Ideologia społeczna w świetle współczesnej refleksji naukowej

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 682. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Ewa Cierniak-Szóstak Katedra Socjologii. Ideologia spo∏eczna w Êwietle wspó∏czesnej refleksji naukowej „Dzi´ki Freudowi, jak mówi si´ ˝artem, kiedy cz∏owiek coÊ myÊli, to, co myÊli, nie jest tym, co myÊli, ˝e myÊli, lecz jedynie tym, co myÊli, ˝e myÊli, ˝e myÊli. Ca∏kiem trafnie. Dzi´ki Marksowi zaÊ, gdy klasa spo∏eczna coÊ myÊli, to, co myÊli, nie jest tym, co myÊli, ˝e myÊli, lecz «fa∏szywà ÊwiadomoÊcià», czyli, jednym s∏owem – ideologià”1. Trudno chyba o lepszà od cytowanego powy˝ej kalamburu Roberta Nisbeta ilustracj´ powszechnie przyj´tych w ubieg∏ym stuleciu sposobów interpretacji idei: w istocie najcz´Êciej oznacza ona poszukiwanie genezy myÊli w ukrytych pok∏adach podÊwiadomoÊci lub te˝ wskazanie jej uwarunkowaƒ w czynnikach spo∏ecznych. Zdumiewajàce odkrycie, i˝ wytwory umys∏u stanowià odbicie historycznych konfiguracji warunków wobec niego zewn´trznych sprawi∏o, ˝e to w∏aÊnie pojćie ideologii sta∏o si´ najpopularniejszym Êrodkiem opisu artykulacji ˝ycia duchowego. Z drugiej strony, od pewnego czasu s∏yszymy g∏osy, ˝e cywilizacja Zachodu i w tej dziedzinie osiàgn´∏a moment wyczerpania2: w wizji owej zastój „dynamiki ruchu bytu spo∏ecznego” i towarzyszàca mu postmodernistyczna kultura nie sà ju˝ w stanie podjàç wysi∏ku kreowania porywajàcych ideologii, a tym bardziej wykrzesaç entuzjazmu dla ju˝ istniejàcych. Uniwersytet przesta∏ byç miejscem ideowego patosu i zamieszania, krytyka religii jako bastionu wstecznoÊci i obskurantyzmu zdradza kulturowà pretensjonalnoÊç, zapa∏ bohemy, by przez obrazoburcze pomys∏y wstrzàsnàç mieszczuchem okazuje si´ karykaturà buntu – wszak wspó∏czeÊni poczciwcy przyzwyczaili si´ do niejednej ju˝ ekstrawagancji, sama zaÊ idea awangardy i niepos∏uszeƒstwa staR. Nisbet, Przesàdy. S∏ownik filozoficzny, Fundacja Aletheia, Warszawa 1988, s. 141. Pisze na ten temat m.in. M. Janion w eseju Cz∏owiek i idea: „Nigdy dotàd nie by∏o tak masowego drastycznego prze˝ycia kryzysu idei. Koniec wieku ideologii – ta formu∏a dyskutowana i obalana, sta∏a si´ jednak przynajmniej wyrazem pewnego doÊç powszechnego odczucia wÊród intelektualistów Europy i Ameryki. Pod pr´gierzem stan´∏y najbardziej uwielbiane bóstwa XIX wieku: idea i historia”. Zob. M. Janion, Humanistyka. Poznanie i terapia, PIW, Warszawa 1982, s. 112–129. 1 2.

(2) Ewa Cierniak-Szóstak. 36. ∏a si´ dobrem konsumpcyjnym, któremu specjaliÊci od marketingu postanowili nadawaç coraz bardziej trywialnà postaç. Po okresie ideowych rozterek, radykalizmu lat szeÊçdziesiàtych i póêniejszej dekady, potencjalni „odbiorcy” ideologii osiàgn´li zadowolenie w opisywanym przez Habermasa Êwiecie stabilizacji i zracjonalizowanego komfortu3. Nic wić dziwnego, ˝e pojawi∏y si´ doniesienia og∏aszajàce koniec wieku ideologii (Daniel Bell). Francis Fukuyama w szeroko dyskutowanym eseju poszed∏ dalej, dochodzàc do wniosku, ˝e „historia osiàgn´∏a swój kres”. Og∏osi∏, ˝e fa∏szywe wyobra˝enia o przysz∏ym kszta∏cie ludzkoÊci uj´te w wielkie propozycje systemów spo∏ecznych bàdê ju˝ umar∏y jako idee (jak choçby faszyzm), bàdê te˝ zmierzchajà w∏aÊnie – jak komunizm. „Koniec historii” mia∏by wić byç czasem triumfu idei spo∏eczeƒstwa opartego na demokratycznym ustroju paƒstwowym i kapitalistycznej gospodarce, ale zarazem te˝ czasem „wielkiej nudy”. Dlatego – jak zapowiada∏ Fukuyama – „koniec historii b´dzie bardzo smutnym okresem. Walka o uznanie, gotowoÊç ryzykowania ˝ycia dla czysto abstrakcyjnych celów, wszechÊwiatowa walka ideologiczna, które wymaga∏y odwagi, wyobraêni i idealizmu, zastàpione zostanà ekonomicznà kalkulacjà, nieustannym rozwiàzywaniem problemów technicznych, troskà o ochron´ Êrodowiska naturalnego i zaspokajaniem wyszukanych potrzeb konsumentów. W okresie posthistorycznym nie b´dzie ani sztuki, ani filozofii, a jedynie nieustanne dbanie o muzeum historii cz∏owieka (...)” Pesymizm Fukuyamy zdawa∏a si´ tonowaç nadzieja, i˝ „(...) sama perspektywa ca∏ych stuleci nudy czekajàcej nas u kresu historii pomo˝e uruchomiç histori´ od nowa”4. Czy jednak trzeba czekaç tak d∏ugo? Allan Bloom, politolog z Uniwersytetu Chicagowskiego, autor kontrowersyjnego bestsellera The Closing of American Mind (poÊwićonego krytyce wp∏ywu niemieckiej filozofii wartoÊci na amerykaƒskie Êrodowiska intelektualne) pisze o wspó∏czesnej egzystencji: „Nihilizm jako stan duszy objawia si´ nie tyle brakiem silnych przekonaƒ, ile bez∏adem instynktów i nami´tnoÊci. Ludzie przestajà wierzyç w naturalnà hierarchi´ zró˝nicowanych i sprzecznych nawzajem sk∏onnoÊci duszy, a stanowiàce namiastk´ natury tradycje religijne i spo∏eczne rozpadajà si´”5. Byç mo˝e zatem istota problemu nie le˝y dziÊ w braku samych idei, lecz w dziwnej nieokreÊlonoÊci poj´ç, w jakich je wyra˝amy (np. samorealizacja czy rozszerzona ÊwiadomoÊç); w zastàpieniu pojćia dobra i z∏a, uniwersalnej prawdy i fa∏szu pojćiem wartoÊci jako takiej6; dalej zaÊ w wieloÊci wzgl´dnych J. Habermas, Teoria i praktyka, PIW, Warszawa 1983. F. Fukuyama, Koniec historii, Zysk i S-ka, Poznaƒ 1996. 5 A. Bloom, Nietzsche w Ameryce, „Ameryka” 1988, nr 288. Fragmenty ksià˝ki A. Blooma The Closing of the American Mind: How Higher Education Has Failed Democracy and Impoverished the Souls of Tooky’s Students, Simon, Schuster 1987, polskie wydanie: A Bloom, Umys∏ zamkni´ty, Zysk i S-ka, Poznaƒ 1997. 6 Mannheim przypisywa∏ znaczàcà rol´ w tym zwrocie ju˝ filozofii Kanta: „Nie ma bardziej relatywistycznego rozwiàzania – pisa∏ w jednym z esejów – ni˝ ta statyczna filozofia Rozumu, która przyznaje transcendencje wartoÊciom «samym w sobie» i spostrzegajàc gwarancje tej transcen3 4.

(3) Ideologia spo∏eczna w Êwietle wspó∏czesnej refleksji naukowej. 37. „prawd”; a w konsekwencji w obezw∏adniajàcym braku pewnoÊci niezb´dnego do uzasadniania w∏asnych racji oraz odrzucenia (czy pot´pienia nawet) stanowisk odmiennych i wreszcie – co dla nas najwa˝niejsze – w przemieszczeniu oÊrodków tworzenia radykalnych propozycji ideowych w obr´b Êrodowisk, na które wyrafinowani intelektualiÊci, erudyci i krytycy kultury spoglàdaç z powagà nie przywykli, bo brak tu pok∏adów tradycji niezb´dnej dla uczonych cytowaƒ. W latach osiemdziesiàtych – pisze Zygmunt Bauman przywo∏ujàc opini´ Russela Jacoby, badacza ˝ycia akademickiego Ameryki – „koledzy zastàpili publicznoÊç, a ˝argon wypar∏ j´zyk angielski (...) Dzisiejsi marksiÊci amerykaƒscy majà gabinety w gmachach uniwersyteckich i wydzielone miejsca na uniwersyteckich parkingach samochodowych”7. Czy nie jest wić tak – postawmy kolejne pytanie – i˝ tezy o koƒcu historii, do pewnego przynajmniej stopnia, budowane by∏y na podstawie rutynowego zwrócenia „lunety” w kierunku zwyczajowo obserwowanych elit, gdzie wypatrywanych nowych idei faktycznie ju˝ nie ma. I czy przypadkiem nie ta fiksacja sprawia∏a, ˝e oboj´tnie lub z lekcewa˝eniem przechodzi∏o si´ obok sal w tym samym uniwersytecie, gdzie s∏ychaç rozgoràczkowane dyskusje, dlatego ˝e ci w∏aÊnie, którzy do powiedzenia niewiele nowego ju˝ majà, dyskusje te uznali za „niepowa˝ne”. Byç mo˝e zatem smutny obraz ubóstwa idei kreowany przez Fukuyam´ mia∏ szans´ nie ziÊciç si´ w pe∏ni za sprawà dynamicznego rozwoju nowej generacji ideologii, których zalà˝ki pojawiajàce si´ w koƒcu lat szeÊçdziesiàtych wydawaç si´ wówczas musia∏y zaledwie echem wielkiej rewolty. Tymczasem, widzimy to dziÊ wyraênie, odezwa∏y si´ wtedy grupy nie reprezentujàce, w sensie wykraczajàcym poza pokoleniowà kontestacj´, tradycyjnych twórców i adresatów ideologii lub te˝, mówiàc bardziej precyzyjnie – tak jak si´ to sta∏o w przypadku odrodzonego ruchu feministycznego – uzyska∏y szersze pole do artykulacji swoich racji. Stopniowy zmierzch zainteresowania ideologiami klasowymi w po∏àczeniu z propagandowà atrakcyjnoÊcià nowej fali feminizmu i fascynacjà wp∏ywowych Êrodowisk akademickich osobliwà zbitkà koncepcji ekologicznych, naukowych, filozoficznych i moralnych, które dla podkreÊlenia prze∏omu nazwano „nowym paradygmatem”8 spowodowa∏y, ˝e coraz cz´Êciej w opisach zmian kulturowych i spo∏ecznych zbiór dawnych poj´ç socjologicznych poszerza nowa kategoria: p∏eç9. Symptomatyczna okaza∏a si´ zgoda uczestników seminarium poÊwićonego sytuacji wspó∏czesnego liberalizmu z opinià Daniela Bella stwierdzajàcego, ˝e „powszechne kwestionowanie autorytetów ma swe dencji w formie ka˝dego konkretnego sàdu, przesuwa jego substancjalnà zawartoÊç w sfer´ ca∏kowitej wzgl´dnoÊci”. K. Mannheim, Essays on the Sociology of Knowledge, Routledge, London 1952, s. 128. 7 Cyt. za: Z. Bauman, WieloznacznoÊç nowoczesna. NowoczesnoÊç wieloznaczna, PIW, Warszawa 1995, s. 128. 8 Zob. np. przedmow´ Anny Wyki do ksià˝ki F. Capra Punkt zwrotny, PIW, Warszawa 1987. 9 Nie chc´ przez to powiedzieç, ˝e kategoria ta nie by∏a dotàd zauwa˝ana. Chodzi raczej o nadanie jej nowej rangi we wspó∏czesnej filozofii i socjologii..

(4) 38. Ewa Cierniak-Szóstak. êród∏o w∏aÊnie w zmianie roli kobiety. Skoro podwa˝a si´ najstarsze formy autorytetu spo∏ecznego, to nie ma takiej formy autorytetu, która nie podlega∏aby zakwestionowaniu (...) Status kobiety jest wobec tego fundamentalnà zmianà oznaczajàcà odejÊcie od przesz∏oÊci”10. W obszarze interesujàcego nas nurtu idei spektakularnà manifestacjà tej tendencji jest próba kreowania nowej opcji teoriopoznawczej, której usystematyzowanym fundamentem staç si´ ma epistemologia feministyczna. Tà bowiem nazwà zwyk∏o si´ okreÊlaç zbiór koncepcji poznania odwo∏ujàcych si´ do swoistej mistyki kobiecego oglàdu Êwiata. Nietrudno zauwa˝yç, ˝e jej zwolenniczki, z uporem podkreÊlajàc swà samodzielnoÊç intelektualnà, przejmujà wiele z retoryki krytycznej socjologii rozumiejàcej. Zadaniem nowej dyscypliny ma byç zatem wypracowanie modelu prawdziwie emancypujàcej nauki spo∏ecznej, reprezentujàcej, w odró˝nieniu od scjentyfikowanej, „m´skiej” orientacji epistemicznej – integracyjny, nieinterwencyjny interes poznawczy: „Fizyka nie powinna byç modelem nauki” – pisze Sandra Harding w The Feminist Correction to Science Methodology and Theory – „Istniejà powody, by twierdziç, ˝e nauki spo∏eczne sta∏y si´ wzorem naukowoÊci. Feministki powinny uczyniç w tym zakresie co tylko mo˝liwe, choç to co równie˝ niezb´dne, zwiàzane jest ze zmianà w strukturze spo∏ecznej. Nie mo˝emy zmieniç nauki nie zmieniajàc spo∏eczeƒstwa”11. Nowa epistemologia oparta ma byç na „racjonalnoÊci opiekuƒstwa” zdecydowanie przeciwstawnej „represyjnej, instrumentalnej, oddzielajàcej etyk´ i wiedz´” racjonalnoÊci przyrodoznawstwa stanowiàcego projekcj´ doÊwiadczeƒ zwiàzanych z pe∏nieniem m´skich ról spo∏ecznych na kategorie opisu natury. W warstwie metodologicznej role te „reprodukujà zawsze skazane na niepowodzenie wzory m´skiego autorytetu opartego na czystym lub logicznym myÊleniu wbrew kobiecej sk∏onnoÊci do emocjonalnego i praktycznego zaanga˝owania”12. Charakter tak zarysowanego zbioru idei feministycznych sugeruje, i˝ mo˝e on byç badany w ramach zrewidowanego paradygmatu klasycznej socjologii wiedzy. Ramy metodologiczne wyznaczymy tu bowiem pojćiem ideologii, choç w omawianym przypadku przyjdzie zwróciç uwag´ na jej szczególnà postaç. W tradycyjnym rozumieniu myÊlenie ideologiczne nie polega jedynie na zdeterminowaniu treÊci przez czynniki zewn´trzne. Równie wa˝ny jest fakt – o czym przypomnia∏ Leszek Ko∏akowski – ˝e podmiot myÊli zdaje si´ ja traktowaç jako niczym nie zapoÊredniczony efekt wewn´trznej konsekwencji swoich rozumowaƒ. IdeologicznoÊç mistyfikowaç ma ÊwiadomoÊç w tym bowiem stopniu, w jakim prezentuje samà siebie w postaci wytworów autonomicznego umys∏u. Ideologicznym w tym w∏aÊnie ujćiu mo˝emy zatem za Theodorem 10 D. Bell, W.D. Burnham, M. Sandel, N. Gardels, Sytuacja liberalizmu. Sympozjum. „Ameryka”, zima 1988, s. 3. 11 S. Harding, The Feminist Correction to Science, Methodology and Theory, referat prezentowany na seminarium socjologii nauki w IUC w Dubrowniku, maj 1988. 12 Tam˝e..

(5) Ideologia spo∏eczna w Êwietle wspó∏czesnej refleksji naukowej. 39. Geigerem uznaç sàd wartoÊciujàcy „nie dlatego, ˝e daje wyraz jakiejÊ ocenie, lecz poniewa˝ i jeÊli, pewnemu wartoÊciowaniu nadaje form´ teoretycznej wypowiedzi rzeczowej, do∏àczajàc doƒ tym samym roszczenie do obiektywnej wartoÊci. Ten stan rzeczy mo˝na (...) wyraziç w formie ogólnej i uznaç za definicj´ wypowiedzi ideologicznej”13. Przekonanie, ˝e ideologie ukrywajàc swój „partykularny cel” przyw∏aszczajà sobie kostium uniwersalnej prawdy uczyni∏o z analizy funkcjonalnej i genetycznej idei popularnà technik´ waloryzacji myÊli, zgodnie z którà spo∏eczne zaanga˝owanie wytworów intelektu decydowaç mo˝e o ich odrzuceniu. John Dewey wysunà∏ takà w∏aÊnie propozycj´ weryfikacji teorii piszàc m.in.: „genetyczna metoda podejÊcia jest bardziej efektywnà drogà podwa˝ania (...) filozoficznego teoretyzowania ni˝ mog∏aby si´ okazaç jakakolwiek próba logicznej refutacji.” (PodejÊcie to oznacza∏o w praktyce odrzucenie przez Deweya Platoƒskiej koncepcji uniwersalnych idei jako wyrazu politycznego konserwatyzmu greckiego myÊliciela)14. Weber krytykowa∏ psychoanaliz´, zarzucajàc jej podwa˝anie „bazy dla naszych podstawowych zasad etycznych”15. Z pewnoÊcià zaskakuje fakt, ˝e argumentacjà funkcjonalnà pos∏ugiwali si´ filozofowie kojarzeni z rygoryzmem logicznych schematów oceny idei. Bertrand Russel w Szkicach sceptycznych pisa∏ np.: „behawioryzm doprowadza mnie do wniosku, ˝e jeÊli posiada on nast´pstwa etyczne, musi byç fa∏szywy”, zaÊ K.R. Popper w Otwartym spo∏eczeƒstwie odrzuca∏ przecie˝ sensownoÊç socjologicznej analizy wiedzy, wskazujàc m.in. na jej rzekomo nieunikniony, destrukcyjny charakter. Klasyczna socjologia wiedzy, chocia˝ wyraênie odcina∏a si´ od praktyk „wulgarnej” analizy funkcji i genezy w celu ich deprecjacji, w swej istocie pe∏niç musia∏a zadanie demistyfikacji, a co za tym idzie waloryzacji myÊli. Kontrowersyjna Mannheimowska koncepcja neutralnego stanowiska badawczego socjologii wiedzy czy koncepcja idoli w fenomenologicznej socjologii Schelera s∏u˝yç wszak mia∏y odkryciu owej szczególnej „wartoÊci dodatkowej”, jakà idee posiadajà dla ˝yciowych interesów swych twórców i zwolenników. Choç to w∏aÊnie Mannheim wik∏a si´ w rozwa˝ania nad nieuchronnoÊcià ideologicznoÊci ka˝dej formy myÊlenia (co wywo∏aç musia∏o dyskusj´ o odniesieniu tego odkrycia do jego w∏asnych uwarunkowaƒ bytowych), próbujàc jednoczeÊnie dokonaç pragmatycznej nobilitacji okreÊlonych koncepcji spo∏ecznych, istotnego zwrotu w „pozytywnym” waloryzowaniu ideologii dokonali zwolennicy marksizmu. Odtàd wskazanie na „ideologicznoÊç jako takà” przestaje byç pi´tnujàcym zabiegiem perswazyjnym. Trudno oprzeç si´ wra˝eniu, ˝e zmiana ta dokona∏a si´ w aurze swoiÊcie rozumianego gnostycyzmu16. Wprowadzenie 13 T. Geiger, Ideologia i prawda. Socjologiczna krytyka myÊlenia [w:] Problemy socjologii wiedzy, A. åmielecki, S. Czerniak, J. Ni˝nik, S. Rainko (red.), PWN, Warszawa 1985, s. 441. 14 J. Dewey, Reconstruction in Philosophy, New York 1920, s. 24. 15 E. Frankel-Brunswik, Confirmation of Psychoanalitical Theories [w:] The Validation of Scientific Theories, P.G. Frank (red.), Collier Books, New York 1962, s. 107–108. 16 Chodzi o spojrzenie na ten zbiór idei w perspektywie przejawów myÊlenia gnostycznego, tak jak pojmowa∏ je Eric Voegelin. Wed∏ug niemieckiego badacza idee gnostyczne dajà poczucie pa-.

(6) 40. Ewa Cierniak-Szóstak. koncepcji chilializmu epistemologicznego, operujàcego pojćiem proletariackiej perspektywy poznawczej, sugerowana przez Engelsa i rozwini´ta przez Lenina manichejska koncepcja partyjnoÊci prawdy czy zasada kontroli genetycznej idei, wed∏ug której „kontrola adekwatnoÊci dokonuje si´ – zgodnie z jednym z kanonów metodologii marksistowskiej – przez wskazanie na spo∏eczny rodowód teorii”17 oznacza, ˝e ujawnienie spo∏ecznych przes∏anek myÊlenia s∏u˝y ju˝ nie tylko wykazaniu b∏´dnoÊci koncepcji, lecz staje si´ równie˝ warunkiem jej gloryfikacji poznawczej. W nowoczesnym rozumieniu ideologicznoÊç b´dzie wić oznaczaç swoisty „bezwstyd intencji”, niczym nie skrywanà artykulacj´ partykularnych racji. ¸atwo ju˝ teraz dowieÊç, ˝e o umieszczeniu epistemologii feministycznej w tym w∏aÊnie nurcie ekspresji intelektualnych przesàdza nie tylko jej nazwa. Jawnie ideologiczne oczekiwania wobec efektów poznawczych myÊli feministycznej w spektakularny sposób przedstawi∏a Bell Hooks: „WartoÊç prac feministycznych w ogóle nie zale˝y od tego, czy i w jakim stopniu odpowiadajà one standardom akademickim. Je˝eli pisma feministyczne majà spe∏niaç swojà podstawowà funkcj´, tzn. dzia∏aç na rzecz promocji i rozwoju ruchu wyzwolenia kobiet, tedy ich styl pozostawaç musi w Êcis∏ym zwiàzku z politycznymi intencjami”18. W przeciwieƒstwie do politycznego pragmatyzmu poprzedniego pokolenia radykalnych intelektualistów, np. Charlesa Wrighta Millsa, utrzymujàcego, i˝ „nie sà istotne intencje badacza, wa˝na jest polityczna wymowa jego dzie∏a w danej sytuacji”19, w epistemologii feministycznej postuluje si´ znacznie bardziej rygorystycznà procedur´ weryfikacyjnà pism feministycznych, której podstawowà faz´ wyznacza badanie Êwiadomych intencji ich autorek, przy czym „prawid∏owoÊç” owych motywów potwierdzaç ma – zgodnie z postulatem „mocnym programów metodologicznych” – stopieƒ zaanga˝owania uczonych feministek w struktury i formy dzia∏alnoÊci politycznego ruchu feministycznego. Przyjćie jako zasady genetyczno-funkcjonalnej waloryzacji wytworów myÊli feministycznej doprowadza do sytuacji, w której ostatecznym argumentem za utrzymaniem lub odrzuceniem obowiàzujàcych dotychczas kategorii analitycznych (takich jak np. patriarchat) staje si´ kryterium ich „ideologicznej noÊnoÊci” wÊród klienteli ruchu feministycznego. nowania nad sytuacjà (uznanà za nieznoÊnà) dzi´ki przekonaniu o poznaniu natury kryzysu. Wybawienie dokona si´ za sprawà wiedzy, która rozszyfrowuje stan obecny, zawiera wzór po˝àdanego porzàdku wraz z kryteriami rozpoznania go w realnych wydarzeniach historycznych. Wybawienie osiàgalne jest w∏asnymi si∏ami cz∏owieka, w okreÊlonym momencie stawania si´ historii. Zob. wyznaczniki myÊlenia gnostycznego w E. Voegelin, Science, Politics and Gnosticism, Regnery-Gateway, Chicago 1968, s. 96–97. Zob. tak˝e tego˝ autora Nowa nauka polityki, Fund. Aletheia, Warszawa 1992 i Lud bo˝y, Znak, Kraków 1994. 17 L. Nowak, Zasady marksistowskiej filozofii nauki, Warszawa 1974, s. 66, zob. te˝ W. Mejbaum, Marksizm a analiza genetyczna, Studia Filozoficzne 1972, nr 1; P. Sztompka, O marksistowskim zaanga˝owaniu nauk spo∏ecznych, Studia Filozoficzne 1975, nr 8. 18 B. Hooks, Feminist Theory: From Margin to Center, Boston 1984, s. 111–112. 19 Cyt. za: J. Mucha, Socjologia jako krytyka spo∏eczna. Orientacja radykalna i krytyczne we wspó∏czesnej socjologii zachodniej, PWN, Warszawa 1986, s. 143..

(7) Ideologia spo∏eczna w Êwietle wspó∏czesnej refleksji naukowej. 41. Cytowane wczeÊniej fragmenty pism feministycznych wskazujà wyraênie, ˝e w „nowej” epistemologii argumentacja genetyczno-funkcjonalna wykorzystana jest dla zdyskredytowania wartoÊci poznawczej osiàgni´ç nauki „tradycyjnej”. Postrzega si´ jà bàdê jako wypaczonà przez m´skie skrzywienie (male bias), bàdê te˝, w mocniejszej formie, jako macho science20. Ten motyw równie˝ dowodzi pewnej oryginalnoÊci omawianych koncepcji w stosunku do klasycznie rozumianego pojćia ideologii. Warto w tym miejscu przypomnieç, i˝ koncepcja obiektywnej nauki od poczàtków socjologii wiedzy powodowa∏a swoistà ambiwalencj´ interpretacyjnà. Dziedziczàc z filozofii Bacona koncepcje idoli poznawczych, si∏à rzeczy intuicja socjologiczna potrzebowa∏a w tej dziedzinie „neutralnego” punktu odniesienia dla podejmowanych prób zdefiniowania „wiedzy zdeprecjonowanej” – tj. ideologii w∏aÊnie. Mannheim w niespójnych wypowiedziach wy∏àcza wić nauk´ spod wp∏ywu uwarunkowaƒ spo∏ecznych, by tym silniej na jej tle ukazaç zdeterminowanie zewn´trzne pozosta∏ych form myÊlenia. W innych przypadkach, podobnie jak Durkheim, sugeruje spo∏ecznà genez´ nie tylko metafizycznych przes∏anek teorii naukowych, lecz tak˝e myÊli matematycznej dla podkreÊlenia totalnego charakteru zale˝noÊci umys∏u od warunków egzystencjalnych. Scheler widzi istot´ nauki w fenomenologicznej iluminacji oczyszczonego z „ziemskich powiàzaƒ” Rozumu, stàd takie koncepcje, jak np. mechanicystyczne teorie przyrodnicze wydajà mu si´ intelektualnà ekspresjà po∏o˝enia bur˝uazji. Tak czy inaczej, racj´ ma N. Abercrombie piszàcy o spe∏nianym przez klasyczne szko∏y socjologiczne „wymogu posiadania jasnej koncepcji nauki, pozwalajàcej rozpoznaç ideologi´” lub jej teoretyczny odpowiednik21. Uznanie szczególnego statusu epistemologicznego nauki narzuca∏o zatem akceptacj´ zasady swoistej asymetrii eksplanacyjnej, kiedy to wyjaÊnienia odwo∏ujàce si´ do uwarunkowaƒ spo∏ecznych rezerwowano dla przypadków aberracji i b∏´dów poznawczych, zak∏adajàc, ˝e do analizy teorii naukowych stosuje si´ – przede wszystkim lub wy∏àcznie – schemat wewn´trznej logiki rozwoju nauki. W tej dziedzinie badaƒ – pisze Robert K. Merton – „rewolucja kopernikaƒska polega∏a na hipotezie, ˝e nie tylko b∏àd, z∏udzenie czy nieudowodnione przekonanie jest uwarunkowane spo∏ecznie (historycznie), ale te˝ i odkrycie prawdy”22. Rzecz w tym jednak, ˝e hipotez´ t´ wykorzystaç mo˝na, 20 Szerzej o feministycznej krytyce nauki: E. Pakszys, P∏eç a rozwój nauki. Problemy epistemologii feministycznej [w:] Humanistyka i p∏eç. J. Miluska, E. Pakszys (red.), Wyd. Nauk. UAM, Poznaƒ 1995; E. Cierniak-Szóstak, Epistemologia feministyczna [w:] Oglàdy i obrazy Êwiata spo∏ecznego, J. Goçkowski, P. Kisiel (red.), Wyd. Nauk. IF UAM, Poznaƒ 1997, Mi´dzy koncepcjà równoÊci i ró˝nicy p∏ci. Feminizm wobec nauki [w:] Kobiety wobec przemian okresu transformacji, K. Faliszek, E. McLean Pietras, K. Wódz (red.), Wyd. Âlàsk, Katowice 1997, Nauka w cieniu feminizmu, „Opcje” 1996. 21 N. Abercrombie, Class, Structure and Knowledge. Problems in the Sociology of Knowledge, Blackwell, Oxford 1980, s. 120. 22 R.T. Merton, Teoria socjologiczna i struktura spo∏eczna, PWN, Warszawa 1982, s. 1989; zob. tak˝e M. Zió∏kowski, Wiedza, jednostka, spo∏eczeƒstwo, Warszawa 1989..

(8) 42. Ewa Cierniak-Szóstak. zgodnie z tradycyjnym ujćiem Mertonowskiej socjologii nauki, dla badania szczególnych warunków sprzyjajàcych odkryciom zaliczanym zgodnie z obowiàzujàcym paradygmatem w poczet dokonaƒ naukowych lub te˝ do og∏oszenia szczególnej wartoÊci poznawczej osiàgni´ç dokonanych przez i w interesie przedstawicieli epistemologicznie uprzywilejowanej kategorii spo∏ecznej. W radykalnej postaci b´dzie to wić np. orzeczenie przez radzieckiego socjologa nauki Borysa Hessena pseudonaukowoÊci Principiów Newtona, zdeterminowanych kapitalistycznym kontekstem pracy uczonego; ich przeformu∏owanie w prawdziwie naukowy sposób mia∏o byç mo˝liwe wy∏àcznie w ramach socjalistycznego uk∏adu stosunków spo∏ecznych23. W radykalnych sformu∏owaniach koncepcja neutralnej metodologii badawczej wyda si´ jeszcze jednà derywacjà interesów, zaÊ sama epistemologia funkcjà uk∏adów spo∏ecznych. „I czy przybiera ona – pisze Lukacs – (jak u Berkeleya i Hume’a) postaç sceptycyzmu, a wić zwàtpienia w to, by nasze poznanie zdolne by∏o dotrzeç do jakichÊ rezultatów powszechnie wa˝nych czy te˝ (jak u Spinozy i Leibnitza) przejawia si´ jako nieograniczona ufnoÊç we w∏aÊciwà tym formom zdolnoÊç ujmowania prawdziwej istoty wszelkich rzeczy jest ju˝ sprawà o drugorz´dnym znaczeniu. Chodzi (...) o to, by wykryç (...) powiàzania naczelnych problemów tej filozofii z bytowà podstawà, z której wyrastajà jej pytania i do której stara si´ ona swym rozumiejàcym wysi∏kiem powracaç”24. W dyskusji na temat demarkacjonizmu i pseudonaukowoÊci R. Cooter zarzuca z pozycji marksistowskiej swym ideowym kolegom niekonsekwencj´, gdy operujà pojćiem pseudonauki dla krytyki socjobiologii czy testów IQ. Ma to, zdaniem kanadyjskiego filozofa, s∏u˝yç nieÊwiadomemu podtrzymywaniu kapitalistycznego modelu spo∏eczeƒstwa. U˝ywajàcy pojćia „pseudonauki” wydajà si´ „podobni do wczesnych dziewi´tnastowiecznych radyka∏ów z∏apanych w sid∏a post´pu bez zwartego, teoretycznego zrozumienia tej sytuacji”. Dla Lukacsa, pisze Cooter, oczywisty jest strukturalny zwiàzek mi´dzy mitem naukowego obiektywizmu a istotà kapitalistycznego wyzysku. Twierdziç, ˝e jakaÊ koncepcja jest pseudonaukowa, to sugerowaç wiar´ w mo˝liwoÊç obiektywnej nauki, ideologi´ prezentujàcà zreifikowany obraz rzeczywistoÊci w postaci niezmiennych statycznych kategorii. Tymczasem to w∏aÊnie „wàskie, trywialne u˝ycie terminu ideologia odrywa uwag´ od faktycznej ideologicznej funkcji tego rodzaju ekspozycji pseudonauki (...): wiary, ˝e istnieje aktualnie coÊ takiego jak prawdziwa, obiektywna (nieideologiczna) prawda zwana Naukà.” Argumentacja taka „mo˝e jedynie w dalszym ciàgu legitymizowaç tyrani´ «obiektywnych» poj´ç, które podtrzymujà kapitalistyczne stosunki spo∏eczne”25. Nie powinno nas tedy dziwiç, ˝e w epistemologii feministycznej brak odwo∏aƒ do „obiektywnych praw”, a zatem wàtku, który legitymizowaç mia∏ wie23 B. Hessen, The Social and Economics Roots of Newton’s ‘Principia’ [w:] Sciences at the Crossroads, N.I. Bukharin (red.), London 1937. 24 G. Lukacs, Historia i ÊwiadomoÊç klasowa, PWN, Warszawa 1988, s. 248. 25 R. Cooter, Deploying ‘Pseudoscience’: Then and Now [w:] Science, Pseudo-science and Society, The Calgarian Institute for Humanities 1980, s. 240–242..

(9) Ideologia spo∏eczna w Êwietle wspó∏czesnej refleksji naukowej. 43. le przes∏anek ideologii poprzednich generacji (tak, jak zdefiniowa∏ je cytowany poprzednio T. Geiger). Istotnie, trudno powo∏ywaç si´ na legitymizacj´ jakichkolwiek czynników obiektywnych, skoro deprecjonowanie pojćia „obiektywnoÊci” jako maskulinistycznego oraz akobiecego czy nawet antykobiecego stanowi jedno z fundamentalnych za∏o˝eƒ programu feministycznej teorii poznania. Konstatacja powszechnie przyj´tych w Êrodowisku akademickim standardów oraz wzorców uprawiania nauki kreuje wizerunek nurtu myÊlowego, którego przedstawicielki, jak pisze sarkastyczny wobec ka˝dej formy nauki zideologizowanej Józef ˚yciƒski, „za pomocà demokratycznego g∏osowania chcia∏yby decydowaç o postaci praw przyrody”26. Epistemologia feministyczna w sposób typowy dla wielu partykularnych form myÊlenia unika odpowiedzi na niepokojàce pytania o w∏asne racje poznawcze. Spektakularnym przyk∏adem okazuje si´ centralny paradoks feminizmu, który Toril Moi wyrazi∏a nast´pujàco: „Zak∏adajàc, ˝e poza patriarchatem nie istnieje ˝aden obszar, z którego kobiety mog∏yby przemawiaç, w jaki sposób wyjaÊniç mo˝na pojawienie si´ w obr´bie systemu patriarchalnego fenomenu antypatriarchalnego dyskursu feministek?”27 Tego rodzaju sprzecznoÊci nie stanowià jednak wykroczenia w systemie odrzucajàcym Arystotelesowskà logik´ dwuwartoÊciowà jako jeszcze jeden przejaw m´skiego „imperializmu logicznego”. Paradoksowi temu towarzyszy nast´pny. Wbrew ∏atwo wyprowadzalnemu z lektury wi´kszoÊci pism feministycznych wra˝eniu podjćia przez ich twórczynie niemal˝e pionierskiego dzie∏a, ataki na tradycyjne koncepcje racjonalnoÊci nauki przeprowadzano znacznie wczeÊniej w ramach – jak by to okreÊli∏y bohaterki naszych rozwa˝aƒ – „patriarchalnej filozofii nauki” i to, rzecz oczywista, bez potrzeby wykorzystania fundamentalnej dla feministycznej krytyki wiedzy kategorii p∏ci kulturowej (gender)28. Pomijajàc interpretacje p∏ynàce z wewn´trznych problemów logicznej analizy rozwoju wiedzy naukowej, kontekst wspó∏czesnych krytyk nauki w znacznym stopniu wyznacza∏ antyintelektualizm inspirowany przez ideologie spo∏eczeƒstwa alternatywnego. Przypomnijmy, i˝ kontrkulturowe ruchy koƒca lat szeÊçdziesiàtych przynios∏y jednoznacznie negatywnà ocen´ bezdusznoÊci cywilizacji naukowo-technicznej oraz radykalne postulaty wyzwolenia ludzkoÊci z tyranii Rozumu. Pod has∏em ochrony natury, spontanicznej ekspresji osobowoÊci inspirowanej irracjonalnymi koncepcjami psychologicznymi29 i powrotem do fascynacji egzotycznà mistykà dokonywano dyskredytacji racjonalnej tradycji kultury Zachodu. W tym podejÊciu poszukiwanie alternatywnych form J. ˚yciƒski, Granice racjonalnoÊci. Eseje z filozofii nauki, PWN, Warszawa 1993, s. 44. T. Moi, Sexual/Textual Politics, London, Methuen 1985, s. 81. 28 Szerzej o gender: E. Gontarczyk, KobiecoÊç i m´skoÊç jako kategorie spo∏eczno-kulturowe w studiach feministycznych, Eruditus, Poznaƒ 1995. Zob. te˝ K. Âlćzka, Feminizm, Wyd. Ksià˝nica, Katowice 1999; R.P. Tong, MyÊl feministyczna.Wprowadzenie, Warszawa 2002. 29 Zob. A. Bloom, op. cit. 26 27.

(10) Ewa Cierniak-Szóstak. 44. ˝ycia wyzwolonego z „totalizmu i opresyjnoÊci Rozumu” sz∏o w parze z próbami demistyfikacji samego pojćia racjonalnoÊci, które traktowano jako „uwarunkowany spo∏ecznie wytwór pe∏niàcy funkcje zmodernizowanego fetysza”30. W tym kontekÊcie zainteresowanie epistemologià feministycznà, wbrew egzaltacji jej oryginalnoÊcià powszechnà wÊród admiratorek ruchu, jawi si´ jako jedna z kontrkulturowych reakcji przeciw obiektywnym, bezosobowym sk∏adnikom nauki. W gruncie rzeczy poczucie swoistej alienacji naukowego rozumu nieobce jest samym naukowcom. Steven Weinberg, charakteryzujàc jej istot´, pisa∏ m.in.: „Prawa przyrody sà tak samo bezosobowe i odleg∏e od wartoÊci ludzkich jak zasady arytmetyki. Nie chcieliÊmy tego, ale tak jakoÊ wysz∏o”31. Z pewnoÊcià rzeczà interesujàcà by∏oby wyjaÊnienie wp∏ywu, jaki na antyscjentystyczne reakcje ruchów kontrkulturowych wywar∏a percepcja dyskusji wokó∏ tradycyjnych koncepcji rozwoju nauki, docierajàca dzi´ki coraz bardziej eseistycznej formie wypowiedzi filozoficznej do szerszych kr´gów publicznoÊci uniwersyteckiej. Wydaje si´ przy tym, ˝e w powszechnej ÊwiadomoÊci utrwali∏o si´ przekonanie – w znacznej mierze ukszta∏towane przez opini´ liberalnych Êrodowisk akademickich – jakoby w sporze filozofów nauki pomi´dzy stanowiskami internalistycznym a eksternalistycznym (choç dyskusja nie znalaz∏a jednoznacznego rozstrzygnićia) racja by∏a po stronie Thomasa Kuhna i Paula K. Feyerabenda. Trudno nie uznaç, i˝ ich filozofia jest nie tylko bardziej sugestywna literacko, lecz tak˝e, operujàc w nieporównywalnie mniejszym stopniu aparatem logicznym, ∏atwiejsza do zrozumienia dla nieprofesjonalnego czytelnika. Porównajmy wymagania kompetencyjne, jakie stawia lektura Logiki odkrycia naukowego Poppera z o kilkadziesiàt lat póêniejszà Strukturà rewolucji naukowych Kuhna. Zjawisku percepcji sporu obu opcji towarzyszy przy tym budowanie serii nieporozumieƒ na temat „logicznej” opozycji wobec relatywistów, czego spektakularnym mo˝e byç szereg mitów na temat koncepcji Poppera rozpowszechnionych wÊród socjologów32. Badacze losów wytworów intelektu zgodzà si´ zapewne z poglàdem, i˝ w spo∏ecznej recepcji idei nierzadko reaguje si´ mocniej na postawy ich g∏osicieli ni˝ na substancjalnà zawartoÊç myÊli. Wysoce specjalistyczne i abstrakcyjne twierdzenia przyjmowane bywajà poza kr´giem specjalistów nie z racji ich obiektywnych uzasadnieƒ, lecz z powodu zaufania odbiorców. A styl pisarstwa Paula Feyerabenda, który w nauce ceni∏ przede wszystkim „artystycznà wyobraêni´, dadaistyczne po∏àczenie przeciwstawnych idei, twórcze poszukiwanie nowych dróg w gàszczu sprzecznoÊci logicznych” w pe∏ni odpowiada∏ J. ˚yciƒski, op. cit., s. 11. Podaj´ za: J. ˚yciƒski, op. cit., s. 44. 32 A. Szóstak, Mi´dzy rozsàdkiem a ob∏´dem. O pewnych socjo-psychologicznych aspektach sporu wokó∏ kryterium demarkacji [w:] Nauka, to˝samoÊç i tradycja, J. Goçkowski, S. Marmuszewski (red.), Universitas, Kraków 1995, s. 96–97. E. Pietruska-Madej, Podmiot, twórczoÊç i tradycja w Êwietle popperyzmu [w:] Nauka, to˝samoÊç... 30 31.

(11) Ideologia spo∏eczna w Êwietle wspó∏czesnej refleksji naukowej. 45. klimatowi intelektualnemu wspó∏kszta∏towanemu przez ruchy kontrkulturowe. Od krytyki stanowiska internalistycznego Feyerabend przeszed∏ do deklaracji, w których zaleca∏ epistemologiczny anarchizm jako filozofi´ zdecydowanie odrzucajàcà „uniwersalne normy, uniwersalne prawa oraz uniwersalne idee, takie jak Prawda, Rozum, SprawiedliwoÊç czy Mi∏oÊç”. Liberalizm tego podejÊcia nie by∏ tylko kwestià mody obowiàzujàcej w Êrodowiskach Nowej Lewicy, które opublikowa∏y jego s∏ynnà ksià˝k´ Against Method. Bliska tym Êrodowiskom krytyka racjonalnoÊci stanowi∏a wyraz podejÊcia demistyfikacyjnego, w którym unika si´ zarówno „kultu autorytetów”, jak i konformizmu prowadzàcego do „niewolnictwa intelektualnego”. Wyzwolenie z niewoli Rozumu jawi si´ w tej perspektywie jako forma dà˝enia do pe∏ni cz∏owieczeƒstwa, gdy˝ „cz∏owiek przestanie byç niewolnikiem i osiàgnie nale˝nà mu godnoÊç (...) dopiero wtedy, gdy stanie si´ zdolny do wyjÊcia poza najbardziej podstawowe kategorie, wÊród nich równie˝ i te, które rzekomo czynià go cz∏owiekiem”33. Tego rodzaju podejÊcie sprawia, ˝e epistemologicznà wartoÊç wiedzy zastàpiç mo˝e ocena nauki z punktu widzenia waloryzacji okreÊlonej koncepcji ˝ycia: „Wydaje mi si´ – pisze Feyerabend – ˝e szcz´Êcie i rozwój ludzkiej jednostki stanowi obecnie – jak nigdy dotàd – najwy˝szà z mo˝liwych wartoÊci (...) Przyjmujàc te podstawowà wartoÊç, pragniemy takiej metodologii i takich instytucji, które pozwolà nam zachowaç jak najwićej z tego, co jesteÊmy zdolni robiç i umo˝liwià najpe∏niejszà realizacj´ naturalnych sk∏onnoÊci”34. Retoryka, jakà pos∏ugiwa∏ si´ Feyerabend, uzupe∏niona „gorliwoÊcià misjonarza i oryginalnà historiografià czy aksjologià” okaza∏a si´ atrakcyjna dla pewnych typów mentalnoÊci, przyciàgajàc tych, którzy chcieli zademonstrowaç intelektualnà niezale˝noÊç od tradycyjnych wzorców uprawiania wiedzy akademickiej35. Wydaje si´ zatem, i˝ wystarczajàcym powodem, aby przysporzyç Feyerabendowi admiratorek w „kolektywie myÊlowym” feministek okaza∏ si´ radykalizm poglàdów. W pracach wywodzàcych si´ z kr´gu myÊlowego akademickiego feminizmu odnaleêç mo˝na wszak, jeÊli nie przywo∏ywany wprost, to przynajmniej refleks koncepcji, w myÊl której „nie istnieje ˝adna «metodologia naukowa», która mog∏aby oddzieliç nauk´ od reszty. Nauka stanowi tylko jednà z ideologii, która nap´dza (albo te˝ hamuje) spo∏eczeƒstwo”36. I chocia˝ Feyerabend, uznajàc nauk´ za form´ myÊlenia ideologicznego, nie precyzowa∏ co rozumie przez samà ideologi´, zadowalajàc si´ w tym przypadku zbiorem popularnych skojarzeƒ, jego radykalne koncepcje okaza∏y si´ dostatecznie atrakcyjne dla feminolo˝ek usi∏ujàcych sformu∏owaç program „alternatywnej nauki feministycznej”. Ich intelektualne ambicje sprawi∏y Cyt. za: J. ˚yciƒski, Granice racjonalnoÊci..., s. 32. P. Feyerabend, Jak byç dobrym empirystà, PWN, Warszawa 1979, s. 216. 35 Piszàc o stylu narracji póênych tekstów Feyerabenda warto wspomnieç, i˝ w swoich polemikach stawa∏ si´ coraz bardziej agresywny, nie stroniàc nierzadko od ostrych epitetów i wulgaryzmów pod adresem oponentów. Przyk∏adem jest seria artyku∏ów z prze∏omu lat siedemdziesiàtych i osiemdziesiàtych zamieszczanych w Philosophy of the Social Sciences. 36 Cyt. za J. ˚yciƒski, Granice racjonalnoÊci..., s. 41. 33 34.

(12) 46. Ewa Cierniak-Szóstak. wszelako, ˝e nie potrafiàc zrezygnowaç z fundamentalnego dla zachodniej kultury duchowej pojćia racjonalnoÊci, zmieni∏y jego znaczenie: tak wić racjonalne sta∏o si´ nie to, co obiektywnie prawdziwe, lecz to, co s∏u˝y okreÊlonej koncepcji ˝ycia. Alternatywne pojćie racjonalnoÊci nie jest zresztà wytworem jedynie myÊli feministycznej. MieliÊmy ju˝ okazj´ spostrzec, jak urzeczenie w∏asnym radykalizmem cz´sto utrudnia feminolo˝kom dostrze˝enie semantycznej, teoretycznej czy filozoficznej wtórnoÊci „odkrywanych” przezeƒ prawd i idei. W tym przypadku – pomijajàc ju˝ inspiracje ze strony radykalnej filozofii nauki czy te˝ niektórych przedstawicieli szko∏y frankfurckiej (g∏ównie Marcusego i Habermasa), epistemologia feministyczna otrzymuje powa˝ne wsparcie ideologiczne ze strony ekofilozofii i nurtów „nowej ÊwiadomoÊci” czy „nowego paradygmatu”. Henryk Skolimowski, jeden z propagatorów filozofii ekologicznej pisze wprost: „ RacjonalnoÊç musi byç pomocnà cz∏owiekowi w zrozumieniu Êwiata wokó∏ niego; s∏u˝yç w ludzkiej walce o zrozumienie i pe∏ni´ egzystencji. Istnieje du˝o wićej do zrozumienia w kosmosie i naszych sprawach ni˝ obecna racjonalnoÊç nam pozwala. Stworzenie i zaszczepienie alternatywnego schematu racjonalnoÊci b´dzie zaledwie etapem w poznawczym i duchowym rozwoju cz∏owieka”37. Istotne dla badaczy idei jest pytanie o moment, w którym adoracja okreÊlonych propozycji intelektualnych powoduje przesunićie ich do dziedziny dokonaƒ o powszechnie uznanym statusie intelektualnym, chocia˝ trudno jeszcze mówiç o szerokiej percepcji tych idei poza „egzoterycznym kr´giem kolektywu myÊlowego”38, zaÊ ich ciàgle „niedomkni´ta” treÊç ulega permanentnym przeobra˝eniom. W przypadku epistemologii feministycznej moment ten zdaje si´ wyznaczaç rosnàca popularnoÊç nurtów nale˝àcych do „nowego paradygmatu” i „g∏´bokiej ekologii”, które inkorporujàc niektóre idee feministyczne, tym samym dostarcza∏y uprawomocnienia ca∏emu systemowi myÊli feministycznej. Po∏àczenie metaforyki feminizmu i elementami mistyki Wschodu (taoizm) oraz ekologià (np. hipoteza Gai) dawa∏o w efekcie mocne asercje, podobne do tych, które inspirowa∏y Henryka Skolimowskiego do konfrontacji geometrii euklidesowej z tzw. geometrià naturalnà. „Czym jednak jest geometria naturalna? – zastanawia si´ z powagà ekofilozof z uniwersytetu w Ann Arbor – Jakie sà te jej formy? Sà one ko∏owe, spiralne, okràg∏e, w kszta∏cie ∏ona (...) wszelkie ˝ycie wysz∏o z ∏ona, które jest nieregularne, amorficzne, pe∏ne powiàzanych p´tli i spirali”39. Przy tych rozwa˝aniach schematyczne interpretacje jin i jang w kategoriach stereotypów cech p∏ciowych wydaç si´ ju˝ muszà ma∏o rewolucyjne. 37 H. Skolimowski, Evolutionary Rationality [w:] PSA 1974 – Proceeding of the 1974 Biennal Meeting of the Philosophy of Science, Boston Studies in The Philosophy of Science, Vol. XXXII. 38 L. Fleck, Powstanie i rozwój faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki o stylu myÊlowym i kolektywie myÊlowym, Wyd. Lubelskie, Lublin 1986. 39 H. Skolimowski, Nadzieja matkà màdrych, ZBZ „Sangha”, Warszawa 1989, s. 95–98..

(13) Ideologia spo∏eczna w Êwietle wspó∏czesnej refleksji naukowej. 47. Szkicowane powy˝ej cechy epistemologii feministycznej sprawiajà, i˝ mo˝e ona stanowiç interesujàcy przedmiot badawczy interpretacyjnej koncepcji socjologii wiedzy. Nale˝y w tym miejscu przypomnieç, ˝e wspó∏czeÊni badacze, np. A.P. Simonds, N. Stehr czy R.A. Morrow, zwracajà uwag´ na b∏´dy pope∏niane przez licznych interpretatorów mannheimowskiej koncepcji socjologii wiedzy40. Jeden z najistotniejszych polegaç ma na uto˝samianiu pojćia spo∏ecznego kontekstu myÊli ze sferà faktów materialnych jednoznacznie determinujàcych charakter egzystencji poznajàcego. W odró˝nieniu od kauzalnej strategii wyjaÊniania zjawisk ÊwiadomoÊci przez wskazania na quasi-mechanistyczne zdeterminowanie myÊli przez sytuacj´ spo∏ecznà jej twórców i nosicieli, interpretacyjny paradygmat socjologii wiedzy rezerwuje pojćie „rzeczywistoÊci spo∏ecznej” dla kontekstu znaczeniowego analizowanego stanowiska intelektualnego41. W tej zatem opcji genez´ z faktów zast´puje geneza ze znaczeƒ, zaÊ pojćie egzystencji spo∏ecznej zyskuje raczej epistemologiczny ni˝ ontologiczny charakter. Techniczne wyra˝enie „zwiàzek myÊli i bytu” – stwierdza Hans J. Lieber – jest jedynie narz´dziem pozwalajàcym poza wszelkim wyjaÊnianiem przyczynowym, na zrozumienie i szczególnà interpretacj´ Êwiata ducha jako czegoÊ istniejàcego w znaczàcym kontekÊcie. Z tym rozumieniem metody socjologicznej w analizie idei koresponduje próba odczytania propozycji Mannheima jako zarysu hermeneutyki kultury. Badanie fenomenu epistemologii feministycznej polega∏oby zatem na „po∏àczeniu analizy znaczeniowej z socjologicznà diagnozà sytuacji, w oparciu o mo˝liwie najÊciÊlejsze zanalizowanie wszystkich wa˝nych myÊlicieli danego ruchu z uwagi na ich myÊlenie i pokazanie, ˝e wielu poj´ç u˝ywali oni inaczej ni˝ pozosta∏e grupy oraz jak zmianie bazy spo∏ecznej towarzyszy∏a zmiana ich stylu myÊlenia”42. Przypomnijmy jeszcze zdania Leszka Ko∏akowskiego: „Badacz idei nie sàdzi (...) by by∏y one absolutnie pos∏uszne okolicznoÊciom i pozbawione si∏y w∏asnej (w przeciwnym wypadku nie by∏oby powodu ich studiowaç), ale nie sàdzi tak˝e, by mog∏y one ˝yç przez pokolenia nie zmieniajàc swego sensu. Je˝eli w tym znaczeniu umieszczamy si´ jako historycy idei na zewnàtrz ideologii, to jednak nie umieszczamy si´ bynajmniej na zewnàtrz kultury, w której i z której ˝yjemy. Przeciwnie, historia idei, a w szczególnoÊci tych, które wywiera∏y i nadal wywierajà znaczny wp∏yw na umys∏y, jest do pewnego stopnia samokrytykà kultury”43.. 40 Dok∏adne omówienie tych stanowisk zawiera praca A.P. Simonds Karl Mannheim’s Sociology of Knowledge, Clarendon Press, Oxford 1978. 41 A.P. Simonds, op. cit., rozdz. 5 – The Sociology of Knowledge as an Interpretative Method. 42 K. Mannheim, Das Konservative Denken. Sociologische Beitrage zum Werden des politischen Denkens in Deutchland, „Archiv fur Socialwissenschaft und Sozialpolitik” 1927, t. 57. Podaj´ za: K. Mannheim, Ideologia i utopia [w:] Problemy socjologii wiedzy, PWN, Warszawa 1985, s. 352–353. 43 L. Ko∏akowski, G∏ówne nurty marksizmu, t. I, Wyd. Kràg, Wyd. Pokolenie, Warszawa 1989, s. 10–11..

(14) 48. Ewa Cierniak-Szóstak. Literatura Abercrombie N., Class, Structure and Knowledge. Problems in the Sociology of Knowledge, Blackwell, Oxford 1980. Bauman Z., WieloznacznoÊç nowoczesna. NowoczesnoÊç wieloznaczna, PWN, Warszawa 1995. Bell D., Burnham W.D., Sandel M., Gardels N., Sytuacja liberalizmu. Sympozjum, „Ameryka”, zima 1988. Bloom A., Nietzsche w Ameryce, „Ameryka” 1988, nr 288 Bloom A., The Closing of the American Mind: How Higher Education its Failed Democracy and Impoverished the Souls of Today’s Students, Students, Schuster 1987. Bloom A., Umys∏ zamkni´ty, , Zysk i S-ka, Poznaƒ 1997. Cierniak-Szóstak E., Nauka w cieniu feminizmu, „Opcje” 1996. Cierniak-Szóstak E., Epistemologia feministyczna [w:] Oglàdy i obrazy Êwiata spo∏ecznego, J. Goçkowski, P. Kisiel (red.), Wyd. Nauk. IF UAM, Poznaƒ 1997. Cooter R., Deploying ‘Pseudoscience’: Then and Now [w:] Science, Pseudo-science and Society, The Calgarian Institute for Humanities 1980. Dewey J., Reconstruction in Philosophy, New York 1920. Feyerabend P., Jak byç dobrym empirystà, PWN, Warszawa 1979. Fleck L., Powstanie i rozwój faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki o stylu myÊlowym i kolektywie myÊlowym, Wyd. Lubelskie, Lublin 1986. Frankel-Brunswik E., Confirmation of Psychoanalitical Theories [w:] The Validation of Scientific Theories, P.G. Frank (red.), Collier Books, New York 1962. Fukuyama F., Koniec historii, , Zysk i S-ka, Poznaƒ 1996. Geiger T., Ideologia i prawda. Socjologiczna krytyka myÊlenia [w:] Problemy socjologii wiedzy, A. åmielecki, S. Czerniak, J. Niznik, S. Rainko (red.), PWN, Warszawa 1985. Gontarczyk E., KobiecoÊç i m´skoÊç jako kategorie spo∏eczno-kulturowe w studiach feministycznych, Eruditus, Poznaƒ 1995. Habermas K., Teoria i praktyka, PIW, Warszawa 1983. Harding S., The Feminist Correction to Science, Methodology and Theory, referat prezentowany na seminarium socjologii nauki w IUC w Dubrowniku, maj 1988. Hessen B., The Social and Economics Roots of Newton’s ‘Principia’ [w:] Sciences at the Crossroads, N.I. Bukharin (red.), London 1937. Hooks B., Feminist Theory: From Margin to Center, South End Press, Boston 1984. Janion M., Humanistyka. Poznanie i terapia, PIW, Warszawa 1982. Ko∏akowski L., G∏ówne nurty marksizmu, t. I, Wyd. Kràg, Wyd. Pokolenie, Warszawa 1989. Lukacs G., Historia i ÊwiadomoÊç klasowa, PWN, Warszawa 1988. Mannheim K., Das Konservative Denken. Sociologische Beitrage zum Werden des politischen Denkens in Deutchland, „Archiv fur Socialwissenschaft und Sozialpolitik” 1927, t. 57. Mannheim K., Essays on the Sociology of Knowledge, Routledge&Kegan, London 1952. Mannheim K., Ideologia i utopia [w:] Problemy socjologii wiedzy, PWN, Warszawa 1985. Mejbaum W., Marksizm a analiza genetyczna, Studia Filozoficzne 1972, nr 1. Merton R.T., Teoria socjologiczna i struktura spo∏eczna, PWN, Warszawa 1982. Mi´dzy koncepcjà równoÊci i ró˝nicy p∏ci. Feminizm wobec nauki [w:] Kobiety wobec przemian okresu transformacji, K. Faliszek, E. McLean Pietras, K. Wódz (red.), Wyd. Âlàsk, Katowice 1997. Moi T., Sexual/Textual Politics, Methuen, London 1985..

(15) Ideologia spo∏eczna w Êwietle wspó∏czesnej refleksji naukowej. 49. Mucha J., Socjologia jako krytyka spo∏eczna. Orientacja radykalna i krytyczne we wspó∏czesnej socjologii zachodniej, PWN, Warszawa 1986. Nisbet R., Przesàdy. S∏ownik filozoficzny, Fundacja Aletheia, Warszawa 1988. Nowak L., Zasady marksistowskiej filozofii nauki, PWN, Warszawa 1974. Pakszys E., P∏eç a rozwój nauki. Problemy epistemologii feministycznej [w:] Humanistyka i p∏eç, I, J. Miluska, E. Pakszys (red.), Wyd. Nauk. UAM, Poznaƒ 1995. Simonds A.P., Karl Mannheim’s Sociology of Knowledge, Clarendon Press, Oxford 1978. Skolimowski H., Evolutionary Rationality [w:] PSA 1974 – Proceeding of the 1974 Biennal Meeting of the Philosophy of Science, Boston Studies in The Philosophy of Science, Vol. XXXII. Skolimowski H., Nadzieja matkà màdrych, ZBZ „Sangha”, Warszawa 1989. Szóstak A., Mi´dzy rozsàdkiem a ob∏´dem. O pewnych socjo-psychologicznych aspektach sporu wokó∏ kryterium demarkacji [w:] Nauka, to˝samoÊç i tradycja, J. Goçkowski, S. Marmuszewski (red.), Universitas, Kraków 1995. Sztompka P., O marksistowskim zaanga˝owaniu nauk spo∏ecznych, Studia Filozoficzne 1975, nr 8. Âlćzka K., Feminizm, Wyd. Ksià˝nica, Katowice 1999. Tong R.P., MyÊl feministyczna. Wprowadzenie, PWN, Warszawa 2002. Voegelin E., Lud bo˝y, Znak, Kraków 1994. Voegelin E., Nowa nauka polityki, Aletheia, Warszawa 1992. Voegelin E., Science, Politics and Gnosticism, Regnery-Gateway, Chicago 1968. Zió∏kowski M., Wiedza, jednostka, spo∏eczeƒstwo, PWN, Warszawa 1989. ˚yciƒski J., Granice racjonalnoÊci. Eseje z filozofii nauki, PWN, Warszawa 1993. ˚yciƒski J., J´zyk i metoda, Znak, Kraków 1983.. Social Ideology in Light of Contemporary Scientific Thought Attempts to create new theoretical options through the employment of feminist epistemology are signs of the new female-centric outlook of modern feminism and can be discussed as the ideological reaction against the breaking down of strategies of assimilation promoted in the 1960s and 70s. The popularity of feminist epistemology among different schools of thought results from the fact that it is connected with general social and cultural changes in Western society. Postmodern intellectual trends in the social sciences have a clearly visible influence on feminist epistemology, which opposes the idea that the use of abstract models is a superior way of gaining knowledge than researching the reality of the world. Feminist epistemology is an intriguing sign of anti-scientific tendencies, in which the starting point for the criticism of science is Weber’s concept of rationalization as well as Scheller’s uniting of technology and science in the category of “the instrumental mind” as a tool of “violation of nature”. The basic intellectual position of feminist epistemology clearly refer to Habermas, Foucalt, and Lefevre, rehabilitating “the substance of the everyday”. These influences have caused feminist epistemology to become one of the most widely theoretically researched areas of contemporary cultural opposition..

(16)