Przyczyny i konsekwencje opóźnień w rozwoju infrastruktury społecznej na terenach wiejskich

Elżbieta Hławacz-Pajdowska

Przyczyny i konsekwencje opóźnień

w rozwoju infrastruktury społecznej

na terenach wiejskich

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 21, 215-227

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S К Ł O D O W S К A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X I, 11 SECTIO H 1987

Zakład Planowania Społecznego, Gospodarczego i Przestrzennego W ydziału Ekonomicznego UMCS

E l ż b i e t a H Ł A W А С Z - P A J D O W S К A

Przyczyny i konsekw encje opóźnień

w rozwoju infrastruktury społecznej na terenach w iejskich

Причины и последствия отставания социальной инфраструктуры сельских районов

Causes and Consequences of D elays in the D evelopm ent of Social Infrastructure iin Rural Regions

W szystkie przem iany, nie ty lk o społeczne, ale i gospodarcze są ściśle zw iązane z rozw ojem in fr a s tr u k tu r y społecznej. P rz em ian y społeczne do­ k o n u ją się n a bazie w zro stu dostępności i konsum pcji usług in fra s tru k ­ tu ry społecznej jako pod staw y realizacji celów p o lityki społecznej państw a. Z kolei p rzem ian y gospodarcze zachodzą pod w p ły w em rozw oju sek to ra usług, k tó ry staje się sty m u lato re m gospodarki n aro d o w ej, na sk u te k istn ien ia sw oistego sprzężenia zw rotnego m iędzy obu zm iennym i. Niedorozw ój in fra s tru k tu ry społecznej rodzi w ięc w iele b a rie r i zah a­ m ow ań w postępie i rozw oju społeczno-gospodarczym o c h a ra k te rz e lokalnym , reg io n aln y m czy też ogólnokrajow ym .

Z naczenie i w ielostronność oddziaływ ania in fr a s tr u k tu r y społecznej w y n ik a z pełnionych przez nią fu n k cji. W o parciu o p rzeg ląd lite r a tu r y dotyczącej tego problem u, p ro p o n u jem y n a stę p u jąc ą k lasy fik ację fu n k cji p ełnionych przez in fra s tru k tu rę społeczną:1

— usługow a, — in teg racy jn a,

1 J. К 1 e e r : Rola in fr a stru k tu r y ośw ia ty w rozw oju. A z ja Radziecka — A z ja Centralna. „Ekonom ista” 1957, 5; A. B a r t e c z e k : In w e s ty c je in frastru k­ turalne ja ko in stru m ent po lityk i przestrzenn ej. Prace naukowe AE w K atowicach. K atow ice 1982, s. 95; J. К г o s z e 1: Rozmieszczenie in fr a stru k tu r y społecznej. W ybrane problem y. Zakład N arodowy im. Ossolińfckich PAN, 1982.

— p u b liczno-aktyw izująca,

— kształto w an ia m odelu konsum pcji, — rep ro d u k cy jn o -m o ty w acy jn a, — kształto w an ia układów osadniczych.

F u n k c ja usługow a polega na św iadczeniu usług dla ludności. Z ak res tej fu n k cji uzależniony jest od rod zaju urządzenia świadczącego d aną usługę. W iększość podstaw ow ych u rządzeń in fra stru k tu ry społecznej m a zasięg lokalny, im zaś w iększa je st specjalizacja urządzenia, ty m pow ięk­ sza się obszar jego oddziaływ ania. C zynnikam i decydującym i o skali przestrzen n ej in fra s tru k tu ry społecznej są:

— m ożliw ości techniczno-ekonom iczne, — w a ru n k i środow iska n atu raln eg o , — w ielkość zapotrzebow ania,

— m iejsce jed n o stk i osadniczej w fun kcjo n aln o -p rzestrzen n y m i a d ­ m in istra c y jn y m układzie osadnictw a.

Z tego p u n k tu w idznia in fra stru k tu rę m ożna podzielić na:

— in fra s tru k tu rę lokalną (w sk ład któ rej wchodzi większość u rz ą ­ dzeń podstaw ow ych: żłobki, przdszkola, szkoły podstaw owe, ośrodki zdrow ia, apteki, kina, czytelnie itd.),

— in fra s tru k tu rę ponadlokalną (składnikam i jej są urządzenia w y ­ specjalizow ane: szpitale, szkoły wyższe, część szkół średnich, te a ­ try , filh arm o n ie, sanatoria, p rew en toria, biblioteki naukow e itp.). F u n k cja in te g ra c y jn a zw iązana jest z procesem integracji. In te g rac ja po­ lega na tw o rzen iu całości z elem entów istniejący ch uprzednio oddzielnie oraz u trz y m y w a n ia tak iej całości w stanie zdolnym do trw an ia i dalszego sam oistnego rozw oju.2 In te g ru ją c e oddziaływ anie urządzeń in fra s tru k ­ tu ry społecznej uzależnione jest od ich ch arak teru , zasięgu obsługi oraz od stopnia ich dostępności, a w y n ik a z im m anentnego związku z obsłu­ giw anym tere n em . W p rzy p ad k u urządzeń o znaczeniu ponadlokalnym rola in fr a s tr u k tu r y społecznej jako czynnika in teg racji p rzestrzen nej jest w d ecy d u jący m stopniu d eterm inow ana dostępnością i spraw nością funk cjo no w an ia sy stem u tra n s p o rtu i kom unikacji. Dzięki tem u syste­ m owi bow iem mogą być realizow ane dojazdy do in sty tu cji i u rządzeń in fra s tru k tu ry społecznej ty p u : szkoła, ośrodek k u ltu ry , in sty tu cje i u rz ę ­ dy a d m in istra c ji publicznej. Gros u rządzeń w iejskiej in fra s tru k tu ry spo­ łecznej m a jed a k zasięg lo kaln y a n aw et m iejscow y, stąd też poprzez k o rzystan ie z ich usług w y tw a rz ają się więzi o podobnym charakterze. Istn ieje w ym óg zbliżenia ty c h obiektów do użytkow ników , w celu o p ty ­ m alnego zaspokojenia potrzeb. W zględnie jed n a k w yrów nane w a ru n k i k o rzystan ia z ty ch u sług oraz ich sta n d a rd w obrębie zespołu osadnicze­

2 G. L i t o w s k i : Integracja ekonomiczna i społeczna miast na przykła dzie B ydgoszczy i Torunia. UMK. Toruń 1980, s. 6.

go stanow ią w a ru n e k tra k to w a n ia go jako zintegrow anego p rzestrzenn ie. In te g ra c y jn e m u oddziaływ aniu in fra s tru k tu ry społecznej sp rz y ja :8

— szeroki dostęp ludności do św iadczeń oraz ich w zględnie w y ró w ­ n a n a jakość,

— pow ołanie i działalność lokaln y ch in sty tu c ji sp ołeczno -kultu­ raln y ch ,

— uczestnictw o ludności w lo kaln y m życiu społeczno-politycznym i k u ltu ra ln y m ,

— w y tw o rzen ie i um ocnienie lok alny ch więzi społecznych, w y n ik a ­ jący ch ze w spólnego k o rzy stania z usług,

— istn ien ie i działalność a d m in istra c ji publicznej o zasięgu lo k aln y m oraz organów k o o rd y n u jący ch w szelkie poczynania społeczno-go­ spodarcze na danym teren ie,

— spraw n ie fu n k cjo n u jąca kom unikacja.

In fra s tru k tu ra społeczna stw arza p odstaw y do in te g rac ji przede w szy­ stk im w płaszczyźnie społecznej i in sty tu cjo n aln ej.

W oparciu o potrzebę u czestnictw a w życiu społeczno-politycznym oraz o potrzebę a d m in istra c y jn ej obsługi ludności rozw ija się publiczno- -ak ty w izu jąca fu n k cja in fra s tru k tu ry społecznej. A k ty w izu jącą rolę in fra s tru k tu ry społecznej m ożna ro zp atry w ać w kilk u aspektach. Rozwój jej urządzeń stw arza now e m iejsca pracy, dając ty m sam ym m ożliwości dodatkow ego z a tru d n ie n ia i zarobków ludności zam ieszkałej na danym teren ie. W raz ze w zrostem dostępności do urządzeń ośw iaty, zw iększa się szansa n a zdobycie zaw odu i w y kształcenia, a przez to n a szybsze za­ tru d n ie n ie i usam odzielnienie się. W reszcie in fra s tru k tu ra społeczna, po­ przez rozwój u rząd zeń opiekuńczo-w ychow aw czych przyczynia się do ak ty w izacji zasobów kobiecej siły roboczej.

K ształtow anie m odelu spożycia przez in fra s tru k tu rę społeczną zw ią­ zane je st z w szech stro n n ym rozw ojem nie tylk o fizycznym , ale i in te le k ­ tu a ln y m człow ieka. M odel konsum pcji w pierw szej kolejności z d e te rm i­ n o w any jest w ysokością o trzy m y w an y ch dochodów przez ludność. Dostępność do u rząd zeń in fra s tru k tu ry społecznej m a rów nież duży w p ły w na s tr u k tu rę w ydatków ; je s t czynnikiem kształto w an ia potrzeb n iejak o niezależnie od dochodów. Je j oddziaływ anie p rzejaw ia się nie ty lk o w zw iększeniu udziału w y d atk ó w przeznaczonych na ochronę zdro­ w ia, ośw iatę i w ychow anie, k u ltu rę i sztukę czy zagospodarow anie czasu wolnego. W w y n ik u uczestnictw a w k u ltu rz e, zdobyw ania w ykształcenia, zw iększa się racjon aln o ść spożycia, zm ieniają się tra d y c je i p rzy zw y ­ czajenia.

8 Por. L. K u p i e c : Rola in frastru ktu ry w zagospodarowaniu prze strze n n ym . „M iasto” 1971, 9.

F u n k cja rep ro d u k cy jn o -m o ty w acy jn a in fr a s tr u k tu r y społecznej polega na stw orzeniu w aru n k ó w dla reg e n e rac ji sił. O całkow itej rep ro d u k c ji siły roboczej m ożem y m ówić w tedy, gdy pracow nik w raca do p racy nie ty lk o najedzony, ale zdrow y i w ypoczęty. Tem u o statn iem u zaś służą urządzenia in fra s tru k tu ry społecznej. Jednocześnie p ełna rep ro d u k c ja siły roboczej, uw zględniająca w szystkie te ele m en ty stanow i bodźce w y d a j­ ności p racy i dobrej roboty. B raki in fra s tru k tu ry społecznej są więc d otkliw ie odczuw ane zarów no z politycznego, społecznego, jak i ekono­ m icznego p u n k tu w idzenia, stanow ią czynnik h a m u ją cy w zrost w y d a j­ ności p racy i jej jakość. N asilają się w ów czas tak ie n eg aty w n e zjaw iska, ja k w zrost w ypadków przy pracy, absencja, flu k tu a cja , w reszcie pato lo­ gie społeczne.

O statnia fu n k cja in fra s tru k tu ry społecznej — kształto w an ia układó w osadniczych — jest w y n ik iem jej zw iązku z obsługiw anym teren em , licz­ bą i s tru k tu rą zam ieszkującej go ludności.

O m aw iane fu n k cje pełnione są nie ty lk o przez in fra s tru k tu rę spo­ łeczną m iast, ale, a może n a w e t przede w szystkim , wsi. N iedorozw ój in fra s trk u tu ry społecznej, a w efekcie n iespełnienie lu b osłabienie fu n k ­ cji pełnionych przez nią m a szereg konsekw encji, k tó re szczególnie w y ­ raźnie uw idaczniają się n a obszarach w iejskich. Z ostaną one om ówione w dalszej kolejności.

P ełn ienie przez in fra s tru k tu rę społeczną, sc h arak tery zo w an y ch wyżej fu n k cji uzależnione jest od poziom u jej rozw oju na d an y m teren ie, na co m a w pływ szereg czynników zarów no o c h a ra k te rz e o biektyw nym , jak i specyficznym .

Do czynników , k tó re d e te rm in u ją rozm ieszczenie in fra s tru k tu ry spo­ łecznej, posiadających c h a ra k te r u n iw ersaln y , m ożem y zaliczyć takie czynniki, jak: dem ograficzne, w a ru n k i n a tu ra ln e , naukow o-techniczne, społeczno-ekonom iczne, socjologiczne, k u ltu ro w e , celow ościowe.4

Obok ty ch czynników istn ieją rów nież czynniki specyficzne, w łaściw e poszczególnym etapom rozw oju. Można tak że pogrupow ać czynniki ze w zględu n a zasięg oddziaływ ania. Z tego p u n k tu w idzenia m ożna w yróż­ nić czynniki o zasięgu: lokalnym , regionalnym , m ięd zyregionalnym .5 Z p u n k tu w idzenia potrzeb k ształto w ania w iejskiej in fr a s tr u k tu r y spo­ łecznej istotne znaczenie m ają n astęp u jące czynniki:

— ty p i wielkość jed n o stk i osadniczej, o k reślająca w ielkość zapotrze­ bow ania n a daną usługę,

— fu n k cje egzogeniczne, pełnione przez daną jed n o stk ę osadniczą (ad m inistracy jn e i inne),

4 B. P i a s e c k i : Czynnik i determ inują ce rozm ieszczenie in frastru ktu ry spo­ łecznej. INP Gdańsk 1973, s. 17—19.

— w a ru n k i n a tu ra ln e , — odległość od m iast, — u k ład sieci osadniczej,

— cechy społeczno-zaw odow e i dem ograficzne ludności, — rozw ój tra n s p o rtu i końiunikacji,

— oraz pew ne su b iek ty w n e czynniki, ja k prężność lokalnej ad m in i­ stra c ji, wielkość czynów społecznych itp.

W u k ształto w an iu in fra s tru k tu ry społecznej na obszarach w iejskich naszego k ra ju , żaden z w ym ienionych czynników nie odeg rał sam oistnie decy du jącej roli. Duża część bud y n kó w i urządzeń in fra s tru k tu ry spo­ łecznej została w zniesiona dzięki czynom społecznym lub pod naciskiem społeczności lokalnej, stąd n iejed n o k ro tn ie lokalizacja n ie k tó ry ch u rz ą ­ dzeń w y d a je się w ręcz p rzypadkow a. W całym zresztą okresie powo­ jen n y m b ra k było w y raźn ie n akreślo n ej, jedn olitej koncepcji czy też d o k try n y rozw oju urząd zeń in fra stru k tu ra ln y c h . Nie b rano pod uw agę czynników d e te rm in u ją c y c h te n rozw ój, zm ieniano koncepcję organizacji i zasad działania u rządzeń in fra s tru k tu ry społecznej.8 Nie sprzyjało to op ty m alizacji zaspokojenia p o trzeb ludności w zakresie usług społecz­ nych. O braz in fra s tru k tu ry społecznej na obszarach w iejskich jest więc bardzo niejed n o lity , u k ształto w an y w sposób raczej żywiołow y, a więc nie zawsze racjo n aln y .

S łab y poziom rozw oju in fra s tru k tu ry społecznej n a te re n a c h w ie j­ skich m iał swe źródła zarów no w p rzyczynach ogólnych, działających w obrębie całego k raju , ja k i w p ew nych specyficznych dla m iejscow ości w iejskich. Do przyczyn ogólnokrajow ych m ożem y zaliczyć: — p ry m a t prod ukcji, — n iepro p o rcjo n aln y rozwój gospodarki, — błędy w polityce społecznej, — b rak n iw elacji n aro sły ch dysprop orcji historycznych w dzie­ dzinie in fra s tru k tu ry . W szystkie te przy czyny m ożna sprow adzić w za­ sadzie do jed n ej gen eraln ej: p ry m a t rozw oju gospodarczego n ad rozw o­ jem społecznym w całym okresie, z m ałym i jed y n ie w y jątk am i, pow ojennej h isto rii Polski.

P ry m a t p rod u k cji i w iążący się z nim niep ro p o rcjo n aln y rozwój go­ spodarki spow odow ał zaniedbania w rozw oju działu p roduk cji dóbr kon­ su m p cy jn y ch i usług. N ajm n iej doinw estow ane okazało się rolnictw o i w ieś jak o całość. W ieś i rolnictw o stano w iły rez e rw u a r siły roboczej i źródło ak u m u la cji p ierw o tn ej, z którego dość długo czerpano. W kon­ tekście chronicznego niedofinansow ania rolnictw a nie należy dziwić się n iew ielk im środkom , jakie przeznaczono na zagospodarow anie in fra ­ s tru k tu ra ln e wsi.

6 K. P o d o s k i : Infrastru ktura społeczna w Polsce. Stan i p e r s p e k ty w y . PWE. W arszawa 1978, s. 61.

B łędy w polityce społecznej w iązały się z b rakiem ogólnej koncepcji te j dyscypliny, w ty m rów nież b rak iem koncepcji rozw oju in fra s tru k tu ry społecznej. Rozwój społeczny tra k to w a n o w yłącznie jako w yn ik rozw oju gospodarczego i procesu socjalizacji gospodarki narodow ej. Nie podw aża­ jąc zasadności tego poglądu n ależy zwrócić uw agę, że rozwój społeczny nie zawsze m usi być w ynikow ą procesów gospodarczych, czego dow iodła chociażby polska rzeczyw istość. G ospodarka i jej efektyw ność stanow i podstaw ę rozw oju społecznego, ale on sam rządzi się swoimi p raw am i i w ym aga odpow iedniej polityki społecznej. M aterialn ą bazą tego roz­ w oju jest in fra s tru k tu ra społeczna. Szczupłe środki, k tó re na n ią kie­ row ano, nie b y ły w pełn i w y k o rzy stan e racjonalnie, to znaczy lokalizacja in w esty cji in fra stru k tu ra ln y c h czasam i dokonyw ała się bez uw zględnie­ nia czynników ją d eterm in u jący ch , zwłaszcza o długofalow ym działaniu. P on adto akcyjność działania rów nież nie sp rzy jała op ty m alnej rozbudo­ wie jej urządzeń. P rz y k ła d e m m oże być tu chociażby szkolnictw o pod­ staw ow e na wsi. N ad m iern a ilość szkół podstaw ow ych w ybudo w ana na w si w latach sześćdziesiątych w edług h asła „tysiąc szkół n a tysiąclecie”, zaczęła w latach siedem dziesiątych w ykazyw ać niedobór uczniów . N ie­ k tó re z ty c h szkół opustoszały w ogóle. W okresie ty m obserw uje się więc likw idację w ielu szkół podstaw ow ych i tw o rzen ie zbiorczych szkół gm innych.

W ieś polska była tra d y c y jn ie zacofana. J e s t to k on sekw encją okresu zaborów i opóźnionego rozw oju gospodarczego, w kroczenia P olski na dro­ gę kap italisty czn y ch stosunków produkcji. W iele z ty c h zaniedbań sta­ rano się z sukcesem zlikw idow ać po II w ojnie św iatow ej. W dalszym ciągu istn ieje je d n a k dyspro p o rcja w w a ru n k a ch życia n a w si i w m ie­ ście. Je d n y m z elem entów , k sz ta łtu jąc y c h w a ru n k i życia je st in fra stru k ­ tu ra społeczna, upow szechnienie k tó rej na w si odbiega od poziomu w mieście.

W śród przyczyn specyficznych opóźnienia rozw oju in fra s tru k tu ry spo­ łecznej, działającej w obrębie m iejscow ości w iejskich, m ożna wyróżnić: 1) rozproszoną sieć osadniczą, 2) rozproszoną zabudow ę w ew nątrzosie­ dlową, 3) niedorozw ój m ieszkalnictw a i in fra s tru k tu ry kom un aln ej, 4) nie­ spełnienie p rzy zn an y ch fu n k cji urzędom g m in ny m i ich planom w za­ kresie zagospodarow ania przestrzennego.

W iejska sieć osadnicza naszego k ra ju stanow i sw oisty ew enem ent w skali eu ro p ejsk iej. S tru k tu ra m iejscow ości w g liczby ludności przed­ staw iała się n astęp u jąco :7

do 100 m ieszkańców — 15,4% od 100 do 199 m ieszkańców — 27,1% 7 Wg ostatniego spisu powszechnego. Dane GUS za rok 1977.

od 200 do 499 m ieszkańców od 500 do 990 m ieszkańców od 1000 do 1999 m ieszkańcóv ponad 2000 m ieszkańców — 39,0% — 13,0%

—

,

%

W yraźnie zaznacza się więc przew aga m iejscow ości m ałych, poniżej 500 m ieszkańców (ponad 80%) i duża liczba bardzo m ałych, poniżej 100 m ieszkańców (ok. 15%). O sadnictw o w iejskie c h a ra k te ry z u je duża siła bezw ładności, p rzejaw iająca się w trw ałości p rzestrzen n ej, n aw et ty c h u kładów osadniczych, k tó re podlegają procesow i w y lu dn ienia.8 Duże rozproszenie sieci osadniczej h am u je rozwój zarów no in fra s tru k tu ­ r y społecznej, ja k i technicznej, k tó re w isto tn y m stopniu decy d ują o za­ spokojeniu potrzeb ludności w iejskiej. W n iek tó ry ch m iejscow ościach, ze w zględu na zbyt m ałą liczbę odbiorców, nie opłaca się lokalizow ać pla­ ców ek in fra s tru k tu ry społecznej. W praw dzie k ry te riu m opłacalności nie pow inno być tra k to w a n e jako jed y n e k ry te riu m lokalizacji i funkcjono­ w an ia urządzeń in fra s tru k tu ry społecznej, to jed n a k w p rak ty c e uleg ają likw id acji placów ki n ieren tow ne. Jak o p rzy k ła d m ożna w ym ienić cho­ ciażby kina stałe na wsi, k tó ry c h liczba uległa w lata ch siedem dziesiątych gw ałtow n em u zm niejszeniu.

W kontekście ty c h rozw ażań p ow staje pytan ie: czy p o trafim y p rze­ kształcić u k ład osadniczy wsi polskiej, aby nie stał on na przeszkodzie dalszem u jej in fra stru k tu ra ln e m u zagospodarow aniu? P o zy tyw n a odpo­ w iedź m usi budzić pew ne w ątpliw ości, zwłaszcza że w lata ch 1970— 1980 nie została w y k o rzy stan a szansa przekształcenia u k ład u osadniczego m iej­ scowości w iejskich. W iązała się ona z procesem w y m ian y starego zasobu m ieszkaniow ego, głów nie w Polsce c e n traln e j i w schodniej.9 Większość pow stałych m ieszkań (3/4) w znieśli in w esto rzy in d yw id ualn i. Budow ano b u d y n k i większe, ogniotrw ałe i n a d aw n y ch działkach, co u trw aliło istn ie­ ją c y u k ład osadniczy n a w iele lat. T ak w ięc b ra k w y raźn ej koncepcji p rzebu do w y wsi polskiej w k ie ru n k u w iększej k o n c e n trac ji sieci osad­ niczej, b ra k oddziaływ ania i znaczenia p lanó w gm in i ignorancja w ładzy w ty m zak resie (jako czw arta p rzyczyna w ym ieniona przez n as w opracow aniu) spow odow ały p e try fik a c ję w iejskiej sieci osadniczej, ty m sam ym staw iając isto tn ą tam ę rozw ojow i w iejskich urządzeń zaspokaja­ jąc y c h p otrzeby ludności.

D odatkow ym u tru d n ie n ie m dla rozbudow y placów ek in fra s tru k tu ry społecznej je st rozproszona zabudow a osiedli w iejskich, c h a ra k te ry sty c z ­ n a zw łaszcza dla re jo n ó w podgórskich. Liczne, m ałe przysiółki, roz­ 8 Por. A. St a s i a k : W ybrane p ro b le m y zagospodarowania przestrzennego w si polskiej. „Miasto” 1982, 5.

9 Por. A. S t a s i a k : Mieszkaln ictw o ja ko isto tn y elem ent zagospodarowania w s i polskiej. „Mdasto” 1982, 6.

proszone na całym ty m tere n ie sp raw iają, że ludność je zam ieszkująca m u si pokonyw ać duże odległości, ab y skorzystać z usług in fra s tru k tu ry społecznej.

S p raw ą isto tn ej w agi dla rozw oju in fra s tru k tu ry w iejskiej je s t pozy­ sk anie k a d r odpow iedniej jakości, k tó re d ecyd u je o jakości św iadczonych usług. A ntybodźcem do podejm ow ania p rac y na w si je st b rak m ieszkań w ogóle, a w szczególności m ieszkań o odpow iednim stand ardzie, tj. p rzede w szystkim w yposażonych w e le m en ta rn e u rządzenia higieniczno- -sa n ita rn e . N a p rzy k ła d wg założonego m odelu optym alnego w yposaże­ nia m aterialneg o w iejsk ich ośrodków zdrow ia, każdy ośrodek pow inien posiadać m ieszkania dla personelu. Tym czasem je st to elem ent n a jb a r­ dziej, w śród inn y ch , odległy od założonego m odelu. N ajlepiej w yposażo­ ne w ojew ództw o (pilskie) posiada ty lko jed n ą trzecią optym alnej liczby m ieszkań w ośrodkach zdrow ia n a wsi. Je śli nie zostanie rozw inięte m ie­ szkalnictw o, rozbieżność m iędzy jakością św iadczonych usług na wsi i w m ieście będzie rosła.

Taki stan rzeczy m usi budzić niepokój, zwłaszcza że jego k onsek w en­ cje są boleśnie odczuw ane przez ludność w iejską. K o nsekw encje te p rze­ ja w ia ją się w w ielu dziedzinach p racy i życia n a wsi. U m ow nie propo­ n u je m y ich podział na konsekw encje ekonom iczne i społeczne.

Do n a stę p stw ekonom icznych należy zaliczyć n isk ą efektyw ność p ro ­ d u k c ji rolniczej, w y n ik ającą m iędzy in n y m i z: m ig racji ze wsi do m iast, tra d y c y jn y c h m etod u p raw y rolnej, b ra k u k a d r w ykw alifikow anych. W ym ienione tu przykładow o zjaw iska k sz ta łtu ją się pod w pływ em bardzo w ielu czynników , w śród k tó ry c h poziom rozw oju in fra s tru k tu ry spo­ łecznej zajm u je z pew nością poczesne m iejsce. U stalenie jed n ak siły od­ działyw ania jej n a te zjaw iska jest tru d n e . Z uw agi na to zajm iem y się przede w szystkim k onsekw encjam i społecznym i, n a kjtóre in fra s tru k tu ra społeczna m a w pływ decydujący.

N a pierw szym m iejscu należałoby w ym ienić konsekw encje niskiego poziom u rozw oju w iejskiej in fra s tru k tu ry społecznej w dziedzinie o chro­ n y zdrow ia. E fek ty działania służby zdrow ia c h arak tery zo w an e są n a j­ częściej p rzy pom ocy w skaźników n eg aty w n y ch , tak ic h ja k um ieralność ogółem i wg g ru p w iekow ych ludności, zachorow alność wg przyczyn, absencja chorobow a na 1000 zatru d n io ny ch w gospodarce uspołecznionej, p rzeciętna długość życia. N iek tóre z ty c h w skaźników zostały zamieszczo­ n e w tab. 1 i 2. P rz y p a tru ją c się inform acjom z a w a rty m w ta b e lac h w i­ dzim y, że w szystkie w skaźniki k ształto w ały się n iekorzystnie dla lu d n o ­ ści w iejskiej, w całym b ad an ym okresie, w porów naniu z ludnością m iejską. W skaźnik zgonów niem ow ląt, dużo w yższy dla wsi w początko­ w y m okresie badaw czym , m a szybką ten d e n c ję spadkow ą na wsi i zbli­ ża się do poziom u w m ieście. J e s t to w y nik iem przyznania p rio ry te tu

Tab. 1. Zgony ludności w iejskiej Deaths among the rural population

Lata

Zgony na 1000 ludn.

Zgony niem ow ląt na 1000 urodzeń żyw ych

Miasto Wieś Miasto Wieś Różnica (M-W)

1960 7,0 8,0 49,7 58,8 —8,8

1970 7,7 8,6 31,6 34,8 —3,2

1980 9,2 10,7 21,0 21,7 —0,7

1983 9,0 10,3 19,3 19,3 0,0

Źródło: Rocznik statystyczny 1980 i 1984, Warszawa 1981, 1985. Rocznik demograficzny 1980, Warszawa 1981.

Mały rocznik statystyczny 1981, Warszawa 1982.

Tab. 2. Zgony wg w ieku dzieci i m łodzieży na 1000 osób danej grupy w ieku D eaths according to the age of children and youth per 1,000 persons of a given

age group

Rok

O 1—4 5—9 10—14 15—19 20—24 25—34

M W M W M W M W M W M W M W

1983 3,9 4,1 0,5 0,8 0,3 0,4 0,3 0,4 0,7 0,8 0,9 1,3 1,3 1,7 Źródło: Rocznik statystyczny 1984, Warszawa 1985.

ochronie zdrow ia w tej dziedzinie na wsi, w n a k ład ach in w e sty c y jn y ch lat siedem dziesiątych. Rów nież w zrost poziom u edu kacji k ob iet w ie j­ skich, popraw a w aru n k ó w m ieszkaniow ych p rzy czyn iły się do zm niejsze­ nia różnic m iędzy poziom em ty ch w skaźników w m ieście i na wsi. N a­ to m iast w skaźniki um ieralności dzieci i m łodzieży k s z ta łtu ją się n iek o rz y stn ie dla wsi w zesitawieniu z m iastem i nie w y k a z u ją te n d e n c ji m alejącej. W śród przyczyn, oprócz niepełnego dostępu do usłu g o ch ro n y zdrow ia, m ożna w ym ienić: narażen ie na w iększą w ypadkow ość dzieci w iejskich (dojazdy do szkół, pomoc w gospodarstw ie rolnym ), n ied o sta ­ teczna opieka nad dziećm i i młodzieżą, n iski poziom higien y i k u ltu r y zdrow otnej itp .10

10 Por. L. F r ą c k i e w i c z : S fe ry niedostatku. Instytut W ydawniczy Zw iąz­ ków Zawodowych. Warszawa 1983.

W dziedzinie ośw iaty n a stęp stw am i niższego poziom u rozw oju u rz ą ­ dzeń in fra s tru k tu ry społecznej są: niższy poziom w ykształcenia ludności w iejskiej w p orów naniu z m iejską, odpływ m łodzieży w ykształconej do m iast, zacofana obyczajowość, niski poziom świadom ości i k u ltu ry (np. zdrow otnej, k u ltu ry życia codziennego, w ypoczynku itp.).

S k u tk ie m słabego upow szechnienia placów ek opiekuńczow ychow aw

-Tab. 3. Struktura w ydatków gospodarstw domowych robotników i chłopów w 1982 r.

The structure of expenses in households of peasants in 1982 W yszczególnienie Robotnicy Chłopi

1. Żywność 46,2 48,1

2. Napoje alkoholowe 5,7 5,8

3. Wyroby tytoniow e 1,1 1,3

4. Odzież i obuwie 11,2 10,5

5. M ieszkanie 11,7 10,0

7. H igiena osobista i ochrona zdrowia 2,6 2,8 6. Ogrzewanie i energia elektryczna 1,5 1,4 8. Kultura, ośw iata, sport i turystyka,

wypoczynek 4,0 3,4

9. Transport a łączność 3,8 5,1

10. Pozostałe 12,2 11,6

R a z e m 100,0 100,0

Źródło: Obliczenia w łasn e na podstaw ie Rocznika Statystycznego 1983, tabl. 15/182, s. 111.

czych je s t z jed n ej stro n y duża w ypadkow ość w śród dzieci, zwłaszcza m łodszych, z d ru giej stro n y trag iczn y w ręcz los ludzi sta ry c h na wsi, osam otnionych, pozbaw ionych opieki zarów no ze stro n y rodziny, ja k i in sty tu c ji państw ow ych.

In fra s tru k tu ra społeczna w si może mieć isto tn y w pływ na budżet cza­ su ludności w iejsk iej. P ro b le m te n został om ówiony oraz znalazł swe em piryczne odzw ierciedlenie w p rac y L. A dam czuka.11 A u to r na pod sta­ w ie obliczeń stw ierd za, że istn ieje w y raźn a u jem n a korelacja m iędzy po­ ziom em in fra s tru k tu ry usługow ej w si a śred nim czasem p racy jej m iesz­ kańców . W dobrze w yposażonych m iejscow ościach m ieszkańcy p rac u ją o l h 6m in krócej niż m ieszkańcy w si o zerow ym poziomie w yposażenia.

11 L. A d a m c z u k : In frastru ktu ra społeczna w si jako czynnik determ in u ­ jący b u d żet czasu ludności w iejsk iej. „W iadomości Statystyczn e” 1979, 7.

Ś redni czas p racy zawodowej m aleje, a średn i czas w olny rośnie w raz ze w zrostem in fra s tru k tu ry społecznej wsi.

N iski poziom rozw oju w iejskiej in fra s tru k tu ry społecznej nie sp rzy ja pełnieniu przez nią fu n k cji kształtow an ia m odelu konsum pcji. U prosz­ czonym obrazem m odelu konsum pcji je st s tru k tu ra w yd atkó w gospo­ d arstw dom owych, p rzedstaw iona w tab. 3.

Różnice, jak ie zachodzą w stru k tu rz e w ydatków m iędzy gospodar­ stw am i dom ow ym i robotników i chłopów polegają na w yższym udziale w gospodarstw ach chłopskich w yd atk ó w na żywność, tra n s p o rt i łączność, a niższym n a k u ltu rę , ośw iatę, sport, w ypoczynek oraz m ieszkanie

Tab. 4. Ludność pozostająca w zasięgu bezpośredniego oddziaływania instytucji i urządzeń kulturalnych (%>)a

The population w ithin a direct influence of cultural institutions and appliances (°/o)

Nazwa instytucji/urządzenia Miasto Wieś

Teatr zawodowy 51,1 —

Czytelnia 95,8 21,8

Placów ka biblioteczna 100,0” 60,2

Klub prasy i książki 88,8 38,8

Sala w idow iskow o-kinow a 98,3

Kino stałe . 9,4

Dom kultury 91,5 .

Św ietlica . 40,6

Kiosk „Ruchu” 100,Ob 47,8

Radioodbiornik 93,4 84,1

Telewizor 90,6 73,6

Adapter (magnetofon) 48,7 31,5

Instrum ent muzyczny 8,3 4,6

a Przez bezpośredni zasięg rozumiemy taką sytuację, w której m ieszka­ niec może korzystać z instytucji znajdującej się w m iejscu zam ieszka­ nia oraz z urządzenia znajdującego się w e w łasnym gospodarstwie domowym.

b Szacunek.

Źródło: M. Strąk: M aterialne uw arunkow anie dostępu do kultury. „Wieś i R olnictw o” nr 1978/2.

i odzież, obuwie. N iew ątpliw ie s tru k tu ra w y datk ów gospodarstw ro b o t­ niczych je st b ardziej racjo n aln a niż chłopskich, zwłaszcza że rodziny ro ­ botnicze dysponow ały w 1982 r. nieco niższą sum ą dochodów niż rodziny chłopskie. W yższy ud ział w y d atk ó w n a żyw ność na wsi jest sk u tk iem m niejszego dostępu ludności w iejskiej od a rty k u łó w przem ysłow ych i usług. A by nabyć te dobra czy usługi m ieszkańcy w si m uszą przebyw ać

dość długą drogę, czego dowodem je s t z jed n ej stro n y w yższy udział w y d atk ó w na tra n s p o rt i łączność a niższy na odzież, obuwie, m ieszka­ n ie, k u ltu rę , oświatę, sp o rt w rodzinach chłopskich. P o tw ierdzen iem tej sy tu a c ji są dane zaw arte w tab. 4. O dsetek ludności w iejskiej pozostają­ cej w zasięgu bezpośredniego oddziaływ ania u rząd zeń k u ltu ra ln y c h jest znacznie niższy niż ludności m iejskiej. N ajw iększe różnice zachodzą w p rzy p ad k u dostępu do czytelni, klubów prasy i książki oraz kiosków „ R u ch u ”. Bardziej w y ró w n ane jest upow szechnienie urządzeń w e w ła­ snym gospodarstw ie dom ow ym (radio, telew izor, adapter).

B rak urządzeń zagospodarow ania czasu wolnego, b rak m ożliw ości roz­ propagow ania bardziej racjonalnego w zorca spożycia n a wsi m a swe sk u t­ ki w istnien iu w ielu patologii społecznych w środow isku w iejskim . W pierw szym rzędzie n ależy w ym ienić alkoholizm . N ajw iększe su m y na alkohol na 1 osobę rocznie w y d aje się w łaśnie w gospodarstw ach chło- po-robotników i chłopów, o 22% więcej niż w gospodarstw ach p raco w n i­ czych, o 6% więcej niż w rodzinach robotniczych. Pozostałe patologie społeczne w środow isku w iejskim k sz ta łtu ją się na podłożu alkoholizm u, np. patologie rodzinne. S ta ty sty k a społeczna w skazuje jed n ak na m n iej­ sze rozm iary ty c h zjaw isk na wsi niż w mieście. Nie oznacza to jednak , że nie stanow ią one p roblem u w śród ludności w iejskiej. J e st on jed n a k tru d n ie jsz y do statystycznego uchw ycenia, gdyż nie zawsze kończy się określoną decyzją o rozw iązaniu m ałżeństw a. Dużą rolę odg ryw ają tu tra d y c je i obyczajowość w iejska.

Р Е З Ю М Е Настоящая статья посвящена существенным и до сих пор актуальным про­ блемам формирования непроизводственной (социальной) инфраструктуры. Свое внимание автор статьи сконцентрировал на вопросах роли, причин и последствий отставания развития социальной инфраструктуры в деревне: — роль сельской социальной инфраструктуры определяют выполняемые ею функции, классификация которых представлена на основе существующей литературы по этому вопросу; — причины низкого уровня развития социальной инфраструктуры в дерев­ не детерминируют общегосударственные факторы, т. е. примат хозяйственного развития над общественным и специфические, действующ ие в пределах сель­ ских местностей условия; — из последствий отставания развития сельской социальной инфраструк­ туры автор обращает внимание преж де всего на те, которые непосредственно касаются населения, т. е. отставание здравоохранения, системы просвещения, условий отдыха, модели потребления, социальной патологии. Анализируемые проблемы были проиллюстрированы статистическими данными. В сельских районах страны видим отсутствие условий для реализации об­ щественного процесса, вызванное низким уровнем инфраструктурного освоения

территории. Такое полож ение рож дает последствия, неж елательны е с точки зр е­ ния как самой социальной политики, так и целей социалистического развития страны.

S U M M A R Y

The present article is devoted to important and still current problems of the form ation of social infrastructure. The author concentrated her attention on the basic problems concerning the role, causes and consequences of delays in the de­ velopm ent of social infrastructure in the rural area:

— the role of rural social infrastructure is determ ined by its functions the classification of w hich is presented on the basis of the review of bibliography concerning this problem,

— the causes of a low lev el of social infrastructure developm ent in rural area comprise general determ inants in the country, that is the primacy of econo­ m ic developm ent over social developm ent, and specific determ inants w hich operate w ithin villages,

— among different consequences of delays in the developm ent of rural so­ cial infrastructure, attention w as paid first of all to the effects which are directly fe lt by the population in the follow in g spheres: health protection, education, re­ creation, consumption, patterns, social pathologies. The problems discussed in the work are based on statistical information.

What can one observe m ore and more clearly in rural ares is the lack of conditions for the realization of social progress because of a low degree of in­ frastructure im plem ents. This situation gives rise to a num ber of consequences undesirable from the point of view of the social policy itself, and the aims of the socialist developm ent of our country, and the most im portant of these con­ sequences is the creation and deepening of social disproportions.