Anna Golec
Zagadnienie wolności w
agrarystycznej koncepcji ustroju
gospodarczego
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 29-30, 111-117
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A VOL. X X IX /X X X , 7 SECTIO H 1995/199G Z a k ł a d H is t o r i i G o s p o d a r c z e j i M y śli E k o n o m ic z n e j W y d z i a łu E k o n o m i c z n g o U M C S A n n a G O L E C
Z agadnienie w łasności w a g ra ry sty c z n ej koncepcji u stro ju gospodarczego
Problem s of Ownership in an Agrarian Concept of the Economic System
ZAKRES I PRZYMIOTY WŁASNOŚCI PRYWATNEJ
N iezależny n u r t ru ch u ludow ego rep re z en to w a n y był przed w o jną przez S tro n n ictw o Ludow e, Z w iązek M łodzieży W iejskiej „W ici” , a w czasie ok u p acji przez SL „R och”. Z tego n u rtu po w ojnie uform ow ało się P S L pod wodzą W itosa i M ikołajczyka. P oglądy niezależnych lu d o w ców n a w łasność w y n ik ały z a g ra ry sty c z n ej koncepcji u stro ju społeczno- -gospodarczego, w yp raco w an ej w pięćdziesięcioletnim okresie działalności k ilku p ok oleń.1
A g rary zm p rzew idyw ał wielość form w łasności w gospodarce (m odel m ieszany).2 T aka koncepcja w y n ik ała z po trzeb y pow iązania u s tro ju z b o gactw em n a tu r y ludzkiej. Z uw agi na to, że z n a tu ry każdy człow iek p ra c u je w y d a jn ie j „na sw oim ” isto tn e m iejsce w proponow anej s tr u k tu rz e w łasności (zarów no w p ro g ram ie SL z 1935 roku, jak i w p ro g ra m ie SL „R och” z 1943 ro k u oraz w p ro g ram ie P S L z 1946 roku) z a jm o w a ła w łasność p ry w a tn a . Z astrzeg an o p rzy tym , że „ własność p r y w a tn a
m u s i być podporządkowana ogólnem u interesow i społecznem u i nie m oże b yć podstawą w y z y s k u człowieka przez człow ieka”. W p ro g ram ie P S L
ze stycznia 1946 roku w yrażono pogląd, że nie m ożna ham ow ać ro zw oju
1 A. G o 1 e c, Agraryzm — ludowa koncepcja ładu społecznego, „R elacje” 1989, nr 42.
2 A. G u r n i c z: Program gospodarczy ruchu chłopskiego w okresie II niepo
dległości Polski, Lublin 1959, s. 131. Szerzej w pracy. S. M i ł k o w s k i , A g r a r y z m ja k o form a u stroju społecznego, Kraków 1934. Zob. też: W. P i ą t k o w s k i , M yśl ag ra ry sty czn a Stanisława Milkowskiego, W arszawa 1983.
112 Anna Golec
in icjaty w y p ry w a tn e j „tam, gdzie jest ona społecznie pożyteczna i sta
nowi bezsprzecznie wyższą od innych fo rm ę gospodarki, T e re n em inicja t y w y i własności p r y w a tn e j powinno być: gospodarstwo rolne, przem y sł drobny i średni, nie w ykra cza ją cy poza określone n o r m y , rzemiosło oraz pewne kategorie handlu. In icja tyw a pryw atna w w y m ie n io n yc h dziedzi nach zasługuje na ochronę i poparcie ze stro n y państwa i samorządu gospodarczego” .3
A graryści we w łasności p ry w a tn e j widzieli zabezpieczenie n iezależ ności obyw atela, g w aran cję jego wolności i podstaw ę praw dziw ie dem o k ratycznego u stro ju .
S. M ikołajczyk w przem ów ieniu do chłopów z okazji św ięta ludow ego
25 m aja 1947 ro ku pow iedział: „[...] interes człow ieka należy mieć na u w a
dze w działaniu p o lityc z n y m , a nie abstrakcyjnie p ojęty, z pominięciem człowieka, interes pa ń stw a ”. W łasność p ry w a tn a m iała zabezpieczać m oż
ność życia i pracy jednostce.
SPOŁECZNA I EKONOMICZNA ROLA GOSPODARSTW RODZINNYCH
W ram ach w łasności p ry w a tn e j um ieszczano gospodarkę rodzinną. P odkreślano, że ta fo rm a gospodarow ania w y rabia w ludziach sam odziel ność i odpow iedzialność — cechy osobowości n iezbędne do budow y le p szej przyszłości. Łączy duchow e i m ate ria ln e e le m en ty ludzkiego d ziała nia. Obok w ielkiej roli społecznej te j form y w łasności przem aw iają za nią a rg u m e n ty ekonom iczne:
a) świadom ość w łasności owoców sw ojej p racy , czyni ją b ard ziej w y d ajną,
b) w rolnictw ie ta fo rm a własności sp rzyja upraw om inten sy w n y m oraz hodowli,
c) zapew nia najw yższe zbiory z jednostki obszaru. G ospodarstw a tak ie m iały pow staw ać poprzez:
1) p arcelację w ielkich m ajątk ó w (których część m iała pozostać jako własność społeczna na cele ośw iaty rolniczej i k u ltu ry — 1%),
2) przesiedlenia na ziem ie odzyskane, 3) odpływ ludności do przem ysłu,
4) u pełnorolnienie (likw idację gospodarstw k arłow atych).
W raz ze zm ianą s tr u k tu ry własności m iały być przeprow adzone k om a sacja gruntów , m elio racje rolne, zalesianie nieużytków . W celu u trz y m a nia zdrow ej s tr u k tu ry w łasności obrót ziem ią m iał być u ję ty w odpow ied nie norm y praw ne.
3 Program Polskiego Stronn ictw a Ludowego — 1946, sty cze ń 19—21 [w:] S. Lato,
W. Stankiew icz, Programy stronnictw lu dow ych , Zbiór dokum entów, W arszawa 1969 $. 369.
Isto tn y m w a ru n k ie m sp ełnienia do m in u jącej roli przez gospodarstw a rodzinne m iało być w sparcie ich przez szeroko rozbudow aną spółdzielczość i inne fo rm y w łasności społecznej ro zu m ian ej tak , jak ujm ow ali ją ag ra- ryści.4
POJĘCIE I ROLA WLASNOSCI SPOŁECZNEJ
N iedom ogi ekonom iczne i o rg anizacy jn e jedn ostek p ry w a tn y c h m iała likw idow ać w łasność społeczna (spółdzielczość, sam orząd i in.). Spółdziel czość m iała objąć zaopatrzenie w a rty k u ły spożywcze i narzędzia pracy, zbyt, p rzetw ó rstw o płodów ro ln y ch a przede w szystkim w yrabiać u m ie jętność sam odzielnego p row adzenia sw oich organizacji gospodarczych. W propago w an iu idei spółdzielczości w latach 30. dużą rolę odegrali w i- ciarze, k tó rz y w idzieli w n iej nie ty lk o drogę do ograniczenia sam owoli pośredników handlow ych, ale także pow ażne narzędzie realizacji p ro gram u przebudow y u s tro ju rolnego.5 P odk reślan o, że jest to spraw iedliw a fo rm a w łasności, gdyż prow adzi do w zro stu d o broby tu n a drodze w zajem n e j pom ocy, „nie przekreśla wartości jednostki w grom adzie”, ale ją pod nosi, „nie n iszc zy jej in ic ja ty w y i nie k r ęp u je (...) dążenia do władania
swoją własnością” , k tó ra z n a tu ry tkw i w człow ieku. A kcentow ano p rzy
ty m potrzeb ę p rzestrzeg an ia zasad dobrow olności zrzeszenia, rów ności p raw i obow iązków członków , postaw ienia za cel działalności gospodar czej człow ieka w raz z jego potrzebam i. Z tak ro zu m ian ej własności spo łecznej w yn ik ało zdecydow ane odcinanie się od utożsam iania jej z w łas nością państw ow ą.
W arunki skuteczności ru ch u spółdzielczego to:
1) kom pleksow ość (obok spółdzielni zaop atrzen ia i zbytu m iały pow staw ać w o k reślo n y ch ośrodkach spółdzielnie p rzetw ó rstw a płodów ro l nych i kasy spółdzielcze),
2) zapew nienie środków finansow ych.
Pod koniec la t 30. w iciarze w skazyw ali na konieczność utw orzenia „k apitału niezależności gospodarczej w si” 6, k tó ry pozostając w dyspozycji spółdzielczości chłopskiej m iał p o kryw ać koszty zak ład an ia elew atorów zbożowych, m leczarni, chłodni i rzeźni, c e n trali dla przem ysłu c h a łu p n i czego, in sty tu c ji k red y to w y ch oraz h u rto w n i tow arów służących do zao
* Jbid., s. 368.
5 W7. P i ą t k o w s k i , Stanisław Miłkowski. Pisma pu blicystyczn e 1930— 1939, W arszawa 1988, s. 412.
6 A. G o 1 e c, Ludow a m y śl gospodarcza w okresie U Rzeczypospolitej. Ann. U niv. Mariae C urie-Skłodow ska ,sec. H, 1991 vol. X X V , s. 28.
114 Anna Golec
p atrzenia gospodarstw itp. Był to w yraz chłopskiego p rag m aty zm u tak ch arak tery sty czn eg o dla p olskiej m yśli a g rary sty czn ej w w a rstw ie p ro gram u gospodarczego. Obok w ielk iej roli własności społecznej w ro ln ic tw ie agraryści w idzieli potrzebę uspołecznienia przem ysłu, zw łaszcza p rze tw órczego i rolnego. Chodziło o przek azanie tych jednostek organizacjom spółdzielczym , sam orządow ym oraz bezpośrednim związkom robotniczym .
H andel h u rto w y i obrót pieniężny (kred yty , ubezpieczenia) m iał być zorganizow any w fo rm y spółdzielcze i inne przedsiębiorstw a społeczne. Poza drobnym h andlem d etaliczn y m nie przew idyw ano p ry w atn eg o h a n dlu hurtow ego, ab y nie sta ł się źródłem w yzysku czy sp ek ulacji na n ie korzyść obyw ateli.
W ielkie zadanie, jakie nałożono na własność społeczną (spółdzielczą, sam orządow ą i inną) w ym ag ały spełnienia określonych w aru nkó w . F o r m ułow ano je następująco:
1. Sam orząd te ry to ria ln y i gospodarczy o p a rty na sw obodnych i d e m okratycznych w yborach, nie m oże być a p a ra te m pom ocniczym dla a d m in istracji rządow ej, lecz m u si posiadać szerokie m ożliwości w y k o n y w a nia w łasnych zadań gospodarczych i k u ltu ra ln y c h .
2. Spółdzielczość m usi zachow ać sam odzielność gospodarczą i pełną autonom ię ru ch u społecznego oraz dem okratyczn ą s tru k tu rę w y ra sta ją c ą od dołu z terenow ych placów ek spółdzielczych.7
N adbudow ą w szystkich fo rm sam orządu i spółdzielczości m iała być, w y b ra n a w sposób d em o k ratyczn y , Naczelna Izba G ospodarcza (druga izba parlam en tu ). M ieli ją tw orzyć przedstaw iciele, niezależnego od a d m i n istra c ji państw ow ej, sam orządu tery to rialn e g o i spółdzielczego. Celem NIG m iało być opracow yw anie ram ow ego plan u gospodarczego. A graryści zakładając wielość form w łasności, w idzieli dużą rolę ry n k u w gospo darce. Rów nocześnie u w zględniając w łaściw ie pojęte cele społeczne do strzegali potrzebę opracow ania ogólnego planu, k tó ry w y tyczałby głów ne k ierun k i rozw oju gospodarczego.
KRYTYKA POGLĄDOW KOMUNISTÓW NA WŁASNOŚĆ
W kw estii w łasności p aństw o w ej ag raryści zachow yw ali daleko idącą ostrożność. Był to w ynik obserw acji życia gospodarczego w ZSR R w o k re sie m iędzyw ojennym . S tąd rodziły się obaw y przed w prow adzeniem wzorów radzieckich w Polsce. J u ż w latach 30. agrary ści zarzu cali ko m u nistom staw ianie na doskonałość n a tu ry ludzkiej, co prow adzi do utopii.
W skazyw ali na niebezpieczeństw a, jakie niesie upaństw ow ienie. W idzieli je głów nie w:
a) b iu ro k ra ty z a cji życia w e w szystkich jego przejaw ach , b) u tra c ie podm iotow ości przez jednostki,
c) zan iku in icjaty w y p ry w a tn e j, przedsiębiorczości (a przez to „ u n ie m ożliw ienia zużytkow ania w zupełności energii i zdolności tw órczych, tk w iący ch w poszczególnych jedn o stk ach i cały ch w arstw ach społecz n y c h ”. Z b rak u pow iązania robotnika z w ynikiem jego p racy w y p ro w a dzano groźbę spadku w ydajności pracy. O kreślono to m ianem odrab ian ia
państw ow izny),
d) ignorow aniu p raw ekonom icznych.8
S y tu a c ja p olityczna po II w ojnie św iatow ej znaczona w alką z P S L i w ręcz lik w id acją fizyczną czołow ych działaczy (m ord erstw a, w ięzienia), k tó re d oprow adziły do w yp arcia go z życia politycznego spraw iły, że w d ro żono rozw iązania proponow ane przez kom unistów . D latego dziś s ta ją przed nam i p ro blem y w alki z b iu ro k ra cją , b u dzenia przedsiębiorczości, o d b u d o w y p ry w a tn e j w łasności itp.
WŁASNE STANOW ISKO W KWESTII WŁASNOŚCI PAŃSTWOWEJ
W d y sk u sji przed kong resem P S L 19— 21 sty cznia 1946 r. ludow cy p rzestrzeg ali przed p ow ierzeniem gospodarki „oligarchii b iu ro k ra ty c z n e j” . U w ażano że zb yt szerokie upań stw ow ien ie n a sk u te k m onopolistycznego przy w ileju m oże ham ow ać rozw ój „w ytw órczości”.9 P rzew idyw ano, że m onopolistyczna gospodarka p aństw ow a może zm uszać ro bo tnik ów do go dzenia się z nisk ą sto pą życiową, że zrodzi się now a form a p rzy m u su ze stro n y p aństw ow ej ad m in istra c ji gospodarczej. Z ty ch przew id y w ań w a g ra ry ty c z n e j koncepcji w łasności rodziły się daleko idące ograniczenia dla sek to ra państw ow ego. Zaw ężano go do głów nych dziedzin gospodarstw a narodow ego. O pow iadano się za upaństw o w ieniem przem ysłu zb ro je n io wego i gałęzi m ający ch c h a ra k te r kluczow y dla całej gospodarki, środków k o m u n ik acy jn y ch oraz w ielkich obszarów leśnych. Jednocześnie w y ra żano sprzeciw w obec zam ierzeń forso w nej ind u strializacji. Polska m iała
być k ra je m rolniczo-przem ysłow ym . To stanow isko było w y n ikiem
u w zględnienia polskich realiów ekonom icznych, obaw przed zagrożeniem dla środow iska, a przede w szystkim w łaściw ym p ostrzeganiem polskiej szansy szybkiego rozw oju gospodarczego.
P P R początkow o zaakceptow ała w ielosektorow ość i ograniczony ry n ek . C złonkowie P S L nie ufali i ty m razem k om unistom , dlateg o pozostali w
8 Zob. M 11 k o w s k i, Agraryzm... 9 Programy..., s. 369.
116 Anna Golec
opozycji.10 P rzew idyw ali, że to tylko chw ilow e odstępstw a od daw n ych założeń program ow ych. I tak się stało. Pow stanie PZ P R rozpoczęło k u rs na upaństw ow ienie gospodarki i kolektyw izację rolnictw a. Było to zgod ne z d o k try n a ln y m założeniem kom unistów , że najw yższą form ą uspołecz nienia jest upaństw ow ienie.
AKTUALNOŚĆ KONCEPCJI
A g rary sty czn a koncepcja w łasności, m im o że ukształtow ała się pół w ieku tem u , dość tra fn ie określiła zręby spraw iedliw ego społecznie i e fe k tyw nego ekonom icznie system u . D latego jest ak tu aln a. P otw ierdzeniem ak tualn ości są dzisiejsze pro cesy d en acjonalizacji w k raja ch byłego soc jalizm u i d eetaty zacji w w ielu k ra ja c h k ap italizm u państw ow ego. Są one k onsekw encją m ałej efektyw ności, w ysokich kosztów i b iu ro k ra cji oraz autonom izacji celów p ań stw a (grupy rządzącej).
Od początku la t 80. w y raźn ie zaznacza się w świecie proces p rzy spie szonego przejm o w an ia przez różnorodne g ru p y zorganizow anych obyw a teli zadań, k tó re do nied aw na były niew zruszoną dom eną a d m in istra c ji p aństw ow ej. W arunkiem skuteczności działania zorganizow anych obyw a teli, g ru p społecznych jest „pozostawienie w ich rękach pieniędzy, które
uprzednio w postaci podatków odbierał im fis k u s ”.11
Z arów no te idee, jak i k o n k retn e procesy pozostają w zgodności z ag ra- ry sty czny m p rogram em p rzem ian społecznych, k tó ry d ostrzegał w ażną rolę jedn o stek i zorganizow anych na dem o kratyczn ych zasadach g ru p społecznych. W ym ow ne jest także zestaw ienie niechęci a g ra ry stó w do własności państw ow ej z w ypow iedzią japońskiego profesora T e ru ji S u zuki, k tó ry na U niw ersytecie G dańskim w 1987 r. zapytany o źródło su k cesów Ja p o n ii odpowiedział, że jest to w łaściw ie problem określonego za sięgu państw a. Stw ierdził, że zasięg ten , w g ranicach 1%, jest w y sta rc z a jący i odpow iadający wym ogom współczesności. K urczenie się ro li p a ń stw a na rzecz jednostek i g ru p społecznych (obyw atelskich) jaw i się jako zjaw isko ponad u stro jo w e i zarazem jako w yraz cyw ilizacyjnych p rz e m ian. P ry w a tn e przedsięw zięcia jednostek i g ru p społecznych są b a rd z iej skuteczne i tańsze niż a lte rn a ty w n e rozw iązania państw ow e. W efekcie k sz ta łtu je się kapitalizm obyw atelski.
10 Szerzej w pracy: R. T u r k o w s k i , Polskie S tronnic tw o Ludow e w obronie
dem okracji 1945— 1949. Warszawa 1992.
S U M M A R Y
The problems of ow nership occupied an em inent place in programmatic dis- cussons of the peasant m ovem ent. They show ed a concept of a m ixed econom y w hose basis is formed by private ow nership w ith its special form of fam ily pro perty. A significant supplem ent to this concept w as supposed to be a properly understood social property (cooperative m ovem ent, self-governm ent, etc.). This concept stressed the necessity of close observance of the principles of voluntary character of association, equality of rights and duties of the association members, the purpose being m an’s econom ic activity and his needs. Social property viewed in such a w ay did not m erge with the state’s property but it facilitated realisation of an individual’s aim s in a social group by w ay of m utual aid.
The key branches of the econom y (mining and war industries, communications, etc.) w ere left to the state. As for the rem aining spheres, it w as feared that nationa lisation brought the dangers of:
a) bureaucracy of the econom ic life, b) loss of an individual’s subjectivity,
c) disappearance of prvate in itiative and enterprise, etc.
Historical experiences proved the rightness of the agrarian concept of ownership. One can observe that in m any countries the state’s role decreases for the benefit of individuals and social groups.
