje dużą szybkość hamowania. Kanał wapniowy typu L błony plazmatycznej nie ulega inaktywacji w obecno ści tego peptydu. Jednocześnie wykazano, że ograniczona proteoliza nie zmieniała zdolności inhibitorowych tego peptydu (K H A N A N S H V ILI i współaut. 1996).
Wymieniacz Na+/Ca + podlega również re gulacji hormonalnej. Oddziaływanie adrenali ny, angiotensyny II i endoteliny 1 z odpowie dnimi receptorami, znajdującymi się w błonie plazmatycznej komórek serca, prowadzi do
zmian inotropowych i chronotropowych w mięśniu. Pod wpływem stymulacji tych recep torów następuje uruchomienie szlaku związa nego z powstawaniem inozytolo-l,4,5-trisfo- sforanu (IP3) i 1,2-diacylglycerolu w wyniku hydrolizy fosfatydyloinozytolo-4,5-bisfosfora- nu (PIP2) przy udziale fosfolipazy C. Prowadzi to do aktywacji wymieniacza Na /Ca przez zmianę otoczenia lipidowego i fosforylację przy udziale kinazy białkowej C (Ba l l a r d i
Sc h a f f e r 1996, Fu k u t a i współaut. 1996,
IWAMOTO i współaut. 1996a). Czynniki wpły
wające na zmiany aktywności wymieniacza Na /Ca przestają działać (wyjątek stanowi peptyd FRCRCF), jeśli zostanie odtrawiona przez enzym proteolityczny lub usunięta przez manipulację genetyczną duża domena cytoso- lowa f białka (REEVES i współaut. 1994).
Regulacja aktywności wymieniacza
Na /Ca może również zachodzić na drodze pośredniej, w wyniku zmian aktywności Na ,K -ATPazy z błony plazmatycznej komórki sercowej. Sytuację tę przedstawia rysunek 2.
Na ,K -ATPaza jest odpowiedzialna za utrzy manie gradientu stężeń jonów sodu i potasu przez błonę plazmatyczną (B O L D Y R E V 1993). Wpływ zmian aktywności Na+,K+-ATPazy moż na prześledzić po zastosowaniu specyficznych jej inhibitorów, ouabainy lub glikozydów po
chodzących z wyciągu z naparstnicy. Pod wpływem tych czynników następuje podwyż szenie wewnątrzkomórkowego stężenia Na+. Zwiększony poziom jonów sodu powoduje zmianę aktywności wymieniacza Na+/Ca + i podwyższenie stężenia jonów wapnia w sarko- plazmie w fazie rozkurczu. Interesującym w y daje się fakt jednoczesnej, zwiększonej ekspre sji wymieniacza Na /Ca + i Na+,K+-ATPazy w komórkach hodowanych przez dłuższy czas w obecności ouabainy (PH ILIPS O N 1992). Wydaje się, że synteza niektórych białek transportują cych jony może być dynamicznie kontrolowa na. Ostatnio wykryto endogenny czynnik o działaniu podobnym do ouabainy, wpływający na aktywność Na+,K+-ATPazy (D O V IS 1994).
2+
Rys. 2. Homeostaza jonów Ca w komórkach mięśnia sercowego (wg REEVESA i współaut. 1994, zmodyfi
kowany) .
(1) Na+,K -ATPaza utrzymująca transbłonowy gradient Na+ i K+; (2) kanał sodowy odpowiedzialny za napływ Na+ do
ko-+ 2+
mórki podczas depolaryzacji błony komórkowej; (3) wymieniacz Na /Ca ; (4) kanał wapniowy odpowiedzialny za na pływ jonów Ca2+ do komórki podczas potencjału czynnościowego; (5) Ca + -ATPaza z błony plazmatycznej, enzym usu wający jony Ca z komórki.
CHARACTERISTICS AND REGULATION OF Na /Ca EXCHANGER IN MAMMALIAN HEART MUSCLE
2+
S u m m a r y
The plasma membrane Na+/Ca2+ exchanger is the ma jor system responsible for maintaining calcium homeosta sis in sarcoplasm o f cardiac muscle. Na /Ca2+ exchanger moves 3 Na across the plasma membrane in exchange for
2+
1 Ca transported in the opposite direction, on expense of
the energy coming from the sodium gradient across the membrane. Prim aiy structure, as well as the role o f the exchanger in calcium homeostasis o f the cardiac muscle and its regulation are presented.
LITERATURA
Ba l l a r d C H ., Sc h a f f e r S ., 1996. Stimulation o f the
+ 2+
Na / Ca exchanger by phenylephrine, angiotensin II
and endothelin 1. J. Mol. Cell. Cardiol. 28, 11-17.
B ers d . M., 1991. Excitation-contraction coupling and cardiac contractile force. Kluwer Academic Publisher, Dorechet
Boldyrev A. A., 1993. Functional activity o f Na+,K-pum p in normal and pathological tissues. Mol. Chem. Neu- ropathol. 19, 83-93.
Dh a l l aN. S., Wa n gX., Be a m is h R. E., 1996. Intracellular calcium handling in normal and failing hearts. Exp. Clin. Cardiol. 1, 7-20.
Dip o l o R , Be r b e r ia n, De l g a d o D., Ro j a s H., Be a u g e L.,
1997. A novel 13 kDa cytoplasmic soluble protein is required for the nucleotide (MgATP) modulation o f the Na/Ca exchange in squid nerve fibers. FEBS Lett. 401, 6-10.
D ovis P. A., 1994. Regulation o f Na,K-ATPase by endoge nous ouabain-like materials. Proc. Soc. Exp. Biol. Med. 205, 202-212.
Du r k in j. T ., Ah r e n s D. C ., Pa n Y. C. E ., Re e v e s j. p., 1991. Purification and amino terminal sequence of the bovine cardiac sodium-calcium antiporter: evi dence for the presence o f a signal sequence. Arch. Biochem. Biophys. 290, 369-375.
Fr a n k j. s., Mo t t in o G ., Mo l d a y R. S., Ph il ip s o n K. D „ 1992. Distribution of the Na+/Ca2+ exchange protein in mammalian cardiac myocytes: an immunofluorescen ce gold-labeling study. J. Cell. Biol. 117, 337-345. Fu k u t a Y ., Yo s h iz u m i M ., Kit a g a w a T ., Ho r i T ., Ch ik u g o
F., k a w a h i t o T ., Ka t o h I., Ho u c h i H ., Ok a M ., 1996. Angiotensin II as a stimulator o f Na+-dependent Ca2+ efflux from freshly isolated adult rat cardiomyocytes. Neuroscience Lett. 213, 95-98.
He Z ., Pe t e s c h N., Vo g e s K.-P., Ro e b e n W „ Ph il ip s o n
K.D., 1997. Identification o f important amino acid re sidues o f the Na -Ca exchanger inhibitory peptide, XIP. J.Membrane Biol. 156, 149-156.
Hil g e m a n nD. W., Co l l in sA., 1992. Mechanism o f cardiac + 2+
Na -Ca exchange current stimulation by MgATP: Possible involvement o f aminophospholipid translo- case. J. Physiol. 454, 59-82.
Iw a m o t o T ., Pa n Y ., Wa k a b a y a s h i S ., Im a g a w a T ., Ya m a n a-
k a H. I., Sh i g e k a w a M., 1996a. Phosphorylation-de
pendent regulation of cardiac Na+/Ca2+ exchanger via protein kinase C. J. Biol. Chem. 271, 13609-13615. Iw a m o t o T ., Wa k a b a y a s h i S ., Sh i g e k a w a M., 1996b.
Growth factor-induced phosphorylation and activa tion o f aortic smooth muscle Na+/Ca2+ exchanger. J. Biol. Chem. 270, 8996-9001.
Ja n ia kR , Le w a r t o w s k i B., La n g e rG. A., 1996. Functio
nal coupling between sarcoplasmic reticulum and Na/Ca exchange in single myocyte o f guinea-pig and rat heart. J. Mol. Cell. Cardiol. 28, 253-264.
Kh a n a n s h v il i D ., Ba a z o v D ., We il-Ma s l a n s k yE., Sh a u l o v
G., Me s t e r B., 1996. Rapid interaction o f FRCRCFa
with cytosolic side o f the cardiac sarcolemma Na+-
2+
Ca exchanger blocks the ion transport without pre venting the binding o f either sodium or calcium. Bio chemistry 35, 15933-15940.
Kie v a l R. S., Bl o c h R. J., Lin d e n m a y e r G. E., Am b e s iA., Le d e r e r W. J., 1992. Immunofluorescence
localiza-+ 2+
tion of the Na /Ca exchanger in heart cells. Am. J. Physiol. 263, C545-550.
Le b l a n c N., Hu m e J. R., 1990. Sodium current-induced release of calcium from cardiac sarcoplasmic reticu lum. Science 248, 283.
Le d e r e r W. J., Nig g l i e., Ha d l e y R. W., 1990. Sodium-.
Calcium exchange in excitable cells: fuzzy space. Science, 248, 283.
Le w a r t o w s k i B., Ja n ia k R., La n g e r G. A., 1996. Effect of
sarcoplasmic reticulum Ca release into diadic region on Na/Ca exchange in cardiac myocytes. J. Physiol. Pharmacol. 47. 577-590.
Ll A., BURKE E. P., Fr a n k J. S., BENNET V., PHILIPSON K. D.,
1993. The cardiac Na+-Ca2+ antiporter binds to the cytosceletal protein ankyrin. J. Biol. Chem. 268,
1489-11491.
Lip p P., Nig g l iE., 1994. Sodium current-induced calcium
signals in isolated guinea-pig ventricular myocytes. J. Physiol. 474, 439-446.
Ma t s u o k a S ., Nic o l l D . A ., Hr y s h k o L. V ., Le v it s k y D . O., We is s J. N., Ph il ip s o n K. D ., 1995. Regulation of the cardiac Na+-Ca + exchanger by Ca2+. Mutational ana lysis o f the Ca +-binding domain. J. Gen. Physiol.
105, 403-420.
Mu l l in s L. J., 1979. The generation o f electric current in
cardiac fibers by Na/Ca exchange. Am. J. Physiol. 236, C103-C110.
Nic o l lA. D., Lo n g o n iS., Ph il ip s o n K. D., 1990. Molecu
lar cloning and functional expression of the cardiac sarcolem m al Na+-Ca2+ exchanger. Science 250, 562-565.
Nic o l l D. a., Hr y s h k o L. V., Ma t s u o k a S., Fr a n k J. S.,
Ph il ip s o n k. D., 1996a. Mutation o f amino acid resi dues in the putative transmembrane segments of the cardiac sarcolemmal Na+-Ca2+ exchanger. J. Biol. Chem. 271, 13383-13391.
Nic o l l D. A., Qu e d n a u B. D., Qu iz., XiaY-R., Lu s isA. J.,
mamma-lian Na+-Ca2+ exchanger, NCX3. J. Biol. Chem. 271, 24914-24921.
Ph il ip s o n K. D., 1992. Cardiac sodium-calcium exchange
r e s e a r c h . N e w directions. Trends Cardiovasc. Med. 2, 12-14.
Re e v e sJ. P., Co n d r e s c uM., Ch e r n a y aG., Ga r d n e rJ. P.,
+ 2+
1994. Na /Ca antiport in the mammalian heart. J. Exp. Biol. 196, 375-388.
Re u t e rH., Se it zN., 1968. The dependence of calcium ef flu x from cardiac muscle on temperature and exter n a l io n composition. J. Physiol. Lond. 195, 451^170.
Sa h in- To t h M., Ni c o l lD . A., Fr a n kJ. S ., Ph il ip s o n K. D., Fr ie d l a n d e rM., 1995. The cleaved N-terminal signal
sequence o f the cardiac Na+ - Ca2+ exchanger is not required for functional membrane integration. Bio chem. Biophys. Res. Commun. 212, 968-974. WOLSKA B., Le w a r t o w s k i B., 1993. The role of sarcopla
smic reticulum and Na-Ca exchange in the Ca2+ extrusion from the resting myocytes o f guinea-pig he art: comparison with rat. J. Mol. Cell. Cardiol. 25, 75-91.
