Niemcy w społeczności miejskiej Galicji

Pełen tekst

(1)mI:?. 571. 2001. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Krzysztof Broński Kat.dra HistorII Gospodarcze). Niemcy w społeczności miejskiej Galicji W historiografii dziejów Galicji wiele problemów wciąż czeka na opracowanie', Duże luki występują w badaniach demograficzno-społecznego aspektu urbanizacji w tym regionie, Pomimo coraz liczniejszych monografii miast i miasteczek, obejmujących również ich dzieje galicyjskie, po macoszemu traktowane są problemy struktury społecznej, Zainteresowany nie ma wobec tego możliwości odwolywania się do wyników badań podstawowych , co z kolei bardzo utrudnia badania zagadnie" szczegółowych związanych z życiem i działalnością poszczególnych grup społecznych ' , Jednym z problemów wymagają cych szczegółowych studiów jest rozwój społeczności niemieckiej w miastach galicyjskich', Celem niniejszego szkicu jest otwarcie dyskusji nad postawioną I Złożoność fenomenu Galicji pokazali! międzynarodowlI konfe rencja lit.: Galicjo i jej dziedzictwo, zorganizowana przez WyższQ SZkołę PcdagogiczlH} w Rzeszowie wc wrlcśniu 1992 r. 2 J, Haff, Drolmo11lieszczmisIIVo /'zeszowskie i jego nkI.V\VIW.~L: ku/turn/llfl IV kOliClI X/X IV. i IUI początku XX w. [w:] Dl'olmomieslc?,.wistwo XIX i XX wieku, pod red. S. Kowalskicj-Glikman, Warszawa t992, '. 131 . l Na tym odcinku historii społecznej wyprzedznjfł nas blldllCZC niemieccy, Ilnswietlajilc ZjllWiska ze swego punktu widzenia. Poczesne miejsce należy si~ m.in. R.F. Knindlowi, Hutorowi dzieła Geschic!lIe der Dclltschcn ill Karpntcnliillclem, Gothn 1911 oraz T. Ztlcklerowi, autorowi książki Dl/S Deutsclltwl/. in GalizielI, Drczdcn 1917. Płodnym badaczem Niemców galicyjsk ich był W. Kulm, poza szeregiem artykułów jest on autorem dwóch prac dOlycZ!lcych położenia Niemców w Małopolsce. W publikacji Die jlfl1gCI! deutsclwlI Spracilillse lll iI/ GlIliz.kn (Mlimtcr 1930) OdtWRI7.fi kicnmki rozwoju oraz obraz społccZllo~ci niemieckiej w okresie międ1.ywojcnnym; w drugiej pracy pl. BCl'olkcnmg,\·tati:ifik der Dcltl.w,:/rtlllll in Gn/i'liclI (Wien 1930) próbuje pokazać liczebny rozwój ludnoki kolonii niemieckich. W latach trzydziestych, n szczegól nie w okresie okupacji hitlerowskiej nllstęjluje nasilenie badml nad żywioł em niemieckim w Polsce i Galicji. Por. m.in.: R. Kesscrling, NC/ł Sam/ez wu/ NCII-Sal/(/ezer Land (Nowy Sl)CZ 1941). W~rócJ powojennych autoróW należy wymieni ć m.in.: E. Kniefcla, Die Evallgeli.\'ch- A/lg.~·IJlIrg;.~·chell Gel1w;lIdcl! fil PojelI /555-/939, (Vicrkircllcn 1971), Galizien, Bnkowina, Moluaulhrsg, von I, Ró,kall-Ryuel, Berlin 1999 . Stosunkowo m u ło uwagi pośw ięcili tym zagadnieniom badnczc polscy. Na szczcgółlU) lIWlIgę, zasługuje oparta o iróllla archiwnlnc i literaturę prlcdmiolll pruca 1-1 . Lcpuckiego, D'l;afaI1lo.i:ć kolo1lizacyjlla Marii Teresy i Józefa JJ IV Galicji 1772-1790, Lwów 1938, o s połeczno ści nicmicc-.

(2) I. Krzysztof BrO/iski. w tytule kwestią'. Dodatkowym impulsem do podjęcia tematu są inicjowane niemiecko-polskie badania nad wspólnym dziedzictwem kulturowym'. Istota fenomenu Galicji to wielokulturowość. Nie była to zresztą jakaś cecha szczególna ani w ramach monarchii habsburskiej, ani w Polsce przedrozbiorowej, która zwłaszcza na kresach była mozaiką ludów,języków, wyznaJI i obyczajów. Galicja pod względem struktury etnicznej stanowiła kontynuację tradycyjnych ukladów przedrozbiorowych, będących owocem całych wieków istnienia i współżycia grup ludzkich nieraz bardzo odleglych duchowo, mentalnie i obyczajowo'. Układ kulturowy Galicji tworzyły cztery zasadnicze grupy etniczno-narodowościowe: Polacy, Rusini, którzy pod koniec XIX wieku zaczęli określać się mianem Ukraińców, szczególnie liczni w Galicji Wschodniej, Żydzi i Niemcy. Ta ostatnia grupa etniczna pojawiła się w tym regionie ziem polskich jeszcze w średniowieczu, Przybysze niemieccy sprowadzani byli w celu podniesienia kultury w państwie, jak też celem pomnożenia dochodów z zapuszczonych dóbr koronnych. Jak zaznacza Grzegorz Smólski, historycy polscy są zgodni, że niemiecka kolonizacja spełniła wówczas swoje zadanie. Jej bowiem należy zawdzięczać powstanie wielu miast, rozwój ustawodawstwa, sądownictwa, przemysłu i handlu, rzemiosł i rękodzielnictwa, gospodarki rolnej, a w części i sztuk pięknych'. Rajmund Kaindl wylicza ponad 650 miast i osad wiejskich w Małopolsce i na Rusi halickiej, tworzących terytorium Galicji, wyposażonych przez książąt i królów polskich prawem niemieckim, czyli wolnością i samorządem. Z drugiej strony nie można pominąć kwestii germanizacji. Następna większa akcja kolonizacyjna miała miejsce na przełomie XVIII i XIX w. Udział Austrii w rozbiorach Polski i zajęcie przez nią w 1772 1'. połu dniowo-wschodniego obszaru kraju nazwanego niesłusznie Galicją, spowodokicj pisali również inni autorzy, por. A. Arytmiak. Z dziejów osadników niemieckich na Sqdecczyź nie [w:] SprawoZlIclIlie Dyrekcji 1/ Gilll/laljllll/ IV Nowym Sączu, Nowy Sqcz 1928: G. Smolski, Niemcy IV Galicji Iw:] Biblioteka Warszawska, 1908, I. l, 4 Zamierzeniem moim jest zarysowanie rozwoju demograficznego społeczności niemieckiej \II większych miastach galicyjskich oraz pokazlłnie na przykładzie Stanisławowa organi zacji życia spolcczno.gospodarczego lej grupy etnicznej. Stanisławów leżący w Galicji wschodniej stanowi! znaczQcy ośrodek wśród gmin ewangelickich w Galicji. 5 Wc wrześniu ł 995 r. Międzynarodowe Centrum Kultury w Krnkowie zorganizowało konferencję nl.: Wspdllle dziedzictwo kil/Jarowe Polski i Niemiec, z udziałem wybitnych historyków polskich i niemieckich. To spotkanie zapoczątkowało cykl seminariów poświęconych wybranym zagadnieniom rozpoznania i ochrony wspólnego dziedzictwa, organizowrtnych naprzcmicnnic w Niemczech i Polsce. W 1997 r. w Moguncji powstalo Niemiecko Polskie Towarzystwo I-listorycznc, którego celem jest rozwijanie bm1ati historycznych dotyczqcych stosunków polsko-niemieckich. Na uwagę zasługuje także informator nallkowy do badań nad stosunkami polsko-niemieckimi Intcr Finitimas. Informator ukazuje się wc współpracy z Forschllngsstelle Ostmittclcuropa przy Uniwersytecie w Dortmundzie. 6 Z. Pucek, Galicyjskie do.\lwiadczellia wieloklllwrowoJci (l problem więzi spofecVlej [w:] Gl/Iicja ijej dziedzictwo, t. 2, Spolecze/lslwo i gospodarka, s. 11, , G, Sm61ski, Niemcy IV Galicji [w:] Biblioteka Warszawska, 1908, LI, s. 23-24,.

(3) Niemcy. IV spo!ecZllości. miejskiej Galicji. I. wało zainteresowanie się możliwościami ekonomicznej eksploatacji nowych nabytków:W świetle poglądów merkantylizmu, upowszechnionych w drugiej połowie XVIII w., bogactwo i sita każdego pmlstwa zależały bezpośrednio od ilości mieszkat\ców. Im gęściej zaludnione ziemie danego kraju, tym więcej w nim rąk do pracy, więcej podatników, liczebniejsza armia. Dłatego też monarchie oświeconego absolutyzmu prowadziły politykę zmierzającą do pomnożenia swoich poddanych, popierając różne formy osadnictwa. Austria naprędce starała się zebrać wszystkie dane o możliwościach zwiększenia zaludnienia Galicji. W 1776 l'. na podstawie spisu obliczono ludność Galicji na 2 619 384 osoby. Niektórzy badacze stosunków galicyjskich twierdzili, że Galicja może wyżywić jeszcze co najmniej 1 mln osób'. Kolonizacja miała stanowić jedną z prób podniesienia gospodarczego Galicji, a ponadto jej zadaniem było silniejsze powiązanie tego regionu z resztą monarchii poprzez germanizację. Austria posiadala już spore doświadczenie kolonizacyjne, ponieważ od XVII w. masowo sprowadzano na Węgry urzędników, rzemieślników, rolników. Akcję kolonizacyjną w Galicji zapoczątkowal patent osiedleńczy z 1774 r., przeznaczony na razie tylko dla miast i zaadresowany do kupców i rzem ieślników. Dawał on sześcioletnią wolniznę od pogłównego i danin, a także zwolnienie od opłat za obywatelstwo miej skie i przyjęcie do cechu. Przybyszom wyznania ewangelickiego wyznaczono do osiedlania się miasta: Lwów, Jarosław, Zamość i Zaleszczyki, dozwałając im tam budować łub nabywać nieruchomo ści. W roku 1781 rozszerzono im prawo osiedłania się na wszystkie miasta galicyjskie'. W stosunku do kolonistów zniesiono wszędzie opłaty za przyjmowanie obywatelstwa miejskiego, wolność od pogłówn ego i danin rozszerzono im do dziesięciu lat. Ponadto zapewniono przybyszom oraz ich najstarszym synom wolność od rekrutacji wojskowej, co było dużym przywilejem. W podobny sposób zachęcano do osiedlania s ię na terenie Galicji przedstawicieli niektórych deficytowych bądź zaniedbanych galęzi produkcji cechowej'". Celem rozlokowania rzemieślników tylko w tych miejscowośc iach , gdzie dawał się odczuć ich brak, nakazywano przesłać do Gubernium z każdego cyrkułu wykazy, na ilu i na jakich rzemieślników poszczególne miasta w cyrkule reflektują .. Briefe fiber dell itzigell Zflstalld ill GaUzleJl, Lcipzig 1786, cyt. za: H. Lepucki: op. cit .. 5. 20. Po pierwszym rozbiorze w granicach Galicji znalazło siQ ponad 300 osad posiadnjilcych pmwa miejsk ie. Znaczne zagQslczcnic oś rodków miejskich w Galicji w pływało niekorzystnie na ich poloże nie ekonomiczne. Stan wi~kszości miast przedstawiał żałosny widok. Były lo zniszczone i bnldnc mieściny z niewielką iloś ci., domów murowanych. Por. W. Tokarz., Galicja UJ początkach ery józcfiliskiej tv świetle ankiety urz ędowej roku 1783. Kraków J909,5,333-338. 10 S. Grodziski. Historia ustroju spo!ecl./lo-po!itycznego Galicji 1778-1848, Wrocław-War szawa-Kraków-Gdmlsk 1971, s. 93. Podobne cele przyświecały wladzom Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego lat 1815-1830, które ściągały osadników przemysłowych i kolonistów wiejskich z przeludnionych krajów niemieckich. NlIjwi~ccj przybyszów, glównie z terenów Slllskn, Pomor.m, PllIS Wschodnich, Saksonii i Szwnbii, przyjechało w latach 1815-1830. Ich IiczbC szacuje siC na ok. 50 ty s. Por. A. Różańsk i, Próba okre.flenia liczby illligl'(lJlldw Jljcmiecki<:h przybyłych I/a lerel/ KrólesIlVa, Roczniki Dziejów Spolecznych i Gospodarczych , 1948, t. 10, s. 200-201 . II. 9.

(4) I. Krzysztof ErO/iski. W 1871 l'. rozszerzono działalność kolonizacyjną na ludność wiejską. Wydany patent dotyczy I głównie dóbr kameralnych, których przejęcie i skolonizowanie wydawało się władzom przedsięwzięciem stosunkowo latwym. Każ demu przybyszowi pragnącemu przenieść się do Galicji i osiedlić na terenie dóbr kameralnych obiecywano ziemię, dom, zabudowania gospodarcze oraz wolniznę od pańszczyzny na sześć lat i od podatków na lat dziesięć". Koloniści przybywający do Galicji pochodzili z różnych krajów Rzeszy Niemieckiej. Znaczącą liczbę chętnych do wędrówki na wschód znaleźli werbownicy cesarscy w zachodniej części Niemiec, li mianowicie w Szwabii, Palatynacie, Hesji i Nassau". Naplyw kolonistów do Galicji wzmógl się na przelamie XVIII i XIX w., kiedy w społeczetlstwie niemieckim umocni lo się przekonanie o trwałości nowych zdobyczy terytorialnych. Niemcy szli do Galicji dość chętnie i były nawet okresy, kiedy ich przybywa lo do tysiąca osób miesięcznie. Grozilo to zalewem niemieckim, tym bardziej, że ilość pustek nadających się pod kolonizację nie malala, istniał bowiem silny nurt zbiegostwa chłopów polskich do Rzeczypospolitej. Zalew jednak nie nastąpi!. Kolonizacja józefitIska nie objęla jakiegoś zwartego obszaru kraju, lecz przybysze rozsypywali się po całej Galicji, tworząc niewielkie wysepki. Wyróżni al y się one od swego otoczenia nie tylko etniczne, ale i prawnie"'. Rzemieślników przyjmowano przeważnie do miast wschodniej części kraju w ilości kilku lub kilkunastu rodzin. W Galicji zachodniej osiedlili się rzemieślnicy niemieccy m.in. w Rzeszowie, Tarnowie i Nowym Sączu. Do tego ostatniego ośrodka zaczęli napływać Niemcy pod koniec XVIII w. Kupowali oni na licytacjach, które odbywały się często, mniejsze posiadłości w mieście. Tutaj trudnili się rzemiosłem, rzadziej handlem. Przybywali częściowo z okolicznych osad, niektórzy ze Spisza, Węgier, Śląska, a nawet dalszych stron. W księdze majstrów cechu sądeckiego pojawiają się w 1804 l'. nazwiska niemieckie. W następnych latach liczba Niemców-rzemieślników stale wZnlstala . W roku 1801 osadnicy zakupili na licytacji klasztor pofranciszkmiski. W dwa lata później powstala w Nowym Sączu nowa parafia ewangelicka dla miasta i okolicy. Byl to okres największego rozwoju Niemców na Sądecczyźnie. Wcześnie zaznaczyly się między osadnikami różnice ekonomiczne. Pracowitsi i bardziej obrotni dorabiali się szybko znacznego majątku, mniej ruchliwi cierpieli biedę i szukali zarobku w mieście lub też wędrowali w inne strony". Przybywający do Nowego Sącza Niemcy uzyskiwali z czasem pewne wpływy, byli członkami Rady Miejskiej, a jeden z nich - Johanides był od 18601'., przez jedm) kadencję burmistrzem Nowego Sącza. Burmistrz ten cies zył się w Nowym Sączu dużym autorytetem, dbal o interesy miasta, staral się o poprawę jego wyglądu i gospo1\ Tamże, s. 89; H. Lepucki: op. cir., s. 40-57, 12 A. Arytmiak, op. cit., s. 6; H. Lcpucki: op. cit" s. 99. 13 14. S. Grodziski, op. cit .. s. 91. A. Arytmiak, op. cit .. s. 9-IQ,.

(5) Niemcy. IV spo/eell/ości. miejskiej GaliLji. darki". W Krakowie fala przybyszów niemieckich z przelomu XVIII i XIX wieku pozostawiła po sobie dość liczne rodziny kupieckie, spolszczone najpóź niej w drugim pokoleniu, w okresie Wolnego Miasla". Administn\cja Galicji prowadzona była w języku niemieckim, więc urzęd ników musiano sprowadzać z krajów dziedzicznych . Naplywali różni funkcjonariusze wladz administracyjnych; w roku 1831 I\a 8000 tIl1.ędników bylo 2600 Niemców". Przybywały rodziny wojskowydl stacjonujących w Galicji i rozmaici łudzie bez zawodu czy kwalifikacji , którzy mieli nadzieję, że uda im się szybko zrobić karierę'". Osiedlali się glównie po miastach i początkowo dość wyraźnie separowali się od spoleczer\slwa polskiego . Do Krakowa nowy napływ Niemców nastąpił z upadkiem Rzeczypospolitej Krakowskiej. Kolonię niemiecką tworzy I tn liczny garnizon wojskowy,niemieccy urzędnicy i personel kolei, w d\lżej cz,śc; \~kie niemiecki. Wymagania obsługi rosnącej kolonii, a także potrzeby wzmagającej się akcji germanizacyjnej ściągnęły do Krakowa - nielicznych do prawda - przedstawicieli wolnych zawodów"'. Gdzie jednak nie wytworzyły si<; w krótkim czasie zwarte kolonie niemieckie, tam przybysze szybko sil' połonizowali, wchodząc dość chętnie w związki rodzinne z wyższyn1i warstwami mieszczm\skimi lub szlachtą polską oraz posługując się na codzicI1 językiem polskim. Wśród znanych Polaków galicyjskich W)'WOdZl)cycn się niegdy~ z rodzin niemieckich warto wspomnieć o rodzinie Anczyców wywodzących się z Saksonii, Friedleinów z Bawarii czy Zoilów ze Stuttgartu"'. Co bylo przyczyną atrakcyjności kultury polskiej? Jednym z czynników był fakt, że kultura polska w Gulicji byla kulllll'il par\sk'l - kultur~ arystokratycznego sałonu oraz inteligenckiej kawiami. Wejście w ten krąg towarzyski oznaczało zarazem dostanie się IV obszar wplywów kultury polskiej, a jednocześnie dhl wielll aspirlljących {lo Zlla\ezicnia się w tym krCgu polskość byhr do niego przepustką. Tej przepustki nie stanowila ukrair\skość czy żydowskość ani też też język i kultura niemiecka". Należy podkreślić pewien moment z życia kołonii niemieckiej w Krakowie. Ta grupa etniczna, mającu służyć wynaradawiającym celom rządu wiedeńskiego, była jednak pewnym czynnikiem demokratyzacji ówczesnego spoleczet\stwa krakowskiego. Niemcy ntrstriaccy wnieśli ze sobq większą swobodę, bezpośredniość i powszechność wspólżycia, zwlaszJS Dl.Jeje miasta Nowego Sącza, pod red. F. K iryka i S. Płazy, Kruków 1993, s . 24. 16 J. Ocmel, Stosunki gosj)mlol'czi! ; sllO/ceVIe Kmkow(/ w lilwcll /85./-/866, Bibliolckll Krakow:ik:t nr 112, Wroclaw-Kruków. 1958. s. 520 . 11 T. Zocklcr, Ul) , cit., s. 37 . 18 H. Lcpucki. op. cil., Gcdcnk'-md\ 7.~'\· E")l)crlmg der Dcutsclllnnl in Gnlizicn vor 150 Jahrc, (b.m.w.) 1930, ,. 5:1. 19 J. Ocmc\,ol' . cir .• ~. 52\ . 20 J. AuamC7.cwski. Mala ellcyklopedill Krakowa, Kraków 1997, s. 15. 132.628. 21 J. Chi opec ki , Galicja - skrzyżowanie dróg [w:) Galicja i j~j dl.iedliclll'o, t. 2. SjJoleCl.efł slIVO i gos/JIJdal'ktl, pod red. j, Chlopeckiego i ł-L Madurowicz-Urbańskicj, Rzeszów 1995,:;,43: W. Kulm: Dicjllllgell rleutschell " ,. s, 147..

(6) cza towarzyskiego, Nie było wśród nich tak daleko posuniętej kastowości jak w społeczeństwie polskim, na szczytach hierarchii urzędniczej panowało więk sze zrozumienie dla mieszczaństwa i inteligencji oraz ich roli w społeczeństwie niż u arystokracji miejscowej", Tabela l. Rozwój. ludności. niemieckiej w Galicji w XIX w. Lata. 1880. 1890. 1900. 1910. 1786. 181 2. 1846. 1857. 1869. protestanci katolicy. 1500 3500. 1800 5200. 230(1 7200. 2500 8000. 3300 3200 3200 3200 3500 9200 10600 IIOUO 12500 12000. Kolonizacja w okresie rozbiorów protestanci kmolicy. 7800 11700 23600 28800 34000 37000 4030U 41300 33000 5200 7300 16200 19400 21000 20200 21000 20500 21000. Osndy przedrozbiorowe. Suma Niemców. protestantów. 9300 13500 25900 31300 37300 40200 43500 44500 36500. Suma Niemców katolików. 8700 12500 23400 27400 30200 30800 32000 33000 33000. Niemcy w Galicji ogół em. 18000 26000 49300 58700 67500 71000 75500 77500 69500. Zródlo: W. Kuhn. Die jWlgen llel/t.schen Sprachinseln iłl Gl/lizien, Mlinstcr 1930, s. 123.. W XIX wieku następowal stopniowy rozwój ludności niemieckiej w Galicji (tabela I l. W 1812 r. ży ło w Galicji 26 tys. Niemców, w tym 13,5 tys. stanowili ewangelicy, a 12,5 tys. katolicy, niewielki odsetek stanowili menonici". W 1857 r.liczba Niemców zwiększyln się clo 58 700 , co stanowiło ok. 1,2% ogólu ludności Galicji. W 1900 r. Niemcy zwiększyli swoją liczebność do 75 tys. W następnym dziesięcioleci u nastąpił spadek liczby ludności niemieckiej w Galicji. Jedną z przyczyn tego procesu byla emigracja do Ameryki. U progu XX w. na teren Galicji przyjeżdżali agenci niemieccy, którzy namawiali osadników do przeniesienia się do Poznańskiego. Przedstawiali oni ten region jako niezwykle urodzajny, obiecywali ziemię po bardzo korzystnych cenach, grożąc równocześnie w razie pozostania osadników w Galicji powstrzymaniem zas iłków ze strony Towarzystwa Gustawa-Adolfa. Po roku 1908 emigracja ustala. Należy tu jednak zaznaczyć dużą trudność W ustaleniu rzeczywistej 22. J. Demel, op. cit .. s, 524.. Mononici stanowili samoistny odłam protestantyzmu. Do Galicji zostali sprowadzeni \1117841'. na podsInwic zezwolenia cesarskiego. Ogółem w lat ac h 1784-1786 osiedliło s ię 28 rodzin mcnollickich w 3 koloniach. W 19091'. było już 100 rodzin mCllonickich. Por, H. Lcpucki. op . cit., s. 101-102; M. Janik, Menonici IV Galicji, Kwartalnik Etnograficznych Lud, 1909 t. XV,z . 1-2,s. 224-228, 2).

(7) Niemcy. IV społecZ/l o.iei. miejskiej Galicji. I. liczby ludności niemieckiej". Głównym mankamentem materiałów źródłowych jest to, że statystyka austriacka nie uwzględniala narodowości, lecz język używany. Z kolei wśród ośmiu języków wymienionych w instnlkcji spisowej nie uwzględniano języka jidysz, którym posługiwała się zdecydowana większość ludności żydowskiej. W efekcie Zydzi zmuszani byli do deklarowania innego języka jako swego ojczystego. Najczęściej wybierali, lub też im wpisywano, język polski, rzadziej niemiecki", sporadycznie ukraiński" . Zdecydowana większość Niemców zamieszkiwała kolonie wiejskie. Z miast galicyjskich nieco większe skupiska Niemców były we Lwowie, Nowym Sączu, Przemyślu, Stanisławowie, Stryju, Kołomyi". Jak podaje l. Weinfeld w 1910 r. w Galicji zachodniej ewangelicy stanowili niewielki odsetek ludności miejskiej. Wszystkie kategorie gmin miejskich zamieszkiwało 2518 osób, tj. 0,5% ogółu ludności tych miejscowości. Największe skupiska znajdowaly się w Krakowie (1045 osób) i w Białej (1078 osób). Ogółem ludności ewangelickiej w Galicji zachodniej było w 1910 1'. 7825 osób. Ludności tej ubyło w porówaniu z 1880 r. o 1590 osób (16,9%)". W Galicji wschodniej ewangelicy stanowili 0,9% ogółu ludności miejskiej (7693 osoby). W całej Galicji wschodniej w roku 1910 mieszkalo 29309 ewangelików, zaś w 1880 r. - 30755. Ubytek ludności tego wyznania wyniósł w okresie 30 lat 4,8%. Najliczniej zamieszkiwali we Lwowie (3010), Kołomyji (928), Stryju (700), Dolinie (552), PIZemyślu (545), Skolem (301) i Stanisła wowie (246)". Nieco bliżej przyjrzyjmy się spoleczności niemieckiej leżącego w Galicji wschodniej Stanisławowa. U progu XIX wieku Stanisławów liczył 5402 mieszkańców(bez austriackiej załogi wojskowej), w tym 3165 ludności chrześcijańskiej oraz 2237 Żydów. Opis miasta z tego okresu nie daje dokładnych informacji co do składu ludności chrześcijańskiej według narodowości . Ogółnie można powiedzieć, że łud ność chrześcijal\ską reprezentowali w tym czasie Połacy , Rusini, Ormianie i nowi przybysze - Niemcy. Najliczniejszą grupę - około 1800 osób - stanowili Polacy. Drugą grupę stanowili Rusini, liczący wówczas około 800 osób. Ormian było około 500 osób. Ludność niemiecka w tym czasie była jeszcze stosunkowo nieliczna. Składali się na nią urzędnicy starostwa, urzędu skarbo24 T. ZackleJ', op, ci/., s. 14. W pracy Das DeUlschtl/11I in Galizief!. Eille geschicJrt/iche Elltwleklllllg IIlId Gegemviirtige Lage, Lemberg 1914, s. 8 podano znacznie wyższą liczebność. Niemców w Galicji. "W 1880 r. 246 000 Zyd6w podalo język niemiecki jako potoczny , w 1890 r. byla to cyfra 151000, w 1900-138400, i w 1910 r. 25 000, por. T. Z6cklcr, op. cit., s. 8. 2:6 Trzeba tak7.c podkreślić, że próba określenia liczebności Niemców w Galicji według krytc~ rium wyznaniowego nic jest w pełni miarodajna. Znacz!Jcy odsetek ewangelików, protestantów nic bylo Niemcami. "Tamże, s. 23-24. "I. WCillfcld, Ll/tblOŚĆ lIIiejska w Galicji ijej skl"t! wywal/iowy (/881-1910), Wiadomości Slatystycznc o Stosunkach Krajowych, l. XXIV,I.. 2, Lwów 1912, s. II . 2:9 Liczba ewangelików w Stanislnwowie nic uwzgłttdnia podmiejskiej gminy Knihjnin~kolo nia.

(8) Krzysztof Brclliski. wego, gimnazjum, sądu, byli także nieliczni restauratorzy oraz właściciel browaru Józef Sedelmayer. Razem liczba Niemców nie przekraczała 150 osób (nie licząc wojska)". W śród urzędników Niemców znaczącą rolę w życiu miasta odegrali dwaj starości stanisławowscy: Franciszek Kratter oraz Kazimierz Miiłbacher. Ich aktywność przyczyniła się do uporządkowania urbanistycznego Stanisławowa. Efekty tych prac przedstawia opis miasta z 1838 r.: ,,( ... ) miasto jest bardzo dobrze zabudowane, posiada ładne budowle, szlacheckie pałace, kościoły. W czasie naszych spacerów widzieliśmy ulice nadspodziewanie dobrze oświetlone. Wszystkie place i ulice opatrzone są niemieckimi i polskimi nazwami poprzybijanymi porządnie na ragach ulic i wszystkie są wybrukowane kamieniem rzecznym z Dniestru"". Starosta Kratter starał się o budowę pielwszej bitej drogi ze Stanisławowa poprzez grzbiety karpackie na Węgry, co również miało znaczenie gospodarcze dla miasta. Bogatsi osadnicy niemieccy cieszyli się względami władz austriackich i zajmowali intratne posady; mieli też swoich reprezentantów we władzach miasta oraz w różnych służbach i zakladach miejskich. Na podkreślenie zasługuje ich postawa, zwłaszcza dobre współdzia łanie z ludnością miejscow ą , nie rodząca konfliktów na forum życia społecz no-politycznego miasta. Z tej urzędniczo-wojskowej warstwy uczęs zcza ł i do stanisławowskiego gimnazjum m.in.: Baumowie, EIsnerowie, Freindlowie, Grassowie, Heinbachowie , Hartmanowie, Kleinowie, Mlilbaherowie, MUlIerowie, Urlichowie, Zwieglowie i wielu innych. Nowi mieszkańcy nadbystrzyckiego grodu stopniowo asymilowali się ze społecznością polską, wchodząc dość często w związki rodzinne". Era konstytucyjna przyniosła w Galicji bardzo istotne zmiany. Uznanie praw narodowych społeczeństwa polskiego i szerokie ramy sa morządu wpły nęły pozytywnie na rozwój kraju. Konstytucja austriacka z ł 867 r. w części dotycZijcej powszechnych praw obywatelskich zapewniała, przynajmniej na papierze, że: ,,( ... )wszystkie szczepy ludności w pmlstwie są równouprawnione i każdy szczep ma nienm'uszone prawo strzeżenia i pielęgnowania swej narodowości i języka. Parlstwo uznaje równouprawnienie wszystkich w kraju języków w szkołach, urzędach i życiu pubłicznym"". Faktycznie zmiany następowały już od początku lat 60. Uniwersytet Krakowski odzyskał autonomię (1860 r.), przywrócono język polski w większości wykładów uniwersyteckich, w sądach (1860 r.), w krakowskim zborze ewangelickim kazania polskie wygłaszane były na zmianę z niemieckimi. Prasa polska ostro występowała przeciwko. lO. PAN Kr., Vnria ... , nlb.. Biblioteka Polskiej Akademii Nauk, Oddział \II Krakowie, Varia do dziejów mit/sw Sranisla\\Iowa 1662-/944, zebrane pl-teZ J. Ziclil1skicgo, rkps. 7796. Teka Zicliilskicgo Ib, nlb, 32 Zur geschichte des Delllscl!tuIII;1/ dell 8el irkell SWI/;.\'/all, lIolwrot!czollY fIIul Nadwó1'II(1 [w:] Dm DelllschtulII;1I Galizien. Eille geschichtliche Elllwicklllllg iiI/d gegellll'artige Lage, hrgg. VOIl1 Bund der chrisllichcn Dcutschcn in Galizicll. Lcmbcrg J914, s. 87, 33 B. Winiarski, Ustrdj polityczny Galicji , Warszawa 1915, s. 65. 31.

(9) I. Niemcy w społeczno,iei miejskiej Galicji. pozostałościom niemczyzny, W 1866 r. w Krakowie zakończyła swój żywot reprezentująca centralistyczne tendencje Wiednia niemiecka "Krakauer Zeitung", W okresie 1880-1910 następował stopniowy rozwój demograficzny więk szych miast galicyjskich, zwiększał się odsetek ludności katolickiej, obniżał odsetek izraelitów, Do kategorii inni, stanowiącej znikomą część mieszkańców,. zostali zaliczeni m.in, ewangelicy, (por. tabela 2), Tabela 2, Struktura wyznaniowa. ludności większych. miast galicyjskich (1880-1910). Wyznanie Mh\.sto. Luta. Brody Drohobycz Jarosław Kołomyja. Kraków. Lwów Nowy SllcZ Podgórze Przemyśl. Rzeszów. Sambor Stanisławów. Slryj Tarnów. Tarnopol. 1880 1910 1880 1910 1880 1910 1880 1910 1880 1910 1880 1910 1880 1910 1880 1910 1880 1910 1880 1910 1880 1910 1880 1910 1880 1910 1880 1910 1880 1910. rzymskokatolickie greckokatolickie liczba. %. liczba. %. 3128 3413 4280 11896 5114 12295 5951 13713 44789 116656 58602 105469 5144 16240 5136 15831 9563 25306 5152 13872 7049 11079 5584 10238 2900 10448 12954 21347 6170 9646. 15,6 18,9 23,S 34,3 41,2 51,3 25,8 32,2 67,8 76,8 53,4 51,2 46,0 64,9 66,9 70,9 43,4 46,8 46,1 58,6 51,9 54,7 30,0 30,7 23,0 33,8 52,6 58,1 23,9 28,5. 1453 2036 4693 7343 2652 5342 4226 8769 308 1698 17496 39314 560 378 8 208 4712 12018 160 951 2073 3720 2793 7117 3923 9042 193 192 6023 10170. 7,2 11,3 25,7 21,2 21,7 22,3 18,3 20,S 0,4 1,1 16 19 5,0 1,5 0,1 0,9 21.4 22,2 1,5 4,0 15,2 18,4 15,0 21.4 31,1 29,2 0,8 0,5 23,3 30,0. izraelickie liczba 15316 12188 9181 15313 4474 6154 12002 18930 20269 32321 30961 53387 5136 7990 2506 6231 7645 16062 5820 8785 4427 5418 10023 15213 5245 10718 11349 15108 13468 13997. inne. %. liczba. %. 76,3 67,5 50,4 44,2 36,0 25,7 51,9 44,3 30,7 21,3 28,1 27,9 46,2 32,0 32,7 27,9 34,7 29,7 52,1 37,1 32,6 26,7 53,8 45,6 41,5 34,6 46,1 41.2 52,2 41,3. 174 418 71 113 142 174 930 1264 719 1211 2687 3943 318 396 22 52 120 692 34 80 37 40 226 760 557 734 131 84 158 58. 0,9 2,3 0,4 0,3 1,1 3,0 4,0 3,0 1,0 0,8 2,5 1,9 2,8 1,6 0,3 0,3 0,5 1.3 0,3 0,3 0,3 0,2 1,2 2,3 4,4 2,4 0,5 0,2. 0,6 0,2. Żr6cllo: l. Wcinfcld, Ludno.\:ć miejska w Galicji i jej skład wywalliowy (J 880-J 9 lO), Wiadomości. Statystyczne o Stosunkach Krajowych, t. 24, z. 2, Lwów 1912.. Druga połowa XIX w" a ściślej okres autonomiczny (1867-1914), zaznarozwojem nowych form życia zbiorowego społeczeI\stwa miejskiego Galicji przede wszystkim w większych ośrodkach, Od 1867 r, datuje się rozrost organizacji społecznych spełniających zróżnicowaną działalność zarówno czyła się.

(10) I. Krzysztof BrO/iski. w płaszczyźnie wychowania, uświadamiania społecznego i narodowego, kulturalnego i zawodowego, pomocy społecznej itp. Inicjatywa organizacji stowarzyszel\ wychodziła głównie ze sfer inteligencji. Heterogeniczny charakter społeczności Stanisławowa rzutował na ilościowy rozwój instytucjonalnych form życia społecznego miasta. W 1894 r. rejestrowano w mieście 63 stowarzyszenia religijne, komunalne, oświatowe, kulturalne, zawodowe itp. Według narodowości wyłącznie ukraińskich było 8, wyłącznie żydowskich 19". Organizacje te stanowiły filie stowarzyszeń o zasięgu ogólnokrajowym, ale też samodzielne struktury specyficzne dla Stanisławowa. Niemcy stanisławowscy nie posiadali wówczas odrębnych organizacji i stowarzyszeń. Wielu z nich udzielało się w stowarzyszeniach zawodowych, społeczno -oświatowych (np. stanisławowskim oddziałe Towarzystwa Politechnicznego)". Specyficzną cechą w rzemiośle stanisławowskim w drugiej połowie XIX w. był znaczący udział Niemców w stołarstwie, gdzie prowadzili najpoważniej sze w mieście warsztaty. Do znanych mistrzów stolarskich należała rodzina Fiedlerów, która poza produkcją mebli zajmowała się ich zbytem we własnych sklepach. Rodzina ta mocno zakorzeniła się w pejzażu miasta. Karol Fiedler pełnił funkcję wiceburmistrza Stanisławowa, Ferdynand Fiedłer był prezesem stowarzyszenia młodzieży rękodzielniczej "Gwiazda". Do innych znanych rodzin stanisławowskich niemieckiego pochodzenia należeli Hauswaldowie, którzy przybyli do grodu nad Bystrzycą z Berlina. Mówiąc o społeczności niemieckiej w Stanisławowie, nie można pominąć nieformalnego przedmieścia Knihinin-kolonia zwanego popularnie "na Majzlach". Była to gmina otaczająca Stanisławów od strony wschodniej. Nazwa "kolonia" pochodzi od Niemców zamieszkujących tę gminę. Osada ta powstała w okresie kolonizacji józefińskiej. Tworzyli ją Niemcy katolicy oraz protestanci". Niewielki odsetek Niemców zamieszkiwal drugą gminę podmiejską Knihinin-wieś. Ówczesny stan prawny uwzględniający odrębność administracyjną tych gmin był zjawiskiem anormalnym, gdyż już u progu XX w. tylko rogatki dzieliły miasto od gmin przedmiejskich. Ponadto te przedmiejskie gminy nie posiadały prawie w ogóle infrastruktury ekonomiczno-społecznej. Wiele osób zatrudnionych w Stanisławowie szukało mieszkań znacznie tańszych w podmiejskich gminach lub też budowało na terenie pozamiejskim , przez co wzrost ludności Stanisławowa był o wiele niższy od przyrostu ludności w gminach podmiejskich. 34. "Kurier Stanisławowski" 1894, nr 412.. 3S. Podobna sytuacja miala miejsce w innych miastach. WTamopolu TowarL.ystwo Pedagogiczne. z końcem 1868 r. wystąpiło z inicjatywą lIrządzania publicznych wykładów dla lokalnej społecz ności. Wśród. tematów znalazły. się. zagadnienia. dotyczące. historii Polski. W tej akcji. uświadamillją. cej aktywny udzin'ł brali Mandlowic, Schmidtowie, Ellingcrowic i Frcllndowie. Byli to potomkowie przybyszów z Austrii, którzy pojawili siC w mieście na przełomie XVIII i XIX w. z misją gennnnizaeyjną, por. Cz. Blicharski, 7hmopolIV In/lich 1809-1945, Biskupiec 1993, s. 102. 36 J. Schmidt, UWicre dcutsch-kata/ische SiedltmgcII [w:] Das DClIlsclltll1ll in Galil.iell. Eill e gescllic/ulicha Ellfwicklllllg III/d gegemviir'ige L(lge./Jrsg. I'om Bund ,le,. ch,.is/lichen Dall/sclle" in Galizle/l, Lernbcl'g /9/4. s. II; Zur gescllicllle des DClltsClltUIIl ... , S. 90..

(11) Niemcy w. spoleczności. miejskiej Galicji. I. Ludność Knihinina-kolonii wzrosla w okresie 1880-1910 z 800 do 6600 mieszkat\ców, w tym największy przyrost wykazywała ludn ość obrzędu łacit\ skiego, dalej greckiego, ewangelickiego i Izraelici. Ludność wyznania ewangelickiego stanowiła w 1910 r. prawie 15 % ogółu mieszkat\ców gminy . Ten znaczący przyrost ewangelików był m.in. efektem dużej aktywności w budzeniu świadomości narodowej przybył ego do Stanisławowa w 1891 r. pastora ks. dra Theodora Zócklera. Do Knihinina-kolonii ściągali ewangelicy z kolonii leżących we wschodniej części kraju jak również z sąsiedniej gminy Knihinin-kolonia. Polacy i Ukrait\cy to przeważnie rzemieś lnicy , slużba kolejowa; Żydzi to kupcy, właścici ele realno ści i rzemie śl nicy ; Niemcy to glównie lIrzędnic.y i rolnicy, a także rzemieślnicy. Ludność drugiej podmiejskiej gminy Knihinina-wsi wzrosła w latach 1880-1910 z 3 tys. do 221yS. mieszkat\ców. Wśród tej ludno ści znajdowało się w 1910 1'.1 % Niemców (ewangelików i katolików). W latach 80. ubiegłego wieku następow ało budzenie s ię św iadom ości narodowej poszczególnych grup etnicznych. U protestantów kościół spelnial ważną rolę integrującą tę społeczność". W 1885 l'. pośw i ęcono wybudowany w Stanisławowi e z pomocą Towarzystwa Gustawa Adolfa kościółek ewangelicki. Duże zas ługi w budzeniu św iadomo śc i narodowej położył uprzednio wspomniany ks. dr Theodor Zóckler. Dzięki jego aktywności gmina ewangelicka w Stani s ławowie wysunęła się na czolo gmin ewangelickich Galicji. W 1896 r. otwarto ewangelickie przedszkole, do którego w roku 1910 uczęszczało prawie 200 dzieci. Przedszkole zostało założone głównie dla dzieci z rodzin biednych i sierot. Celem działań wychowawczych była także, jak zaznaczył pastor Zóckler, ochrona przed polonizacją" . Do przedszkola nal eżało gospodarstwo obejmujące hodowlę krów, koni oraz sad. W gospodarstwie tym pracowała mło dzież ewangelicka ze Stani sławowa i Knihinina-kolonii. Polem do pracy nad uświadamianiem narodowym byla szkoła. Do czasu otwarcia szkoły ewangelickiej młodzież niemiecka ze Stanisławowa i Knihinina-kol onii uczęszcz ała do szkół polskich. Założona w 1898 l'. szkoła ewangelicka miala dwie klasy i 120 uczniów. W 1911 l'. lic zy ła już 9 klas i 485 uczniów; wśród nich bylo 319 Niemców ewangelików, 5 Niemców katolików, 19 Polaków, 26 Rusinów oraz 71 uczniów wyznania mojżeszowego. Szkoła była wspierana subwencjami przez Towarzystwo Gustawa Adolfa. W 1910 l'. funkcj onow ały w Galicji 92 szkoły ewangelickie , w których pobierało naukę 6084 uczniów". W Stanisławowie redagowano od 1903 l'. centralny organ prasowy ewangelików Niemców w Galicji - "Evangelisches Gemeindeblatt". Ważną rolę dla podtrzymania świadomości narodowej Niemców odgrywał założony w 1905 r. der "Bund der Christlichen Deutschen" . Organizacja ta dzialala do 19231'., skupiała zarówno katolików,jak i ewangelików·'. Z inicjatywy związku wydawano. W. Kulm, Die jllllgcn dCllIScheJi ... , s. 165. Zw' gesc/richte des DelllsclltlllIlS,., s. 91. 39 T, Zocklcr, Das Deutschtltlll ... . 5,83. 40 W. Kulm, Die jungen deutscllell, ... 5, 216. 31. 38. I.

(12) I. Krzysztof 8ro/iski. od 1907 r. "Deutsches Volksblatt fUr Galizien". W 1911 r. powstało we Lwowie stowarzyszenie Deutsche Mittelschule im Galizien". Kośció ł ewangelicki augsburskiego i hełweckiego wyznania stanowił federację dwudziestu czterech gmin luterańskich i reformowanych zorganizowanych na terenie województwa krakowskiego, lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego, obsługiwany przez 60 duchownych. W wyniku zmian granicznych po pierwszej wojnie światowej gminy ewangelickie w Małopolsce zostały pozbawione łączności z Kościołem ewangelickim w Austrii, w skład którego dotychczas wchodziły. Przedstawiciele 18 gmin wyznania augsburskiego i helweckiego podjęli 25 lutego 1920 r. u c hwałę o utworzeniu samodzielnego Kościoła w granicach II Rzeczypospolitej. Zw ierzchność nad parafiami objęła superintendentura galicyjska z siedzibą początkowo w Białej, a następnie w Stanisławowie, przejmując samorzutnie wszystkie uprawnienia Ewangelickiej Rady K ościelnej w Wiedniu. Stanisławów stał się stolicą kościelną wyznania augsburskiego i helweckiego w Malopolsce. Konkludując można stwierdzić, że spolec zno ść miast galicyjskich w XIX w. była odbiciem wielonarodowej mozaiki spolec zno ści Galicji, a zwłaszcza jej wschodniej części. Wśród mieszkaliców miast wschodniogalicyjskich znaczącą grupę stanowili Żydzi. Pozostala część obejmowala Polaków, Ukraiń ców, Ormian i Niemców. Ta ostatnia grupa stanowiąca niewiel ki odsetek ogółu mieszkańców asymilowała się ze społecznością polską, aktywnie włąc zała się w życie spo łecZlle i gospodarcze miast, zdobywając niekiedy znaczące pozycje w łokałnych elitach. Na przełomie XIX i XX w. nastąpił proces budzenia się świadomości narodowej poszczególnych grup etnicznych, w tym także i Niemców. Przejawem tego było m.in. tworzenie odrębnych stowarzyszeń, rozwój własnego szkolnictwa , itd. W okresie międ zywojennym nie nastąpiły wyraźne zmiany struktury narodowościowej miast galicyjskich. Spora liczba wyznawców kościołów protestanckich była pozostałością po okresie zaborów. Zasygnalizowane w szkicu zagadnienia wymagają podjęcia badań źródło Wycll pozwalających na wiełoaspektową analizę tej liczebnie niedużej spoleczności niemieckiej w miastach galicyjskich.. Germans in Ihe Urban Communily of Galida In this ilrticle, the author attempts to characterise the German co mlllunity in larger Galician towns in the 19th century. After the firsl Part iti on or Poland, aver 300 settlcments. or Galicia. However, in terms of or Iheir inhabitants. few of thcse seUlemcnts. with municiplll rights found themselves within the borders theie exlemal appearance and (he occupalions deserved to be caUed tOWIlS.. The communitics ar Galician lowns reflectcd the multinational masuie Ihat was Galicia itself. Almost one half of the inhabitants of tOWl1S, particl1lal'ly in the eastern parlor the 41 Ge{/(Jllkbuch lIII' Erillcrung (lI1 die EillwClldcJ'ltllg dcl' Dcutsclicn ;1/ Galiz;cn \lor /50 Jalll'ell, 1931 (b.m.w.), s. 55-56..

(13) Niemcy w spo ł eczności miejskiej Galicji country. were Jc\Vs~ the second largest group were Poles. folIo wed by Ukrainians, ł\rmenians and Germans. This la st ethnic group , whic h formed only a smali proportion ar the totnl papulation, appeared in the regi on alrcady in the Middle Agcs. German settlement had been encouruged in order to raise the cultlll'C ,\Ud revenucs af the Crown lands, The next efforts al colonisatian were initiated by the new Austrian authorities towards .he end or the 18th centmy. The aim or thi s colonisation was to balsleI' the economy or Galicia and to link the re gio n with the rest of the Austrian Empire through Germanisatioll . The new nrri vals to Galicia camc from vłlrious coulltries of the Gcrmłm Rcicł" Bec4IlIse administration in Galicia was conducted in German, officials were imported frum alher pa rts afthc Austriall Empire. Hawever, the policy Germanisation did 110t produce any pulpable effects. Where the new arriv nls did not crcalc larger call1munities, they assimilated with the Polish populatioll through family ties. They becal1le involved in lhe social and ecollomic life ar the country, Same managed to rcach a high position inlocal eliles. At the turn or the 19th/20th century. the variolls cthnic groups, including the Germans, experienced an Hwakening ot' national cOllsciousness . One symptom of this was the crealion of separate cullural mld ecollomic associatiolls, and the development of schooling in native langu ages..

(14)