Regionalne zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego i emisji zanieczyszczeń w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 708. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Justyna Dyduch Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej. Regionalne zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego i emisji zanieczyszczeń w Polsce 1. Wprowadzenie Rozwój poszczególnych regionów w Polsce dokonuje się nierównomiernie w zakresie wzrostu produktu krajowego brutto i zmniejszania obciążania środowiska przyrodniczego. Niekorzystna jest zarówno sytuacja, gdy w danym regionie jest szybsze tempo wzrostu gospodarczego niż tempo zmniejszania negatywnej presji na środowisko, jak i sytuacja odwrotna. Podstawowym celem artykułu jest zbadanie zróżnicowania rozwoju społeczno-gospodarczego (mierzonego za pomocą wielkości produktu krajowego brutto) oraz ocena zróżnicowania negatywnego wpływu działalności gospodarczej na jakość środowiska przyrodniczego (mierzonego za pomocą poziomu emisji pyłów i gazów oraz ścieków) w poszczególnych województwach Polski. 2. Produkt krajowy brutto w przekroju województw Produkt krajowy brutto jest jednym z podstawowych mierników charakteryzujących rozwój społeczno-gospodarczy kraju, a także regionów. PKB stanowi sumę wartości dodanej brutto wszystkich sekcji działów gospodarki narodowej (regionalnej). Wartość tę oblicza się jako różnicę między wartością globalną wyrobów poszczególnych usług a wartością zużycia pośredniego w tych działach. Produkt krajowy brutto obrazuje końcowy rezultat działalności wszystkich podmiotów gospodarki..

(2) 22. Justyna Dyduch. Udziały poszczególnych województw w tworzeniu całkowitego PKB są bardzo zróżnicowane (tabela 1). W 2002 r. kształtowały się one na poziomie od 2,3% w województwie opolskim i lubuskim do 20,4% w województwie mazowieckim. Rozpiętość pomiędzy województwami charakteryzującymi się największym i najmniejszym udziałem w tworzeniu produktu krajowego brutto zwiększyła się z 14,1 pp. w 1995 r. do 18,1 pp. w 2002 r. Wartość produktu krajowego brutto wytworzonego w 2002 r. w województwie mazowieckim była prawie 9-krotnie większa niż wartość wytworzona w województwie opolskim (w 1995 r. relacja pomiędzy województwami o najwyższym i najniższym udziale w tworzeniu PKB wynosiła 7:1). O silnym zróżnicowaniu województw pod względem ogólnej wielkości produktu krajowego brutto świadczą obliczone współczynniki zmienności dla poszczególnych lat analizowanego okresu (tabela 1). Do województw najsilniejszych gospodarczo, w których wytworzono w latach 1995–2002 największą część produktu krajowego brutto, należą województwa mazowieckie i śląskie. W tych dwóch województwach ok. 29% ogółu pracujących w gospodarce narodowej wytworzyło w 2002 r. łącznie ponad 1/3 PKB w kraju. Województwa o najmniejszym udziale – poniżej 3% – w tworzeniu PKB (opolskie, lubuskie, podlaskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie) wytworzyły w 2002 r. 12,5% krajowej wartości PKB, skupiając na swoim terenie ok. 14% ogółu pracujących w gospodarce narodowej. Biorąc pod uwagę, że na wysokość udziału danego województwa w całkowitym PKB ma wpływ m.in. liczba mieszkańców zamieszkujących dany region, dla zapewnienia porównywalności badania zróżnicowania PKB w przekroju wojewódzkim należy posłużyć się względnym miernikiem, czyli wartością PKB na 1 mieszkańca. W tabeli 2 przedstawiono produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca według województw w latach 1995–2002. W 2002 r. średni poziom tego miernika dla kraju wyniósł 20 431 zł. Najwyższy poziom produktu krajowego brutto na 1 mieszkańca, podobnie jak w latach poprzednich, odnotowano w województwie mazowieckim – wyniósł on 31 115 zł i przewyższał średnią krajową o ok. 52%. Następne w kolejności było województwo śląskie, które osiągnęło poziom PKB na 1 mieszkańca równy 22 627 zł, przekraczający przeciętną w kraju o prawie 11%. Niski poziom produktu krajowego brutto na 1 mieszkańca w latach 1995–2002 utrzymywał się w województwach: lubelskim, podkarpackim, warmińsko-mazurskim, podlaskim i świętokrzyskim. Najniższy poziom PKB na 1 mieszkańca w 2002 r. odnotowano w województwie lubelskim – stanowił on 46% poziomu tego miernika uzyskanego w województwie mazowieckim..

(3) 8 528,9. 13 740,3. 18 829,1. 8 920,5. Pomorskie. Świętokrzyskie. 15 244,9. 44 185,6. 36 100,6. 14 298,0. 24 960,0. 29 567,3. 45 253,0. 1998. 48 157,9. 40 978,0. 15 743,3. 26 558,5. 31 529,6. 51 293,4. 1999. 53 883,7. 44 937,3. 17 459,5. 29 182,2. 35 517,2. 57 612,6. 2000. 54 739,2. 47 081,6. 18 034,1. 31 053,5. 59 319,9. 37 576,0. 2001. 57 101,3. 48 305,5. 18 012,6. 31 446,8. 61 616,4. 38 567,3. w mld zł. 22 723,9. 45 225,0. 15 017,1. 13 171,3. 74 432,4. 28 214,7. 12 651,4. 21 054,2. 12 954,5. 26 049,6. 53 665,2. 17 194,8. 15 510,0. 82 585,8. 33 178,2. 14 371,6. 24 324,9. 14 806,9. 41 309,8. 17 273,7. 28 320,0. 17 368,5. 42 780,6. 18 483,5. 30 052,0. 17 607,5. 44 370,8. 18 998,1. 30 656,4. 17 816,0. 29 621,4. 59 222,3. 19 305,4. 17 331,6. 33 123,0. 67 178,0. 20 889,7. 19 383,1. 34 044,0. 70 358,9. 21 247,0. 20 025,9. 34 300,0. 70 644,3. 21 797,7. 20 728,8. 90 025,6 100 090,6 103 547,8 107 288,4. 37 870,1. 15 164,5. 26 053,6. 15 490,9. 90 933,2 113 310,0 128 170,9 140 357,3 154 643,9 159 462,4. 37 350,7. 31 215,1. 12 263,9. 21 821,9. 40 159,1. 24 944,8. 1997 7,9. 4,4. 9,1. 2,8. 2,7. 13,7. 5,7. 2,4. 3,9. 2,3. 20,4. 7,3. 6,2. 2,3. 4,0. 4,9. 69,15. 69,55. 71,73. 72,89. 69,15. 72,38. 74,86. 75,36. x. 329 567,1 414 424,7 504 133,0 589 361,3 652 517,1 723 886,3 760 595,3 781 112,4 100,0. 19 086,1. 35 607,6. 12 447,0. 11 042,4. 62 600,7. 23 161,3. 10 182,8. 17 227,5. 10 869,7. 73 652,8. 30 485,0. 24 997,7. 10 133,9. 18 262,6. 21 203,2. 33 464,3. 1996 –0,1. x. x. –0,2. +0,7. –0,2. 0,0. –1,8. 0,0. 0,0. –0,3. –0,5. +3,9. 0,0. –0,2. –0,3. –0,5. –0,5. Zmiany udziału w PKB Polski w % w 1995 i 2002 r. (w pp.). Źródło: obliczenia własne na podstawie: Prudukt krajowy brutto według wojewodztw i podregionów w 2002 roku, Główny Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2004, s. 43 i 102.. Polska Współczynnik zmienności (w %). 27 795,8. Zachodniopomorskie. Wielkopolskie. 9 849,8. 51 183,4. 7 930,8. Warmińsko-mazurskie. Śląskie. Podlaskie. 9 120,8. Podkarpackie. Opolskie. 54 433,5. 23 961,9. 21 053,2. Mazowieckie. Małopolskie. Łódzkie. 14 803,6. Lubuskie. Lubelskie. 17 727,8. 26 442,6. 1995. Kujawsko-pomorskie. Dolnośląskie. Województwo. 2002. Tabela 1. Produkt krajowy brutto ogółem według województw w latach 1995–2002 – ceny bieżące (w mld zł) Regionalne zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego… 23.

(4) 1995. w zł 26,6 19,5 23,4 18,5 19,1 27,0 35,3 19,3 25,0 28,3 22,6 22,4 23,9 26,0 27,8 24,8 25,6. x. Tempo 1996/1995 (w %). 17,26. 13 452 11 890 9 733 12 019 11 679 11 648 17 953 11 873 9 944 10 337 12 948 15 208 9 919 10 283 13 516 13 136 13 040. 1997. 18,95. 15 175 14 079 11 145 13 983 13 553 13 740 22 364 13 589 11 462 11 743 15 180 16 915 11 695 11 749 16 013 15 042 15 242. 1998. 20,42. 17 226 15 009 11 883 15 382 15 446 14 944 25 280 14 234 12 255 12 402 17 274 18 503 13 103 13 173 17 650 17 094 16 881. 1999. 20,30. 19 767 17 165 13 220 17 316 17 072 16 759 27 460 16 194 13 482 14 257 19 049 20 957 14 870 14 655 20 101 19 512 18 922. 2000. 21,69. 20 380 18 169 14 087 17 875 17 952 16 965 30 215 16 476 14 292 15 274 19 662 21 762 15 391 14 878 21 017 20 041 19 884. 2001. 21,91. x. x. Średnie tempo wzrostu PKB Tempo na 1 mieszkańcaa w zł 2002/2001 w latach (w %) 1995–2002 (w %) 21 193 4,0 13,29 18 635 2,6 11,92 14 300 1,5 11,69 17 850 –0,1 11,36 18 492 3,0 13,06 17 659 4,1 12,99 31 115 3,0 16,38 16 738 1,6 10,46 14 569 1,9 12,16 15 719 2,9 13,47 20 346 3,5 12,91 22 627 4,0 11,70 15 977 3,8 13,22 15 258 2,6 12,28 21 072 0,3 14,15 20 196 0,8 12,49 20 431 2,8 13,28 2002. a średnie tempo zostało obliczone jako średnia geometryczna tempa wzrostu PKB na 1 mieszkańca w kolejnych latach Źródło: obliczenia własne na podstawie: Produkt krajowy brutto według województw i podregionów w 2002 roku, Główny Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2004, s. 43 i 102.. Dolnośląskie 8 849 11 204 Kujawsko-pomorskie 8 470 10 117 Lubelskie 6 595 8 138 Lubuskie 8 406 9 959 Łódzkie 7 833 9 326 Małopolskie 7 511 9 535 Mazowieckie 10 757 14 553 Opolskie 8 343 9 949 Podkarpackie 6 526 8 155 Podlaskie 6 491 8 325 Pomorskie 8 694 10 661 Śląskie 10 429 12 768 Świętokrzyskie 6 700 8 300 Warmińsko-mazurskie 6 782 8 545 Wielkopolskie 8 342 10 662 Zachodniopomorskie 8 859 11 060 Polska 8 536 10 725 Współczynnik 15,67 17,03 zmienności (w %). Województwo. 1996. Tabela 2. Produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca według województw w latach 1995–2002 – ceny bieżące (w zł) 24. Justyna Dyduch.

(5) Regionalne zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego…. 25. Z danych przedstawionych w tabeli 2 można wyciągnąć wniosek, że istniejące zróżnicowanie województw pod względem PKB na 1 mieszkańca (w przeciwieństwie do PKB ogółem) nie jest duże. Charakterystyczną cechą jest zwiększanie się rozpiętości między województwem mazowieckim a pozostałymi województwami. Istniejące zróżnicowanie regionalne PKB na 1 mieszkańca zwiększało się w latach 1995–2002 wprawdzie w stopniu umiarkowanym, ale systematycznie, o czym świadczą rosnące wartości współczynnika zmienności wynoszące w kolejnych latach: 15,7%, 17,0%, 17,3%, 19,0%, 20,4%, 20,3% 21,7% i 21,9% (tabela 2). W województwie mazowieckim w każdym z badanych lat nie tylko najwyższy był poziom PKB na jednego mieszkańca, ale także odnotowano w nim najwyższe średnie roczne tempo wzrostu tego miernika w okresie 1995–2002, wynoszące 16,4% (w cenach bieżących). Najgorsze wyniki odnotowano w województwie opolskim, gdzie analizowane wielkości osiągnęły wartość 10,5%. Dla Polski średnie roczne tempo wzrostu PKB w analizowanym okresie wyniosło 13,3%. 3. Zróżnicowanie obciążenia środowiska przyrodniczego w województwach Do oceny zróżnicowania obciążenia środowiska przyrodniczego w poszczególnych województwach Polski przyjęto trzy miary: emisję zanieczyszczeń gazowych, zanieczyszczeń pyłowych oraz ścieków. Analizowany okres dotyczy lat 1998–2003, co wynika z dostępności danych GUS. Te trzy miary nie przedstawiają wprawdzie całokształtu negatywnego wpływu na środowisko przyrodnicze, jaki wywiera działalność gospodarcza człowieka, ale w istotny sposób charakteryzują jego skalę. Również, jak w wypadku produktu krajowego brutto, analizie poddano przede wszystkim wielkości względne, tzn. w przeliczeniu na jednego mieszkańca (zanieczyszczenia gazowe i pyłowe) lub na tysiąc mieszkańców (ścieki). Podane dane dotyczące emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych nie charakteryzują ogólnej emisji zanieczyszczeń powietrza, lecz dotyczą sektora energetyczno-przemysłowego decydującego o skali i strukturze emisji (60–70%), określanego przez GUS jako „zakłady szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza”. Dane o emisji z zakładów szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza dotyczą zanieczyszczeń wprowadzonych w sposób zorganizowany (tzn. z wszelkiego rodzaju urządzeń technologicznych i ogrzewczych za pośrednictwem Jeżeli wartości współczynnika zmienności są poniżej 10%, to badane cechy wykazują zróżnicowanie statystycznie nieistotne. .

(6) 26. Justyna Dyduch. emitorów-kominów, wyrzutni wentylacyjnych) lub w sposób niezorganizowany (z hałd, składowisk, w toku przeładunku substancji sypkich lub lotnych, z hal produkcyjnych itp.). Zanieczyszczenia gazowe. Pod pojęciem zanieczyszczenia gazowe, zgodnie z określeniem GUS, należy rozumieć następujące rodzaje zanieczyszczeń: dwutlenek siarki, tlenki azotu, tlenek węgla, dwutlenek węgla, węglowodory i inne. W tabeli 3 przedstawiono wielkość emisji zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych w przekroju województw w latach 1998– 2003. Współczynniki zmienności podane w tabeli 3 wskazują, że województwa są silnie zróżnicowane pod względem emisji zanieczyszczeń gazowych zarówno ogółem, jak i w przeliczeniu na jednego mieszkańca. W 2003 r. wielkość emisji zanieczyszczeń gazowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca w województwie łódzkim (najwyższa wartość) była prawie 19 razy większa od analogicznej wielkości w województwie warmińsko-mazurskim (najniższa wartość). W 1998 r. wartość tej relacji była ponad 15-krotna. Silne zróżnicowanie województw pod względem emisji zanieczyszczeń gazowych w latach 1998–2003 wahało się w przedziale 85–98% wartości współczynnika zmienności (dla emisji ogółem) i 77–85% (w przeliczeniu na 1 mieszkańca regionu). Do województw o największej emisji bezwzględnej zanieczyszczeń gazowych należą województwa: łódzkie (od 18,7% do 22,6% krajowej emisji w latach 1998–2003) oraz śląskie (od 16,3% do 18,1% krajowej emisji w latach 1998–2003). Na trzecim miejscu w analizowanym okresie znajdowało się województwo mazowieckie. Województwo łódzkie zajmuje również pierwszą pozycję w zakresie wielkości emisji zanieczyszczeń gazowych przypadających na 1 mieszkańca regionu, ale na drugim miejscu jest województwo opolskie (od 11,37 do 13,32 ton na jednego mieszkańca na rok). Województwo śląskie jest na czwartym miejscu, za województwem świętokrzyskim. Do regionów Polski o niskiej emisji zanieczyszczeń gazowych w analizowanym okresie należą natomiast województwa: warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubuskie i podkarpackie. Średnie tempo emisji zanieczyszczeń gazowych na 1 mieszkańca Polski w latach 1998–2003 wyniosło 0,5% (tabela 4). W dwóch województwach: zachodniopomorskim i podkarpackim zanotowano systematyczny spadek wielkości emisji zanieczyszczeń gazowych na 1 mieszkańca w latach 1998–2002, natomiast w 2003 r. nastąpił wzrost emisji zanieczyszczeń w stosunku do roku poprzedniego. Do województw, które w latach 1998–2003 odnotowały największe dodatnie średnie tempo emisji gazów na jednego mieszkańca należą województwa: pomorskie (3,3%) i śląskie (2,7%). W województwie zachodniopomorskim emisja gazów w latach 1998–2003 zmniejszała się corocznie przeciętnie o 3,9% w stosunku do roku poprzedniego..

(7) 1 952,9. 1 995,4. 3 565,0. 5 305,3. 4 978,2. 12 093,9. Pomorskie. Świętokrzyskie. 10 152,7. 9 598,9. 16 954,8. 1 531,3. 12 219,7. 34 388,4. 5 037,9. 1 709,0. 3 300,9. 12 660,9. 47 141,0. 1 519,3. 5 203,8. 13 371,7 7 833,8. 2002. 8 900,4. 17 846,5. 1 559,8. 11 179,1. 34 094,9. 5 257,7. 1 901,9. 3 003,1. 13 705,0. 7 916,2. 17 305,5. 1 468,1. 10 895,6. 37 737,0. 5 187,8. 1 873,8. 2 674,8. 12 060,7. 24 178,1 24 098,2. 12 689,2. 45 114,3. 1 940,4. 4 292,7. 14 613,8 8 356,6. 2001. 90,73. 87,78. 84,74. 91,58. 97,51. 1,91. 2,57. 4,96 4,11. 1998. 8 156,0. 18 144,1. 1 426,7. 11 484,4. 39 473,7. 5 855,9. 1 983,5. 3 641,5. 13 027,7. 26 305,5. 13 065,7. 95,49 78,54. 5,65. 5,86. 5,65. 1,15. 9,12. 7,33. 2,28. 1,62. 1,80. 11,78. 4,70. 4,26. 48 654,1 17,80. 1 785,8. 5 128,0. 14 375,1 8 813,2. 2003. 218 301,7 208 416,9 203 610,6 208 633,6 208 948,4 221 320,8. 9 878,5. 18 379,7. 1 661,6. 11 810,9. 33 951,8. 1 990,9. 14 447,7. 23 447,6. 13 378,3. 37 993,9. 1 797,4. 4 574,6. 8 163,5. 2000. 15 066,7. 77,09. 5,39. 5,70. 5,48. 1,13. 8,93. 6,98. 2,42. 1,63. 1,68. 12,22. 4,49. 4,02. 16,28. 1,95. 2,31. 3,88. 4,82. 1999. 76,52. 5,27. 5,54. 5,04. 1,04. 9,24. 7,09. 2,29. 1,40. 1,55. 13,32. 4,62. 4,14. 14,37. 1,76. 2,05. 3,89. 5,07. 2000. 81,33. 5,46. 5,24. 5,33. 1,09. 8,60. 7,18. 2,41. 1,57. 1,43. 12,85. 4,72. 3,93. 17,24. 1,92. 1,95. 4,04. 5,02. 2001. 84,04. 5,47. 4,66. 5,16. 1,03. 8,41. 7,98. 2,38. 1,55. 1,27. 11,37. 4,70. 3,91. 18,08. 1,51. 2,37. 3,79. 4,60. 2002. 5,12. 4,02. 18,73. 1,77. 2,34. 4,26. 4,96. 2003. 84,89. 5,80. 4,81. 5,40. 1,00. 8,89. 8,37. 2,68. 1,65. 1,74. 12,34. Emisja zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych na 1 mieszkańca (w tonach na rok). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ochrona środowiska, Rocznik Statystyczny GUS: Warszawa 1999, s. 208; Warszawa 2000, s. 219; Warszawa 2001, s. 237; Warszawa 2002, s. 236, Warszawa 2003, s. 229 oraz Warszawa 2004, s. 222.. Współczynnik zmienności (w %). Polska. 18 923,5. Zachodniopomorskie. Wielkopolskie. 1 679,0. 35 769,5. Warmińsko-mazurskie. Śląskie. 1 987,7. 13 299,4. 3 830,3. Podlaskie. 12 839,7. Podkarpackie. Opolskie. 22 780,4. 12 956,1. 43 184,3. 23 802,9. 13 714,3. 47 408,1. 5 154,1. 14 358,6 8 144,8. 1999. Mazowieckie. Małopolskie. Łódzkie. 5 749,6. Lubuskie. Lubelskie. Kujawsko-pomorskie. 1998. 14 782,4 8 637,1. Dolnośląskie. Województwo. Ogółem (w tys. ton na rok). Tabela 3. Emisja zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych według województw w latach 1998–2003 Regionalne zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego… 27.

(8) Justyna Dyduch. 28. Tabela 4. Roczne tempo emisji zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych w tonach na jednego mieszkańca na rok według województw w latach 1998–2003 (w %) Średnie tempo emisji gazów na 1 mieszkańca a 1999/1998 2000/1999 2001/2000 2002/2001 2003/2002 w latach 1998–2003 Tempo. Województwo Dolnośląskie. Kujawsko-pomorskie. –2,8 –5,6. +5,2. +0,3. –1,0. +3,9. –8,4. +12,4. +0,7. –21,3. +17,2. –1,5. –10,1. –11,3. –4,9. +21,5. Łódzkie. –8,5. –11,7. +20,0. +4,9. Mazowieckie. –4,5. +2,9. +2,2. Podkarpackie. –6,7. –7,7. –7,7. Małopolskie Opolskie. Podlaskie. +2,1 –5,6 +3,7. –9,7. +3,0. +9,0. +9,1 –5,1. –3,5. –11,5. +1,3. +11,1. Warmińsko-mazurskie. –1,7. +4,8. –5,5. Wielkopolskie. –3,0. Polska. –4,6. Zachodniopomorskie. –2,7. +3,5. –8,0. –8,0. –2,8. –2,2. –6,9. +5,8 –5,4. +3,6. –1,3. –2,2. –1,1. +8,5. +0,9. +6,5. +0,4. +4,9. +2,7. +12,6. +1,6. –2,1. +1,7. –1,2. –4,8. Świętokrzyskie. +8,9. +37,0. Śląskie. +5,2. +1,0. –11,2. +12,1. –5,4. –1,9. +3,6. +2,8. –0,4. –14,1. +6,1. –1,3. –0,5. +0,6. Pomorskie. 0,0. –6,2. Lubelskie Lubuskie. +7,8. –0,7. +3,3. +5,7. –0,5. –3,2. +4,7. –0,9. +0,2. +6,0. +0,5. –11,1. –2,9. +3,2. –2,8 –3,9. średnie tempo zostało obliczone jako średnia geometryczna tempa emisji gazów na 1 mieszkańca w kolejnych latach a. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tabeli 3.. Zanieczyszczenia pyłowe. Zanieczyszczenia pyłowe, zgodnie z określeniem GUS, obejmują m.in. pyły ze spalania paliw, nawozów sztucznych, materiałów ogniotrwałych, pyły cementowo-wapiennicze, krzemowe, węglowo-grafitowe, sadzę. W tabeli 5 przedstawiono wielkość emisji zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych w przekroju województw w latach 1998–2003. Z danych zawartych w tej tabeli wynika, że występuje silne zróżnicowanie województw w odniesieniu do wartości bezwzględnych emisji zanieczyszczeń pyłowych, natomiast – bardziej miarodajne – zróżnicowanie województw odnośnie do wartości względnych (emisji pyłów w przeliczeniu na 1 mieszkańca) jest dużo słabsze..

(9) 10 600. 7 200. 8 600. 12 000. Pomorskie. Świętokrzyskie. 7 600. 72,10. 72,79. 7 100. 12 400. 2 200. 6 200. 32 800. 5 000. 2 000. 4 100. 7 400. 13 700. 14 400. 10 300. 4 500. 7 200. 12 500. 2001. 20 200. 5 900. 10 900. 1 900. 6 300. 30 500. 5 200. 2 000. 3 800. 5 400. 12 000. 12 500. 7 100. 4 400. 7 300. 11 100. 2002. 14 200. 5 100. 12 400. 1 800. 6 600. 28 900. 5 200. 2 000. 3 800. 5 000. 13 400. 11 500. 7 700. 3 200. 6 900. 8 500. 2003. 12 800. 77,06. 74,94. 76,19. 76,33. 254 700 201 800 180 500 162 200 140 300 134 700. 7 700. 13 200. 2 500. 8 800. 38 500. 5 400. 2 000. 4 300. 7 700. 13 900. 16 700. 12 100. 4 800. 8 000. 14 200. 2000. 20 600. 40,34. 6,59. 4,68. 6,12. 4,51. 9,05. 11,24. 3,93. 3,35. 3,39. 11,38. 3,77. 6,41. 6,08. 10,37. 5,85. 7,19. 8,62. 1998. 37,59. 5,22. 4,39. 4,56. 4,57. 5,97. 8,80. 3,06. 2,54. 2,45. 9,10. 2,94. 5,15. 5,77. 6,25. 4,30. 6,47. 6,78. 1999. 44,71. 4,67. 4,44. 3,93. 1,70. 6,65. 7,94. 2,46. 1,64. 2,02. 7,10. 2,74. 5,16. 4,58. 4,69. 3,58. 6,76. 6,93. 2000. 43,82. 4,24. 4,18. 3,70. 1,54. 4,77. 6,91. 2,30. 1,65. 1,95. 6,94. 2,67. 4,46. 3,94. 4,46. 3,27. 6,04. 6,94. 2001. 40,53. 3,67. 3,48. 3,25. 1,33. 4,86. 6,45. 2,38. 1,66. 1,81. 5,09. 2,34. 3,86. 2,72. 4,36. 3,32. 5,36. 4,89. 2002. 2003. 39,22. 3,53. 3,01. 3,69. 1,26. 5,11. 6,13. 2,38. 1,66. 1,81. 4,74. 2,61. 3,54. 2,96. 3,17. 3,15. 4,11. 4,42. Emisja zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych na 1 mieszkańca (w kg na rok). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ochrona środowiska, Rocznik Statystyczny GUS: Warszawa 1999, s. 208; Warszawa 2000, s. 219; Warszawa 2001, s. 237; Warszawa 2002, s. 236; Warszawa 2003, s. 229 oraz Warszawa 2004, s. 222.. Polska Współczynnik zmienności (w %). 15 300. 8 100. 20 500. Zachodniopomorskie. Wielkopolskie. 6 700. 7 900. 42 800. 6 700. 3 100. 5 200. 9 900. 14 900. 16 600. 15 300. 6 400. 9 600. 13 600. 6 600. 54 900. 4 100. 1999. 20 200. Warmińsko-mazurskie. Śląskie. Podlaskie. 12 400. Podkarpackie. Opolskie. 19 100. 20 600. 16 200. Mazowieckie. Małopolskie. Łódzkie. 13 100. Lubuskie. Lubelskie. 15 100. 1998. 25 700. Kujawsko-pomorskie. Dolnośląskie. Województwo. Ogółem w tonach na rok. Tabela 5. Emisja zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych według województw w latach 1998–2003 Regionalne zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego… 29.

(10) Justyna Dyduch. 30. Tabela 6. Roczne tempo emisji zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych w kilogramach na jednego mieszkańca na rok według województw w latach 1998–2003 (w %) Średnie tempo emisji pyłów na a 1 mieszkańca 1999/1998 2000/1999 2001/2000 2002/2001 2003/2002 w latach 1998–2003 –21,4 +2,2 +0,1 –29,6 –9,6 –12,5 Tempo. Województwo. Dolnośląskie. Kujawsko-pomorskie. –10,1. Lubelskie. –26,5. Łódzkie. –5,1. Lubuskie. Małopolskie. –20,1. –22,0. –2,3. –26,7. –24,2. –35,5. +0,6. +0,6. –21,8. –9,8. –13,0. –6,7. –22,2 –34,1. Wielkopolskie. –25,5. Polska. –20,8. Zachodniopomorskie. –8,3. –13,5. Świętokrzyskie. Warmińsko-mazurskie. –27,3. –13,6. –27,8. Śląskie. –2,3. +1,5. +0,2. –20,7 –6,8. –17,6. –19,7. –4,9. –23,3. –19,7. Podkarpackie Pomorskie. –8,7. –11,3. –25,0. –22,1. Podlaskie. –16,8. –10,7. –39,8. Mazowieckie Opolskie. +4,5. -14,0. –2,6 –3,5. –6,5. –31,0. –5,1. +8,8. -12,4. +11,5. –7,2. 0,0. +3,5. –5,0. –11,4. 0,0. –12,2. +13,5. –9,3. –13,5. –3,8. –6,2. +1,1. –10,6. –5,9. –16,7. –7,1. –13,1. –5,9. –13,6. –11,2. 0,0. –13,9. –9,5. –21,1. –13,4. –16,1. –28,3. –62,8. –11,6. –6,9. +11,4. +1,3. +1,9. –10,6. +5,1. –11,8. –9,5. –10,8. –5,3. –22,5. –13,5. –8,4. –9,6. –11,7. średnie tempo zostało obliczone jako średnia geometryczna tempa emisji pyłów na 1 mieszkańca w kolejnych latach. a. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tabeli 5.. W skali kraju najwięcej zanieczyszczeń pyłowych pochodzi z województwa śląskiego. W przeliczeniu na 1 mieszkańca w latach 1998–2003 najwięcej emitowanych pyłów przypadało w województwie śląskim i także opolskim. Należy podkreślić, że w tych dwóch województwach nastąpił znaczący spadek wielkości emisji względnej w ciągu sześciu badanych lat (z 11,4 kg na mieszkańca w 1998 r. do 4,7 kg w 2003 r. w województwie opolskim, z 11,3 kg w 1998 r. do 6,1 kg w 2003 r. w województwie śląskim)..

(11) Regionalne zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego…. 31. Najmniejszy udział w krajowej emisji zanieczyszczeń pyłowych w latach 1998–2003 ma województwo podlaskie (1,1–1,6%). Do innych regionów Polski o niskiej emisji zanieczyszczeń pyłowych należą województwa: warmińsko-mazurskie i podkarpackie. Również w tych trzech województwach wystąpiła najniższa emisja pyłów w przeliczeniu na jednego mieszkańca. We wszystkich województwach średnie roczne tempo emisji zanieczyszczeń pyłowych na 1 mieszkańca w latach 1998–2003 było ujemne. W trzech województwach: lubuskim, opolskim i śląskim zanotowano systematyczny spadek tej emisji w każdym roku analizowanego okresu (tabela 6). Ścieki przemysłowe i komunalne. Podane niżej dane o ściekach przemysłowych dotyczą ścieków odprowadzonych z podmiotów gospodarczych ujętych w sekcjach Polskiej Klasyfikacji Działalności: „Górnictwo i kopalnictwo”, „Przetwórstwo przemysłowe” oraz „Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę”. Ścieki komunalne obejmują ścieki odprowadzone siecią kanalizacyjną przez przedsiębiorstwa i zakłady wodociągowo-kanalizacyjne. W wypadku ścieków przemysłowych i komunalnych występuje w badanym okresie bardzo silne zróżnicowanie województw zarówno pod względem wielkości odprowadzanych ścieków ogółem, jak i w przeliczeniu na 1 tys. mieszkańców. Wartości współczynnika zmienności wynoszą 116,6–123,7% dla wielkości ogółem odprowadzanych ścieków, 120,5–125,7% dla wielkości względnych (tabela 7). Zróżnicowanie województw odnośnie do ilości odprowadzanych ścieków jest o wiele wyższe niż w wypadku emisji gazów, a zwłaszcza pyłów. Pod względem ilości odprowadzanych ścieków w przeliczeniu na 1 tys. mieszkańców niechlubne pierwsze miejsce zajmuje województwo zachodniopomorskie, drugie – województwo świętokrzyskie. Istnieje bardzo duża rozpiętość między wartościami maksymalnymi (dla tych dwóch województw) a wartościami minimalnymi (dla województw podlaskiego i lubuskiego). Przykładowo w 2000 r. na 1 tys. mieszkańców województwa zachodniopomorskiego przypadały prawie 94 m3 ścieków, województwa świętokrzyskiego – 80 m3 ścieków, województwa lubuskiego – 4 m3 ścieków, a województwa podlaskiego – 3 m 3 ścieków. Stosunkowo korzystną pozycję w porównaniu z innymi regionami Polski miało w latach 1998–2003 województwo śląskie. W tabeli 8 przedstawiono tempo ilości odprowadzanych ścieków przemysłowych i komunalnych na 1 tys. mieszkańców na rok według województw w latach 1998– 2003. Najwyższe średnie roczne tempo spadku ilości odprowadzanych ścieków w tym okresie wystąpiło w województwie kujawsko-pomorskim (przeciętnie 8,7% rocznie). W trzech województwach: małopolskim, mazowieckim i opolskim średnie roczne tempo dynamiki było dodatnie, co znaczy, że przeciętnie corocznie następował w tych regionach wzrost ilości odprowadzanych ścieków..

(12) 48,9. 211,4. 201,7. Pomorskie. 1691,5. 116,57. 9843,5. 117,08. 9492,2. 1640,4. 1940,2. 91,1. 1155,9. 484,2. 195,3. 44,4. 217,0. 77,0. 2130,2. 739,2. 188,3. 45,5. 148,6. 171,0. 223,7. 1999. 118,47. 9160,7. 1628,3. 1769,3. 83,6. 1062,3. 445,2. 198,0. 40,8. 215,8. 75,1. 2165,2. 771,0. 158,6. 41,8. 152,1. 143,8. 209,7. 2000. 120,82. 8948,2. 1531,2. 1839,8. 69,9. 1075,4. 429,5. 191,4. 39,1. 174,3. 75,4. 2128,9. 720,9. 153,0. 39,8. 119,9. 134,2. 225,6. 2001. Ścieki ogółem (w m3). 120,06. 8989,7. 1518,3. 1762,8. 68,6. 1034,9. 389,0. 192,6. 38,8. 193,6. 91,6. 2185,1. 850,6. 130,8. 39,6. 120,4. 131,2. 241,8. 2002. 123,7. 9220,1. 1509,5. 1838,6. 67,6. 1073,1. 371,7. 197,2. 40,2. 190,8. 82,5. 2363,7. 845,7. 134,5. 38,5. 114,2. 125,6. 227,0. 2003. 122,20. 25,46. 97,67. 59,25. 6,41. 94,81. 10,22. 9,23. 3,82. 9,96. 7,27. 43,45. 22,78. 7,42. 4,78. 6,56. 9,56. 8,34. 1998. 121,30. 24,56. 94,67. 57,82. 6,22. 87,39. 9,95. 8,91. 3,63. 10,21. 7,08. 42,02. 22,94. 7,10. 4,45. 6,65. 8,14. 7,51. 1999. 121,37. 23,71. 93,91. 52,64. 5,69. 80,30. 9,18. 9,01. 3,34. 10,14. 6,92. 42,69. 23,84. 6,00. 4,08. 6,81. 6,85. 7,05. 2000. 123,37. 23,40. 90,16. 54,91. 4,89. 82,76. 9,05. 8,79. 3,23. 8,28. 7,07. 41,57. 22,32. 5,85. 3,94. 5,45. 6,48. 7,75. 2001. 120,50. 23,52. 89,43. 52,54. 4,80. 79,86. 8,22. 8,82. 3,21. 9,20. 8,63. 42,61. 26,28. 5,02. 3,93. 5,48. 6,34. 8,32. 2002. 24,14. 89,00. 54,72. 4,73. 83,04. 7,88. 9,01. 3,34. 9,10. 7,81. 46,03. 26,00. 5,18. 3,82. 5,21. 6,07. 7,83. 2003. 125,71. Ścieki na 1 tys. mieszkańców na rok (w m3). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ochrona środowiska, Rocznik Statystyczny GUS: Warszawa 2000, s. 46–47; Warszawa 2002, s. 50–51; Warszawa 2003, s. 50–51 oraz Warszawa 2004, s. 157.. Polska Współczynnik zmienności (w %). 1985,8. Zachodniopomorskie. Wielkopolskie. 93,8. 1257,4. 499,0. 46,8. Warmińsko-mazurskie. Świętokrzyskie. Śląskie. Podlaskie. 79,2. Podkarpackie. Opolskie. 2201,5. 732,7. 197,6. Mazowieckie. Małopolskie. Łódzkie. 146,9. Lubuskie. Lubelskie. 200,7. 248,8. 1998. Kujawsko-pomorskie. Dolnośląskie. Województwo. Tabela 7. Ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzone do wód powierzchniowych lub do ziemi według województw w latach 1998–2003 32. Justyna Dyduch.

(13) Regionalne zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego…. 33. Tabela 8. Tempo zrzutu ścieków przemysłowych i komunalnych odprowadzonych do wód powierzchniowych lub do ziemi w m3 na 1 tys. mieszkańców na rok według województw w latach 1998–2003 (w %) Średnie tempo zrzutu ścieków na 1 a mieszkańca 1999/1998 2000/1999 2001/2000 2002/2001 2003/2002 w latach 1998–2003 –10,0 –6,2 +9,9 +7,4 –5,9 –1,2 Tempo. Województwo. Dolnośląskie. Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie. –14,9 +1,4. –6,9. Łódzkie. –4,4. Mazowieckie. –3,3. Małopolskie Opolskie. Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie. Świętokrzyskie. +0,7. –15,9. –20,0. +0,6. –15,5. –2,5. –8,4. –6,4. –2,7. –2,3. +2,1. –5,0. –8,0. –2,7. –7,8. –3,5. +1,6. –4,9. –4,5. –14,2. +3,2. –6,9. +2,5. +8,0. +11,1. –1,1. –0,3. +17,7. +22,1. –2,8 –1,1. –9,5. –4,4 +2,7. +1,2 +1,4. +1,1. –2,5. +0,3. +2,2. –0,5. +3,0. –3,5. +4,0. –2,6. +4,3. –4,4. +4,2. –1,6. –1,4. +0,5. +2,6. –2,5. –9,0. Polska. –3,6. –3,1. –8,7. –18,4. Wielkopolskie. –3,0. –2,7. –4,3. –0,7. –8,2. Zachodniopomorskie. –3,5. +3,9. +2,5. –2,2. +2,4. –7,9. Warmińsko-mazurskie. –5,4. –3,3 –1,5. –8,6. –14,1. –0,8. –4,0. –3,5. –0,7. –9,2 –1,9. –0,9. +4,1. –4,1. –1,5. –0,5. –1,8. –2,6. –5,0 –5,9 –1,8. –1,0. średnie tempo zostało obliczone jako średnia geometryczna tempa zrzutu ścieków na 1 mieszkańca w kolejnych latach a. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tabeli 7.. 4. Podsumowanie Na podstawie przedstawionej analizy danych można stwierdzić, że zróżnicowanie województw jest większe pod względem negatywnego wpływu działalności gospodarczej na jakość środowiska przyrodniczego niż pod względem produktu krajowego brutto (w wartościach względnych). Nie występuje praktycznie zależność liniowa między wielkością produktu krajowego brutto a poszczególnymi rodzajami zanieczyszczeń (w przeliczeniu na.

(14) Justyna Dyduch. 34. 1 mieszkańca). Współczynnik korelacji Pearsona (dla danych z 2001 r.) dla PKB i zanieczyszczeń gazowych wynosi 0,09; dla PKB i zanieczyszczeń pyłowych 0,14 oraz dla PKB i ścieków 0,26. Tabela 9. Średnie roczne tempo wzrostu PKB (na 1 mieszkańca), emisji gazów i pyłów (na 1 mieszkańca) oraz zrzutu ścieków (na 1 tys. mieszkańców) według województw w latach 1998–2002 Województwo. PKB. Dolnośląskie. +8,7. Lubelskie. +6,4. Kujawsko-pomorskie. +7,3. –18,2. +8,6. 0,0. –11,2. Podlaskie Pomorskie Śląskie. Świętokrzyskie. +5,4. +6,2 +7,6 +7,6. +7,5. +8,1. Warmińsko-mazurskie. +6,8. Zachodniopomorskie. +7,6. Wielkopolskie Polska. –5,7. –2,1. Zrzut ścieków. –7,1. +0,4. +6,5. Podkarpackie. –13,2. +8,1. Małopolskie. Opolskie. –2,0. Emisja pyłów. –13,2. +6,3. Mazowieckie. –1,9. –2,0. Lubuskie. Łódzkie. Emisja gazów. –19,5 –11,9. –0,1 –9,8. –4,4. –4,8. –9,3. +3,6. –0,5. –0,9. –18,2. +4,4. –1,1. –16,1. –4,3. –8,4. +1,1. –14,5. –11,8. +2,2. –13,0. –2,7. –26,3. –5,6. –7,1. –2,0. +7,1. –2,2. +7,6. –0,8. –2,0. –1,1. –5,3. –14,4. –4,2. –14,6. –3,0. –13,6. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tabelach 2, 4, 6 i 8.. –7,0. –2,2. –2,0. Można natomiast wyróżnić regiony charakteryzujące się niską wartością PKB i stosunkowo niską presją na środowisko przyrodnicze w przeliczeniu na 1 mieszkańca (regiony „czyste i biedne”). Do tej grupy należą województwa: warmińsko-mazurskie, podlaskie i podkarpackie. W tabeli 9 zestawiono średnie roczne tempo PKB, emisji gazów, pyłów i zrzutu ścieków według województw. Ze względu na dostępność danych zawartych w rocznikach GUS oraz konieczność zapewnienia porównywalności średnie roczne tempo wymienionych zmiennych dotyczyło lat 1998–2002. Korzystną sytuacją jest dodatnie średnie roczne tempo wzrostu PKB przy ujemnym tempie emisji zanieczyszczeń powietrza i zrzutu ścieków w poszczególnych regionach. Tylko w nielicznych województwach średnie roczne tempo emisji zanieczyszczeń gazowych i zrzutu ścieków jest dodatnie..

(15) Regionalne zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego…. 35. Analizując dane zawarte w tabeli 9, można stwierdzić, że rozwój poszczególnych województw w odniesieniu do wzrostu PKB i zmniejszania obciążania środowiska przyrodniczego dokonuje się nierównomiernie. Na przykład w województwie warmińsko-mazurskim wartość PKB na 1 mieszkańca w latach 1998–2002 wzrastała corocznie przeciętnie o 6,8%, wielkość emisji pyłów zmniejszała się przeciętnie o 26,3%, emisji gazów o 2,7%, ilość odprowadzanych ścieków o 7,0%. W województwie mazowieckim zaś, charakteryzującym się najwyższym przeciętnym rocznym wzrostem PKB na 1 mieszkańca (8,6%), skala zmniejszenia obciążenia środowiska była dużo mniejsza (przeciętny spadek emisji pyłów o 11,2%, przeciętny spadek ilości odprowadzanych ścieków o 0,5%). Występujące różnice w tempie wzrostu PKB i zmniejszenia presji na środowisko mogą pogłębiać istniejące zróżnicowanie województw w rozwoju zrównoważonym, w którym ważny jest zarówno wzrost gospodarczy, jak i poprawa (lub przynajmniej niepogarszanie) jakości środowiska. Należy zwrócić uwagę, że emitowane zanieczyszczenia powietrza czy odprowadzane ścieki w jednym województwie mogą się przemieszczać na tereny sąsiednich województw. Tak więc na jakość środowiska przyrodniczego w danym województwie ma wpływ nie tylko wielkość emisji zanieczyszczeń na jego obszarze, ale również wielkość napływowych zanieczyszczeń z innych regionów. Regional Differentiation of Socio-economic Development and Pollution Emissions in Poland In this article, the author analyses the regional differentiation of socio-economic development (measured using GDP) and differentiation in the negative impact of economic activities on the quality of the natural environment (measured using dust, gas and wastewater emission levels) in individual voivodships in 1995–2003. The differentiation among voivodships is greater in terms of the negative impact of business activities on the quality of the natural environment than in terms of the GDP per capita. A favourable situation arises when the average annual growth rate of the GDP is positive and the emissions of air pollutants are falling in individual regions. Only in a few voivodships is the average annual rate of gas emissions and sewage discharge positive..

(16)