Przedstawicielstwo stron w umowach według PECL i prawa polskiego

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 802. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Filip Grzegorczyk Katedra Prawa. Anna Kielijan Katedra Prawa. Przedstawicielstwo stron w umowach według PECL i prawa polskiego 1. Wprowadzenie Podmioty stosunków cywilnoprawnych nie muszą osobiście dokonywać czynności prawnych, lecz mogą to czynić przez przedstawicieli. Celem niniejszego opracowania jest porównanie przepisów rozdziału 3. PECL1 z przepisami polskiego Kodeksu cywilnego2 regulującymi instytucję przedstawicielstwa. Jednakże przed przystąpieniem do analizy porównawczej, konieczne wydaje się przedstawienie kilku kwestii natury ogólnej. PECL w oryginalnej (angielskiej) wersji językowej posługuje się pojęciem representation, które w polskiej wersji językowej przetłumaczono jako „zastępstwo”. Na samym wstępie rozważań nieodzowne jest rozstrzygnięcie, jaką wagę należy przypisać kwestiom terminologicznym. Zasadniczo w naukach prawnych przyjmuje się, że prawidłowa terminologia odgrywa dużą rolę, odpowiednie używanie określonych sformułowań może bowiem rodzić określone skutki prawne. Wydaje się jednak, że na gruncie PECL kwestia nazewnictwa nie musi (a nawet nie powinna) być traktowana wiążąco. Wynika to z cech charakterystycznych, które można przypisać PECL. Nasuwa się refleksja, że PECL stanowią część. PECL: Principles of European Contract Law, w tekście PECL lub Zasady.. 1. Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm., w tekście k.c.. 2.

(2) Filip Grzegorczyk, Anna Kielijan. 50. acquis communautaire 3. Nie mają one jednak charakteru normatywnego ze względu na brak mocy wiążącej. Pozwala to zakwalifikować je jako część tzw. soft law. O wspólnotowości PECL świadczy inicjatywa Parlamentu Europejskiego w tworzeniu Zasad 4. Wydaje się, że Zasady zostały skonstruowane w sposób podobny do wspólnotowych aktów normatywnych. Dostrzegalnym elementem wspólnym Zasad i wspólnotowych dyrektyw regulujących stosunki prywatnoprawne jest ich funkcjonalny charakter. Funkcjonalizm wspólnotowych aktów prawnych polega na takim konstruowaniu przepisów, by przede wszystkim zrealizować określony cel, spełnić wskazaną funkcję. Jednocześnie nie przywiązuje się większego znaczenia do konstrukcji jurydycznych. Typowym przykładem takiego podejścia prawodawcy wspólnotowego do tworzenia norm prawnych jest wprowadzenie do wielu tzw. dyrektyw konsumenckich prawa odstąpienia od umowy zastrzeżonego na rzecz konsumenta, przy czym konstrukcja tej instytucji prawnej pozostała niedookreślona w prawie stanowionym. Dopiero Europejski Trybunał Sprawiedliwości uzupełnił tę „lukę konstrukcyjną”. W związku z tym, należy przyjąć, że nadanie rozdziałowi 3. PECL nazwy „zastępstwo” nie przesądza o jego treści. Można stwierdzić, że istotne znaczenie ma treść regulacji zawartej w rozdziale 3., a nie używana w nim nomenklatura. Ponadto problem nomenklatury wiąże się w sposób nierozerwalny z charakterem prawno-porównawczym prawa wspólnotowego w ogólności, a tym samym również PECL5. Szczególny charakter legislacji wspólnotowej i PECL wynika właśnie z prawno-porównawczej struktury tego prawa. Celem legislatorów wspólnotowych jest tworzenie prawa, które niejednokrotnie musi łączyć w sobie odmienne tradycje dwudziestu siedmiu państw członkowskich Unii Europejskiej6. Zasadne wydaje się odniesienie tej uwagi również do PECL. Twórcy Zasad mieli za zadanie skonstruowanie przepisów, które nie stoją w sprzeczności (przynajmniej co do zasady) z porządkami prawnymi państw członkowskich Unii Europejskiej. Ponadto konieczne było odnalezienie elementów wspólnych poszczególnych instytucji 3 S. Biernat, Pojęcie i zasięg acquis communautaire [w:] Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, red. J. Barcz, Warszawa 2003, s. 182; definiuje acquis communautaire jako całe dotychczasowe prawo UE wraz z ukształtowanymi sposobami jego rozumienia i stosowania, polityki wspólnotowe, orzecznictwo sądowe, zwyczaje, a także wartości tkwiące u podstaw funkcjonowania UE.. 4 European Parliament Resolution of 15 November (A5-0384/2001); por. szerz.: G. Alpa, Harmonization of Contract Law, European Business Law Review 2004, s. 36–38.. W. Blair, R. Brent, A Single European Law of Contract?, „European Business Law Review” 2004, vol. 15, issue 1, s. 11. 5. M. Hesselink, The Politics of a European Civil Code, „European Law Journal” 2004, vol. 10, nr 6, s. 675–676. 6.

(3) Przedstawicielstwo stron w umowach…. 51. prawa cywilnego, w tym przedstawicielstwa. Nie było to zadanie łatwe choćby ze względu na odmienności występujące pomiędzy kontynentalnym a anglosaskim systemem prawa7. W większości państw systemu prawa kontynentalnego występuje instytucja przedstawicielstwa, które może mieć swoje źródło w ustawie (przedstawicielstwo ustawowe) lub w czynności prawnej (pełnomocnictwo)8, natomiast w systemie prawa anglosaskiego, które charakteryzuje brak rozwiniętego prawa stanowionego odnoszącego się do stosunków cywilnoprawnych, funkcjonuje w obrocie cywilnoprawnym i handlowym instytucja reprezentacji (agency)9. W największym uogólnieniu polega ona na działaniu w cudzym imieniu. Autorzy PECL, próbując zmierzyć się z problemem spójnej regulacji łączącej w sobie elementy różnych porządków prawnych, zdecydowali się na użycie niedookreślonego zwrotu representation10. Podstawową zaletą tego rozwiązania jest jego „neutralność” z punktu widzenia krajowych porządków prawnych. Kolejną cechą charakterystyczną PECL jest ich ukierunkowanie na obrót profesjonalny11. Szczególny charakter Zasad polega na tym, że w założeniu mają one odnosić się w głównej mierze do stosunków handlowych. W związku z tym przepisy o reprezentacji należy przede wszystkim relacji odnosić do stosunków prawnych pomiędzy przedsiębiorcami, tj. relacji prawnych o charakterze profesjonalnym. W niniejszym opracowaniu analizie zostaną poddane przepisy art. 3:101–3:209 PECL, regulujące postanowienia ogólne oraz zastępstwo bezpośrednie, które wstępnie można uznać za odpowiednik pełnomocnictwa w rozumieniu k.c.. 7 R. Youngs, English, French and German Comparative Law, Cavendish Publ. Ltd, 1998, s. 292–293, 296–298; K. Zweigert, H. Kötz, Introduction to Comparative Law, Clarendon Press Oxford, 1998, s. 431.. 8 M. Guimezanes, Introduction au droit francais, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1999, s. 202, H. Hausmaninger, The Austrian Legal System, Wien 2003, s. 250, P.H. Gerver, Representation and Procuration [w:] Introduction to Dutch Law, J. Chorus, P. H. Gerver, E. Hondius, A. Koekkoek, Kluwer Law International, 1999, s. 151–156, G. Rober, An Introduction to German Law, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 2002, s. 224. 9 F. Lyall, An Introduction to British Law, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 2002, s. 232, B. Doolan, Principles of Irish Law, Gill & Macmillan 2003, s. 86–131, 321–329.. J. Karsten, A.R. Sinai, The Action Plan on European Contract Law: Perspectives for the Future of European Contract Law and EC Consumer Law, „Journal of Consumer Policy” 2003, vol. 26, nr 2, s. 160 i nast. 10. 11. G. Alpa, op. cit., s. 37..

(4) 52. Filip Grzegorczyk, Anna Kielijan. 2. Zastępstwo bezpośrednie i pośrednie – uwagi wstępne Problematyka zastępstwa została uregulowana w rozdziale 3. PECL. Rozdział ten składa się z trzech działów. Dział pierwszy (art. 3:101–3:102 PECL) reguluje zakres rozdziału i rodzaje zastępstwa. W dziale drugim (art. 3:201–3:209 PECL) uregulowano zastępstwo bezpośrednie, natomiast w dziale trzecim (art. 3:301– 3:304 PECL) uregulowane zostało zastępstwo pośrednie. Zgodnie z art. 3:101 PECL przepisy rozdziału trzeciego odnoszą się do sytuacji prawnej wyrażającej się w upoważnieniu pełnomocnika lub innego przedstawiciela do działania ze skutkiem prawnym dla reprezentowanego w stosunkach umownych z osobami trzecimi (ust. 1). Definicyjne zróżnicowanie podmiotów na „pełnomocnika” i „pośrednika” znajduje odzwierciedlenie w systematyce rozdziału trzeciego (zastępstwo bezpośrednie i zastępstwo pośrednie). Należy zatem przyjąć, że termin „pełnomocnik” może być używany zamiennie z terminem „zastępca bezpośredni”, a termin „inny przedstawiciel” zamiennie z terminem „zastępca pośredni”. Jednocześnie warto podkreślić istotne wyłączenia przewidziane w art. 3:101 ust. 2 i 3 PECL. Instytucja prawna uregulowana w rozdziale 3. Zasad nie odnosi się do przedstawicielstwa wynikającego z mocy prawa lub „decyzji organu publicznego albo sądu”. Pominąwszy niezręczność powyższego sformułowania (sąd jest przecież organem publicznym), należy przyjąć, że przedmiotem regulacji nie są objęte takie sytuacje, jak: przedstawicielstwo ustawowe, opieka, kuratela, czy wreszcie ustanowienie pełnomocnika procesowego przez sąd. Art. 3.101 ust. 3 PECL wyraża expressis verbis zasadę, że rozdział 3. Zasad nie reguluje stosunku prawnego „wewnętrznego” (podstawowego) istniejącego pomiędzy pełnomocnikiem i (odpowiednio) zastępcą pośrednim a reprezentowanym. Zasady odnoszą się jedynie do tzw. stosunku prawnego „zewnętrznego”, tj. istniejącego pomiędzy pełnomocnikiem i (odpowiednio) zastępcą pośrednim a osobą trzecią. W ten sposób jasno uwidacznia się ochronna względem osoby trzeciej funkcja przepisów PECL. Konieczne wydaje się zwrócenie uwagi na fakt, że jednym z celów stworzenia Zasad było podniesienie poziomu bezpieczeństwa prawnego w transgranicznym, wewnątrzwspólnotowym obrocie gospodarczym, dlatego właśnie uregulowano jedynie stosunek „zewnętrzny”. W kontekście „promowania” zasady bezpieczeństwa obrotu gospodarczego wydaje się on bardziej istotny niż stosunek „wewnętrzny”. Art. 3:102 PECL wyjaśnia relacje pomiędzy zastępstwem bezpośrednim a zastępstwem pośrednim. Art. 3:102 ust. 1 PECL stanowi, że jeśli pełnomocnik działa w imieniu mocodawcy, stosowane będą reguły prawne o zastępstwie bezpośrednim, natomiast art. 3:102 ust. 2 PECL stanowi, że jeśli pośrednik działa na podstawie instrukcji i na rzecz reprezentowanego, ale nie w jego imieniu, stosowane będą reguły dotyczące zastępstwa pośredniego. Reguły te (tj. odnoszące się.

(5) Przedstawicielstwo stron w umowach…. 53. do zastępstwa pośredniego) znajdą zastosowanie również, gdy osoba trzecia nie wie lub nie ma podstaw, by wiedzieć, że pośrednik działa jako pełnomocnik. Z przedstawionych przepisów wynika, że kryterium rozróżnienia pomiędzy zastępstwem bezpośrednim, a zastępstwem pośrednim stanowi działanie w imieniu reprezentowanego (lub odpowiednio działanie w imieniu własnym). Jest to kryterium o charakterze obiektywnym w tym znaczeniu, że zakwalifikowanie danej sytuacji jako zastępstwa bezpośredniego lub zastępstwa pośredniego uzależnione jest od stosunku „wewnętrznego” łączącego pełnomocnika (i odpowiednio pośrednika) z reprezentowanym. Ten obiektywny układ nieco komplikuje art. 3:102 ust 2. Przepis ten uzależnia bowiem zakwalifikowanie danej sytuacji jako zastępstwa bezpośredniego lub zastępstwa pośredniego od kryterium subiektywnego. Kryterium to polega na tym, że zakwalifikowanie do danego rodzaju zastępstwa uzależnione jest od wiedzy osoby trzeciej co do charakteru prawnego stosunku łączącego pełnomocnika i (odpowiednio) pośrednika z reprezentowanym. Zatem przepisy o zastępstwie bezpośrednim znajdą zastosowanie jedynie, gdy zastępca działa w imieniu reprezentowanego, a osoba trzecia o tym wie (lub z łatwością może się o tym dowiedzieć). W pozostałych sytuacjach należy stosować przepisy o zastępstwie pośrednim. W polskim prawie instytucja przedstawicielstwa jest uregulowana w księdze pierwszej tytuł IV dział VI art. 95–1099 k.c. Rozdział I w dziale VI zawiera przepisy ogólne (art. 95–97 k.c.). Rozdział II reguluje pełnomocnictwo (art. 98 –109), natomiast rozdział III reguluje instytucję prokury (art. 1091–1099 k.c.). Wyżej wymienione przepisy dotyczą zastępstwa bezpośredniego, rozumianego jako działanie w cudzym imieniu na podstawie odpowiedniego upoważnienia, które wywołuje skutki prawne bezpośrednio dla reprezentowanego (w jego sferze prawnej). W literaturze polskiej zastępstwo bezpośrednie nazywa się również przedstawicielstwem, a zastępcę bezpośredniego przedstawicielem. W regulacji kodeksowej przedstawicielstwa nie występuje termin: zastępca bezpośredni, czy zastępstwo bezpośrednie, lecz termin przedstawiciel. PECL w rozdz. 3 nie posługuje się terminem przedstawiciel, czy przedstawicielstwo, lecz terminem zastępstwo bezpośrednie i pośrednie. Przepis art. 95 § 1 k.c. stanowi, że jedynie wyjątkowo nie można posłużyć się przedstawicielem w celu dokonania czynności prawnej. Powyższy wyjątek musi wynikać z regulacji ustawowej albo z właściwości czynności prawnej. Przez przedstawiciela nie można np. sporządzić ani odwołać testamentu (art. 944 § 2 k.c.), czy uznać dziecka w sytuacji, gdy w imieniu ojca dziecka nie mającego.

(6) Filip Grzegorczyk, Anna Kielijan. 54. pełnej zdolności do czynności prawnych oświadczenie składa jego przedstawiciel ustawowy12. 3. Podstawa (źródło) umocowania przedstawiciela Zgodnie z polską regulacją – art. 96 k.c., umocowanie do działania w cudzym imieniu może opierać się na ustawie albo na oświadczeniu reprezentowanego. Z woli ustawodawcy jest to podział dychotomiczny, ponieważ przedstawicielstwo może być albo przedstawicielstwem ustawowym, albo pełnomocnictwem. Przedstawiciel ustawowy podstawę prawną dla swojego działania nie wywodzi z woli reprezentowanego, lecz z odpowiedniej regulacji ustawowej, co ma miejsce w wypadku rodzica w odniesieniu do jego małoletnich dzieci, albo z orzeczenia sądowego, np. opiekun i kurator w stosunku do osób poddanych odpowiednio opiece czy kurateli. Zagadnienie przedstawicielstwa ustawowego zostanie pominięte w dalszych rozważaniach, ponieważ na mocy art. 3.101 ust. 2 PECL instytucja przedstawicielstwa wynikającego z mocy prawa lub decyzji organu publicznego albo sądowego nie została objęta regulacją rozdziału 3 PECL. Podstawą prawną umocowania pełnomocnika jest oświadczenie woli mocodawcy. Nie ma zgodności w literaturze, czy udzielenie pełnomocnictwa wymaga, czy też nie wymaga złożenia przez mocodawcę stosownego oświadczenia woli pełnomocnikowi. Według jednego poglądu, udzielenie pełnomocnictwa nie wymaga złożenia przez mocodawcę stosownego oświadczenia woli pełnomocnikowi, a oświadczenie o ustanowieniu pełnomocnika może zostać złożone skutecznie nawet wobec osoby trzeciej czy nieograniczonego kręgu osób. Według innego poglądu, do udzielenia pełnomocnictwa koniczne jest złożenie przez mocodawcę oświadczenia woli bezpośrednio pełnomocnikowi13. Na mocy przepisu art. 95 § 2 k.c. czynność prawna dokonana przez przedstawiciela w granicach umocowania pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego. Tak więc przesłanką przypisania reprezentowanemu skutków zachowania się przedstawiciela jest istnienie umocowania. Natura prawna umocowania nie jest objaśniana jednolicie w literaturze. Według jednej koncepcji, której przedstawicielami są Z. Radwański14 oraz B. Gawlik15, umocowanie jest Zob. art. 73 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 25 lutego 1964 r., Dz.U. nr 9, poz. 59, ze zm.. 12. Zob. bliżej: S. Rudnicki w: S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2001, s. 305. Autor, nie opowiadając się za żadnym z poglądów, proponuje dokonanie rozróżnienia czynności udzielenia pełnomocnictwa oraz czynności ustanowienia pełnomocnika. 13. 14. Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 1999, nb 707.. B. Gawlik w: System prawa cywilnego, praca zbiorowa, t. I, Ossolineum 1985, s. 733 i nast.. 15.

(7) Przedstawicielstwo stron w umowach…. 55. kompetencją do dokonywania czynności prawnych w imieniu reprezentowanego, której odpowiada po stronie reprezentowanego stan „związania” polegający na niemożności zapobieżenia powstaniu w jego sferze prawnej skutków czynności prawnej dokonanej przez przedstawiciela. Inaczej naturę prawną umocowania przedstawia A. Szpunar16, twierdząc, że pełnomocnictwo stwarza „moc prawną” będącą szczególnego rodzaju prawem kształtującym. Odpowiednikiem przepisu art. 95 § 2 k.c. jest art. 3.202 PECL, regulujący działanie pełnomocnika w zakresie umocowania. Analogicznie do polskiej regulacji czynność prawna dokonana przez pełnomocnika w granicach umocowania wywołuje skutki prawne bezpośrednio dla reprezentowanego. Art. 3.202 PECL expressis verbis stanowi, że czynności prawne dokonane przez pełnomocnika w granicach umocowania wiążą bezpośrednio mocodawcę i osobę trzecią, a pełnomocnik nie jest stroną czynności dokonanej z osobą trzecią. 4. Rodzaje pełnomocnictwa Można wyróżnić następujące rodzaje pełnomocnictw: – ogólne, rodzajowe i do poszczególnej czynności, – samodzielne i łączne, – wyraźne i dorozumiane. Przepis art. 98 k.c. daje podstawę do wyróżnienia pełnomocnictwa ogólnego, pełnomocnictwa do określonego rodzaju czynności, zwanego pełnomocnictwem rodzajowym oraz pełnomocnictwa do poszczególnej czynności, zwanego pełnomocnictwem szczególnym. Kryterium takiego podziału stanowi zakres umocowania. Pełnomocnictwo ogólne obejmuje umocowanie do czynności zwykłego zarządu17. Pełnomocnictwo rodzajowe obejmuje umocowanie do dokonywania czynności prawnych mieszczących się w określonej grupie czynności prawnych (stanowiących określoną kategorię czynności prawnych)18. Pełnomocnictwo rodzajowe powinno określać rodzaj czynności prawnej objętej umocowaniem, a także jej przedmiot19. A. Szpunar, Udzielenie pełnomocnictwa, „Przegląd Sądowy” 1993, nr 9, s. 20 i nast.. 16. Bliżej na temat pojęcia czynności zwykłego zarządu zob.: M. Pazdan w: System prawa prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, s. 476. 17. Por. M. Pazdan, op. cit., s. 477.. 18. Zob. S. Rudnicki w: S. Dmowski, S. Rudnicki, op. cit., s. 315 oraz powoływany tamże wyrok Sądu Najwyższego z 4 listopada 1998 r., sygn. II CKN 866/97, OSNC 3/99, poz. 66. Z tezy pierwszej wyżej wymienionego wyroku wynika, że jeżeli w pełnomocnictwie nie został określony w sposób 19.

(8) Filip Grzegorczyk, Anna Kielijan. 56. Jeżeli ustawa wymaga pełnomocnictwa do poszczególnej czynności, to nie można zastąpić go pełnomocnictwem rodzajowym20. Pełnomocnictwo samodzielne występuje wtedy, gdy mocodawca ustanawia jednego pełnomocnika. Jednakże w razie ustanowienia dwóch lub więcej pełnomocników nie można uważać, że nie są oni pełnomocnikami samodzielnymi. Nie liczba bowiem pełnomocników przesądza o istnieniu pełnomocnictwa łącznego, lecz treść pełnomocnictwa. Z przepisu art. 107 k.c. wynika zasada samodzielnego pełnomocnictwa, co oznacza, że jeżeli mocodawca ustanowił kilku pełnomocników z takim samym zakresem umocowania, każdy z nich może działać samodzielnie. Jedynie nakazanie im łącznego działania może wynikać z treści pełnomocnictwa. Wymóg łącznego działania nie oznacza konieczności równoczesnego działania pełnomocników, ponieważ będzie on również spełniony w sytuacji, gdy pełnomocnicy składają oświadczenia woli oddzielnie i kolejno21. Jak powyżej zaznaczono, wyróżnia się także pełnomocnictwo wyraźne i dorozumiane. W tym wypadku kryterium podziału stanowi sposób udzielenia pełnomocnictwa, a konkretnie wyrażenia stosownego oświadczenia woli. Z pełnomocnictwem dorozumianym mamy do czynienia w sytuacji, gdy z zachowania mocodawcy wynika wola udzielenia pełnomocnictwa. Zachowanie mocodawcy ocenia się zgodnie z przyjętymi dyrektywami ustalania istnienia i wykładni oświadczeń woli22. Pełnomocnictwa dorozumianego nie należy mylić z pełnomocnictwem domniemanym, opartym na ustawowym domniemaniu umocowania. Przykładem istnienia ustawowego domniemania jest przepis art. 734 § 2 k.c., na mocy którego zlecenie obejmuje w braku odmiennej umowy umocowanie do wykonania czynności w imieniu dającego zlecenie. Zgodnie z art. 3.201 ust. 1 PECL udzielenie przez mocodawcę pełnomocnikowi umocowania do działania w jego imieniu może być wyraźne i dorozumiane. Przepis ten z pewnością daje podstawę do rozróżniania pełnomocnictwa wyraźnego i dorozumianego, kiedy udzielenie pełnomocnictwa wynika z okoliczności. Ust. 3 wyżej wymienionego artykułu dotyczy pełnomocnika domniemanego. Jeżeli oświadczenia mocodawcy lub jego zachowanie sprawiły, że osoba trzecia działająca rozsądnie i w dobrej wierze mogła przyjąć, że domniemany pełnomocnik był umocowany do podjęcia danego działania, uznaje się, że mocodawca udzielił wyraźny rodzaj czynności prawnej, w celu ustalenia rzeczywistej woli reprezentowanego mają zastosowanie reguły interpretacyjne przy tłumaczeniu oświadczeń woli określone w art. 56 i 65 k.c.. Zob. S. Rudnicki w: S. Dmowski, S. Rudnicki, op. cit., s. 315–316. Autor przedstawia przypadki, kiedy przepis ustawy wymaga pełnomocnictwa do dokonania poszczególnej czynności prawnej. 20. 21. Por. M. Pazdan, op. cit., s. 497.. Zob. M. Pazdan, op. cit., s. 502–503.. 22.

(9) Przedstawicielstwo stron w umowach…. 57. umocowania domniemanemu pełnomocnikowi. Według PECL do istnienia pełnomocnictwa domniemanego nie jest wymagane, aby wynikało ono z ustawowego domniemania, tak jak w prawie polskim. Regulacja z art. 3.201 ust. 3 PECL, pomimo posługiwania się pojęciem domniemanego pełnomocnika dotyczy działania pełnomocnika ustanowionego w sposób dorozumiany. PECL nie wspomina expressis verbis o innych rodzajach pełnomocnictwa, które występują w prawie polskim. 5. Mocodawca Według prawa polskiego udzielenie pełnomocnictwa jest jednostronną czynnością prawną dokonywaną przez mocodawcę o charakterze upoważniającym, ponieważ sama przez się nie rodzi po stronie pełnomocnika obowiązku wykonania umocowania. Mocodawcą może być osoba fizyczna, prawna oraz niepełna osoba prawna23. Wymagania odnośnie do zdolności i kompetencji do udzielenia pełnomocnictwa przez mocodawcę uzależnione są od charakteru tej czynności, której dokonania od pełnomocnika się oczekuje. Przyjmuje się, że mocodawca udzielający pełnomocnictwa powinien posiadać taką zdolność do czynności prawnych, jakiej wymaga czynność prawna objęta umocowaniem24. PECL nie zawiera regulacji kwestii zdolności prawnej, ani zdolności do czynności prawnej, dlatego w tym zakresie należy stosować prawo krajowe. Art. 3.202 PECL reguluje sytuację, gdy pełnomocnik zawiera umowę w imieniu niezidentyfikowanego mocodawcy, którego tożsamość ma być ujawniona później i nie ujawnia jej w rozsądnym terminie od chwili zgłoszenia żądania przez osobę trzecią. W takim wypadku umową związany jest sam pełnomocnik. Pełnomocnik bierze na siebie ryzyko nieujawnienia osoby mocodawcy. Przyczyny zachowania pełnomocnika, trzymającego w tajemnicy dane dotyczące mocodawcy, są bez znaczenia dla zakresu jego odpowiedzialności w stosunku do drugiej strony umowy. Wyżej powołany przepis nie ma odpowiednika w regulacji polskiej. Skutki prawne działania pełnomocnika, który oświadcza, że działa w cudzym imieniu, natomiast danych osoby mocodawcy nie chce lub nie może ujawnić, nie będą dotyczyć mocodawcy. Oświadczenie woli pełnomocnika nie wywoła w jego sferze prawnej żadnych skutków. Działanie w charakterze pełnomocnika dla wywołania Od zasady, że mocodawcą może być każdy podmiot prawa cywilnego, jest wyjątek, gdy mamy do czynienia ze szczególnym rodzajem pełnomocnictwa, tj. prokurą udzielaną przez przedsiębiorcę (art. 1091 kc). Powyższe zagadnienie zostało pominięte w niniejszym opracowaniu. Bliżej na ten temat zob.: M. Pazdan, op. cit., s. 505. 23. 24. Zob. bliżej: M. Pazdan, op. cit., s. 506..

(10) Filip Grzegorczyk, Anna Kielijan. 58. skutków prawnych bezpośrednio dla mocodawcy wymaga ujawnienia osoby reprezentowanej, chociażby w sposób dorozumiany. 6. Działanie pełnomocnika bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu Osoba działająca w cudzym imieniu bez umocowania lub z przekroczeniem zakresu umocowania jest nazywana rzekomym pełnomocnikiem ( falsus prokurator). Ważność umowy zawartej przez rzekomego pełnomocnika zależy od potwierdzenia jej przez osobę, w której imieniu umowa została zawarta (art. 103 § 1 k.c.). Okres od momentu zawarcia umowy przez rzekomego pełnomocnika do czasu potwierdzenia jest stanem tzw. bezskuteczności zawieszonej, co oznacza, że czynność dokonana przez rzekomego pełnomocnika od początku nie wywołuje skutków prawnych, natomiast jej potwierdzenie powoduje, że staje się ona niewadliwa i w pełni skuteczna z mocą wsteczną od daty jej zawarcia 25. Stan bezskuteczności zawieszonej zachodzi również od momentu zawarcia umowy przez osobą działającą bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu do chwili odmowy potwierdzenia albo upływu terminu do potwierdzenia umowy wyznaczonego przez drugą stronę. Możliwość potwierdzenia lub jego odmowa jest uprawnieniem (prawem kształtującym)26. Potwierdzenie umowy przez osobę, w imieniu której została ona zawarta, prowadzi do sytuacji, w której skutki umowy aktualizują się w sferze prawnej tej osoby. Odmowa potwierdzenia czynności prawnej dokonanej przez rzekomego pełnomocnika lub bezskuteczny upływ terminu wyznaczonego do jej potwierdzenia powodują, że czynność prawna staje się bezwzględnie nieważna. Potwierdzenie umowy zawartej przez rzekomego pełnomocnika może nastąpić w dowolnej formie zarówno w sposób wyraźny, jak i dorozumiany (przez czynności konkludentne)27. Gdy do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szcze25. Zob. S. Rudnicki w: S. Dmowski, S. Rudnicki, op. cit., s. 207.. Tak M. Pazdan, op. cit., s. 506. Por. J. Preussner-Zamorska w: Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kwalifikacja działania pełnomocnika (problematyka przekroczenia granic umocowania), Zakamycze, Kraków 2005, s. 1269 i nast. Autorka prowadzi rozważania dotyczące instytucji rzekomego pełnomocnika nie tylko pod kątem skutków prawnych podejmowanych przez niego działań, ale również w odniesieniu do sytuacji, w których dochodzi do przekroczenia granic umocowania. 26. Przy dokonywaniu oceny, czy w konkretnym przypadku doszło do potwierdzenia umowy zwartej przez rzekomego pełnomocnika, zalecana jest ostrożność. M. Pazdan (op. cit., s. 484) zauważa, że przyjęcie potwierdzenia umowy przez czynności konkludentne może mieć miejsce, gdy rzekomy mocodawca wie, że doszło do zwarcia umowy w jego imieniu. Również powyższe stanowisko reprezentuje S. Rudnicki w: S. Dmowski, S. Rudnicki, op. cit., s. 324. 27.

(11) Przedstawicielstwo stron w umowach…. 59. gólna, potwierdzenie powinno być dokonane w tej samej formie (art. 63 § 2 k.c.). Druga strona umowy, aby uniknąć niepewności spowodowanej stanem bezskuteczności zawieszonej, może wyznaczyć osobie, w imieniu której czynność została dokonana, odpowiedni termin do jej potwierdzenia. Długość odpowiedniego terminu zależy od okoliczności konkretnego przypadku i musi uwzględniać czas potrzebny do podjęcia decyzji, jej wyrażenia i przesłania stosownej informacji28. W razie braku potwierdzenia umowy, rzekomy pełnomocnik jest zobowiązany do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę, nie wiedząc o braku umocowania lub o przekroczeniu jego zakresu. Przepis art. 103 § 3 k.c. stanowi podstawę do wystąpienia przez osobę, z którą rzekomy pełnomocnik zawarł umowę przeciwko rzekomemu pełnomocnikowi z dwoma roszczeniami: roszczeniem o zwrot nienależnego świadczenia oraz roszczeniem odszkodowawczym 29. Pierwsze roszczenie jest niezależne od tego, czy druga strona wiedziała, że ma do czynienia z rzekomym pełnomocnikiem, czyli osobą działającą bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu, natomiast drugie roszczenie przysługuje tylko wtedy, gdy osoba zawarła umowę z rzekomym pełnomocnikiem, nie wiedząc o braku umocowania lub przekroczeniu jego zakresu. Obowiązek odszkodowawczy rzekomego pełnomocnika nie może przekroczyć ujemnego interesu umownego. Odpowiedzialność rzekomego pełnomocnika jest niezależna od jego winy. Rzekomy pełnomocnik ponosi odpowiedzialność niezależnie nawet od tego, czy wiedział o tym, że działa bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu. Nieważność pełnomocnictwa, o czym rzekomy pełnomocnik nie wiedział, zawierając czynność prawną, nie zwalnia go od odpowiedzialności30. Czynność prawna jednostronna dokonana przez rzekomego pełnomocnika jest nieważna (art. 104 k.c.). Jeżeli osoba trzecia, której zostało złożone oświadczenie woli w cudzym imieniu, zgodziła się na działanie bez umocowania, stosuje się odpowiednio przepisy o zawarciu umowy bez umocowania, czyli art. 103 k.c.31 Osoba trzecia musi wiedzieć, że rzekomy pełnomocnik działa bez umocowania i dopiero. 28. Zob. M. Pazdan, op. cit., s. 485.. Zob. bliżej: P. Drapała, Odpowiedzialność odszkodowawcza pełnomocnika rzekomego, „Przegląd Prawa Handlowego” 2002, nr 9, s. 35 i nast. 29 30. Tak S. Rudnicki w: S. Dmowski, S. Rudnicki, op. cit. , s. 325.. Nie ma zgodności w literaturze, czy zdanie 2 art. 104 k.c. dotyczy tylko sytuacji, gdy rzekomy pełnomocnik nie ma w ogóle umocowania do działania w cudzym imieniu (tak S. Rudnicki w: S. Dmowski, S. Rudnicki, op. cit., s. 326) , czy dotyczy również sytuacji, gdy rzekomy pełnomocnik przekroczył zakres umocowania (tak M. Pazdan, op. cit., s. 486). 31.

(12) 60. Filip Grzegorczyk, Anna Kielijan. wtedy może ona wyrazić zgodę wyraźnie lub w sposób dorozumiany na takie działanie. Zagadnienie działania pełnomocnika bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu regulują art. 3.204 i 3.207 PECL. Jeżeli rzekomy pełnomocnik dokonuje czynności, to takie czynności nie wiążą mocodawcy ani osoby trzeciej, chyba że mocodawca potwierdzi działanie rzekomego pełnomocnika. Po potwierdzeniu czynności prawne rzekomego pełnomocnika uważa się za dokonane w granicach umocowania. Potwierdzenie konwaliduje czynność prawną zawartą bez umocowania. Może być ono dokonane jako wyraźna deklaracja składana pełnomocnikowi lub osobie trzeciej. Potwierdzenie może być również domniemywane z czynności mocodawcy, które wskazują jego intencje przyjęcia kontraktu zawartego przez rzekomego pełnomocnika. W wyniku potwierdzenia, czynność prawna jest ważna od samego początku. Art. 3.208 PECL reguluje uprawnienia osoby trzeciej związane z poświadczeniem pełnomocnictwa. Jeżeli oświadczenie lub zachowanie mocodawcy zrodziło u osoby trzeciej przekonanie, że pełnomocnik był umocowany do działania, lecz osoba trzecia ma co do tego umocowania jakieś wątpliwości, może ona przesłać mocodawcy pisemne poświadczenie dokonanej czynności lub zażądać od niego jego potwierdzenia. Jeśli mocodawca nie wyrazi sprzeciwu lub nie odpowie na żądanie niezwłocznie, czynności pełnomocnika uważane są za dokonane w granicach umocowania. Dzięki takiej regulacji osoba trzecia została wyposażona w instrument prawny, zmuszający mocodawcę do wypowiedzenia się odnośnie do zakresu upoważnia pełnomocnika. Zachowanie mocodawcy z jednej strony musi być takie, że strona trzecia wierzy w istnienie umocowania do działania, z drugiej strony musi powstać zdroworozsądkowa i oparta na dobrej wierze wątpliwość co do istnienia tego umocowania. Brak potwierdzenia przez mocodawcę powoduje, że rzekomy pełnomocnik jest zobowiązany względem osoby trzeciej do zapłaty odszkodowania, dzięki któremu znajdzie się ona w takiej samej sytuacji, w jakiej byłaby, gdyby rzekomy pełnomocnik działał w granicach umocowania. Wydaje się, że odszkodowanie to ma szerszy zakres niż granice ujemnego interesu umownego. Istnienie obowiązku odszkodowawczego uzależnione jest od tego, czy osoba trzecia wiedziała albo nie mogła nie wiedzieć o braku umocowania. W polskiej regulacji osobie, z którą rzekomy pełnomocnik zawarł umowę, przysługuje roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia (czyli tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy) i jest ono niezależne od tego, czy druga strona wiedziała, że ma do czynienia z rzekomym pełnomocnikiem. Roszczenie odszkodowawcze zaś przysługuje tylko wtedy, gdy osoba zawarła umowę z rzekomym pełnomocnikiem, nie wiedząc o braku umocowania lub przekroczeniu jego zakresu. W PECL możliwość domagania się odszkodowania odpada nie tylko w sytuacji, gdy strona umowy.

(13) Przedstawicielstwo stron w umowach…. 61. wiedziała, że ma do czynienia z rzekomym pełnomocnikiem, ale również wtedy, gdy nie mogła nie wiedzieć. 7. Wygaśnięcie pełnomocnictwa Pełnomocnictwo może wygasnąć z różnych przyczyn, np.: odwołania pełnomocnictwa przez mocodawcę, śmierci mocodawcy lub pełnomocnika, upływu czasu lub ziszczenie się warunku rozwiązującego (jeżeli pełnomocnictwo było ograniczone terminem lub warunkiem), utraty osobowości prawnej przez osobę prawną będącą mocodawcą lub pełnomocnikiem32. Po wygaśnięciu umocowania pełnomocnik obowiązany jest zwrócić mocodawcy dokument pełnomocnictwa. Przepis art. 102 k.c. stanowi, że pełnomocnik może żądać od mocodawcy poświadczonego odpisu pełnomocnictwa, a wygaśnięcie pełnomocnictwa powinno być na odpisie zaznaczone. W sytuacji gdyby pełnomocnik odmówił zwrotu dokumentu pełnomocnictwa, mocodawca może w drodze postępowania sądowego dochodzić wydania dokumentu pełnomocnictwa. Odwołanie pełnomocnictwa może nastąpić w każdym czasie. Taka regulacja jest z pewnością podyktowana specyficzną więzią istniejącą między mocodawcą a pełnomocnikiem, która z reguły oparta jest na zaufaniu. Art. 101 k.c. przewiduje wyjątek od zasady odwołalności pełnomocnictwa, a mianowicie oświadczenie mocodawcy o zrzeczeniu się odwołania pełnomocnictwa z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa. Zrzeczenie odwołalności pełnomocnictwa jest w znacznym stopniu ograniczone, gdyż dopuszczalne jest jedynie wtedy, gdy stosunek podstawowy (np. umowa zlecenia) łączący mocodawcę i pełnomocnika to uzasadnia. Mocodawca odwołuje pełnomocnictwo w drodze jednostronnej czynności prawnej, która nie wymaga zgody pełnomocnika. Odwołanie może być dokonane w dowolnej formie, chyba że przepis szczególny lub umowa stanowi inaczej. Dopuszczalne jest odwołanie pełnomocnictwa nawet w sposób dorozumiany33. Wymóg szczególnej formy dla udzielenia danego rodzaju pełnomocnictwa nie rozciąga się na jego odwołanie. Takie stanowisko podzielił Sąd Najwyższy w wyroku z 4 listopada 1998 r., sygn. II CKN 866/97, OSNC 3/99, poz. 6634. 32 Bliżej na temat przyczyny wygaśnięcia pełnomocnictwa zob.: M. Pazdan, op. cit., s. 519 i nast. 33. Tak M. Pazdan, op. cit., s. 522.. Zob. tezę drugą powołanego orzeczenia: Przepisy kodeksu cywilnego nie zastrzegają żadnej formy odwołania pełnomocnictwa przez mocodawcę nawet w sytuacji, gdy forma taka była zastrzeżona dla udzielenia pełnomocnictwa. 34.

(14) Filip Grzegorczyk, Anna Kielijan. 62. Oświadczenie woli mocodawcy o odwołaniu pełnomocnictwa powinno zostać zakomunikowane osobie, z którą pełnomocnik miał dokonać czynności prawnej. W literaturze nie ma zgodności co do tego, czy takie oświadczenie mocodawcy powinno zostać przedstawione pełnomocnikowi35. Zgodnie z przepisem art. 101 § 2 k.c. umocowanie wygasa również ze śmiercią mocodawcy lub pełnomocnika. Możliwość wyłączenia tej zasady została dopuszczona przez ustawodawcę, jeżeli w pełnomocnictwie inaczej zastrzeżono, z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa36. Art. 3.209 ust. 1 PECL wymienia cztery wypadki wygaśnięcia pełnomocnictwa. Pełnomocnictwo wygasa w chwili, kiedy osoba trzecia dowiedziała się lub powinna była się dowiedzieć, że umocowanie pełnomocnika zostało odwołane przez mocodawcę lub przez pełnomocnika, albo przez nich obu, czynności, dla których udzielono umocowania, zostały dokonane albo upłynął czas, na jaki umocowania udzielono, pełnomocnik lub mocodawca stał się niewypłacalny, a jeżeli pełnomocnikiem jest osoba fizyczna – pełnomocnictwo wygasa przez jej śmierć lub utratę zdolności do czynności prawnych. Odwołanie pełnomocnictwa powinno być podane do wiadomości bądź ogłoszone w taki sam sposób, w jaki podano do wiadomości lub ogłoszono samo umocowanie. Podobnie jak w prawie polskim przyczyną wygaśnięcia pełnomocnictwa jest upływ czasu, na jaki go udzielono, czy dokonanie przez pełnomocnika tych czynności, do których go umocowano. Jeżeli pełnomocnik jest osobą fizyczną, powoduje wygaśnięcie pełnomocnictwa jego śmierć lub utrata zdolności do czynności prawnych. Odmiennie niż w prawie polskim niewypłacalność pełnomocnika czy mocodawcy nie skutkuje wygaśnięciem pełnomocnictwa37. 8. Wnioski W niniejszym opracowaniu przedstawione zostały przyczyny, które skłoniły twórców PECL do uregulowania instytucji zastępstwa bezpośredniego i pośredniego na szczeblu wspólnotowym. Ponadto omówiono wyżej wymienione insty Por. Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 1993, s. 211; M. Pazdan, op. cit., s. 522; S. Rudnicki w: S. Dmowski, S. Rudnicki, op. cit., s. 320. 35. Zob. art. 747 k.c., który stanowi, że zlecenie nie wygasa ani wskutek śmierci dającego zlecenie, ani wskutek utraty przez niego zdolności do czynności prawnych, chyba że strony inaczej postanowią. 36. Nadmienić należy, że szczególny rodzaj pełnomocnictwa – prokura wygasa wskutek ogłoszenia upadłości, otwarcia likwidacji oraz przekształcenia przedsiębiorcy – art. 1097 § 2 k.c. 37.

(15) Przedstawicielstwo stron w umowach…. 63. tucje, kładąc szczególny nacisk na regulację odnoszącą się do zastępstwa bezpośredniego. Dokonano także porównania najistotniejszych przepisów PECL odnoszących się do zastępstwa bezpośredniego z regulacją polskiego kodeksu cywilnego. Co do zasady należy uznać, że porównywane rozwiązania prawne są zbliżone, a niekiedy wręcz identyczne. Tak samo uregulowane jest zagadnienie dotyczące działania pełnomocnika w zakresie umocowania i jego skutków (art. 95 § 2 k.c. i art. 3.202 PECL), zagadnienie wyraźnego czy dorozumianego sposobu udzielenia przez mocodawcę pełnomocnikowi umocowania do działania w jego imieniu. W zasadzie bardzo podobnie uregulowana została kwestia dotycząca działania rzekomego pełnomocnika (art. 103 k.c. oraz art. 3.204 i 3.207 PECL). Należy również wskazać na pewne różnice pomiędzy regulacją zastępstwa bezpośredniego w PECL i k.c. PECL nie zajmuje się wewnętrznym aspektem stosunku prawnego istniejącego pomiędzy mocodawcą a pełnomocnikiem. W PECL istnieje przepis art. 3.202 regulujący sytuację, gdy pełnomocnik zawiera umowę w imieniu niezidentyfikowanego mocodawcy, nie mający odpowiednika w prawie polskim. Dostrzegalne różnice dotyczą również przyczyny wygaśnięcia pełnomocnictwa. Przedstawione w opracowaniu różnice nie mają charakteru fundamentalnego, nie dotyczą konstrukcji jurydycznej, dlatego też z punktu widzenia uczestników obrotu gospodarczego różnice wynikające z zastosowania regulacji PECL, a nie przepisów k.c. do konkretnego kontraktu, w aspekcie omawianego zagadnienia zastępstwa bezpośredniego nie będą miały większego znaczenia praktycznego. Wobec powyższego nie wydaje się, aby konieczne i uzasadnione były zmiany w regulacji prawnej przepisów o pełnomocnictwie na gruncie Kodeksu cywilnego. Jednakże zasadne jest także sformułowanie wniosku, że wprowadzenie wspólnotowej regulacji cząstkowej budzi wątpliwości. Należy bowiem zgłosić postulat, by regulując daną instytucję prawną na poziomie wspólnotowym, czyniono to w sposób kompleksowy. Tworzenie regulacji fragmentarycznych powoduje wiele negatywnych skutków dla spójności krajowych porządków prawnych, a w konsekwencji może naruszać zasadę bezpieczeństwa obrotu. Dlatego też warto rozważyć całościowe podejście do przyjmowania wspólnotowych aktów normatywnych. Alternatywą jest zaś zaniechanie działań legislacyjnych mających charakter cząstkowy. Representation of Parties in Contracts According to the PECL and under Polish Law In this article, the authors present the reasons why the authors of the PECL decided to regulate the institution of direct representation at the Community level. Next, they.

(16) 64. Filip Grzegorczyk, Anna Kielijan. compare the key provisions of the PECL relating to direct representation with the regulations of the Polish Civil Code. The authors analyse the following issues: the basis (source) of authority, types of power-of-attorney, representatives acting without authority or beyond the scope of their authority, and expiry of power-of-attorney. Finally, the authors discuss the similarities and differences in regulating the institution of direct representation under Polish Law and according to the PECL..

(17)