Katedra Bankowości
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
WYKORZYSTANIE NOWYCH KANAŁÓW
KOMUNIKACJI ELEKTRONICZNEJ DO REALIZACJI
PŁATNOŚCI ELEKTRONICZNYCH
1. Wprowadzenie
Rozwój poszczególnych obszarów gospodarki elektronicznej, przede wszystkim bankowości elektronicznej czy handlu elektronicznego, nie byłby możliwy bez sprawnie funkcjonującego systemu płatności dokonywanych drogą elektroniczną. Tradycyjne formy transferu środków płatniczych pomiędzy partnerami bizneso-wymi ustępują miejsca nowoczesnym, zaawansowanym technologicznie instru-mentom, wykorzystującym elektroniczne kanały komunikacji.
Niniejszy artykuł stawia sobie za cel, z jednej strony, ukazanie stanu obecnego sektora płatności w Polsce, w kontekście wykorzystania elektronicznych instru-mentów płatności, z drugiej – wskazuje dwa nowe narzędzia transferu środków, które według autora będą wykorzystywane w przyszłości w tym segmencie płatności.
2. Sektor płatności elektronicznych w polskim systemie płatniczym
Istnieje wiele definicji płatności elektronicznych (por. [Garczyński 2005, Polasik i Maciejewski 2009, Wojciechowska-Filipek 2010]). Na potrzeby niniejszego opra-cowania płatność elektroniczną zdefiniować można jako „płatność dokonaną za pomocą elektronicznego instrumentu płatniczego”1. Aktualnie dostępnych jestwiele instrumentów i usług płatniczych związanych z obrotem bezgotówkowym. Podstawowe rodzaje instrumentów płatniczych przedstawia tabela 1.
1 Pojęcie elektronicznego instrumentu płatniczego zdefiniowane jest w Ustawie o
Tabela 1 Podstawowe rodzaje instrumentów płatniczych
Moment pobrania środków/
rodzaj instrumentu Instrumenty papierowe
Instrumenty
kartowe elektroniczneInstrumenty gotówkowe bezgotówkowe bezgotówkowe bezgotówkowe Instrumenty typu pay-before czek podróżny – karta przed-płacona instrument płatności
mobilnych Instrumenty typu pay-now uznaniowe banknoty, monety, wpłata gotówki, prze-kaz pieniężny polecenie przelewu, zlecenie stałe – przelewy elektroniczne
obciąże-niowe – – debetowakarta
polecenie zapłaty (direct debit) Instrumenty typu pay-later uznaniowe – – – –
obciąże-niowe gotówkowyczek czek rozra-chunkowy
karta kredy-towa, karta
obciążeniowa –
Źródło: [Diagnoza stanu… 2013].
Usługi płatnicze świadczone przez instytucje finansowe obejmują udostęp-nienie rachunków bankowych i związanych z nimi instrumentów płatniczych, przyjmowanie płatności, rozliczanie transakcji dokonywanych różnymi instrumen-tami płatniczymi oraz rozrachunek zobowiązań wynikających z ww. transakcji w obrocie międzybankowym. Usługi płatnicze świadczą również inne podmioty w zakresie infrastruktury dostępności, pobierania opłat, rozliczeń i rozrachunków płatności detalicznych.
Transakcje bezgotówkowe mogą być wykonywane z wykorzystaniem instru-mentów płatniczych uznaniowych i obciążeniowych. Płatność jest inicjowana instrukcją (albo płatnika, albo beneficjenta płatności skierowaną bezpośrednio do swojego usługodawcy) dokonania przekazania środków pieniężnych z rachunku płatnika w jego instytucji finansowej na rachunek beneficjenta płatności w innej lub tej samej instytucji finansowej.
W ostatnich latach zaobserwować można szybki rozwój bezgotówkowych form płatności – przede wszystkim elektronicznych. Rozwój ten jest efektem implementacji nowoczesnych rozwiązań informatycznych i telekomunikacyjnych, pozwalających na stworzenie bardziej zaawansowanych instrumentów płatniczych. Jednakże pomimo faktu, że posługiwanie się kartami płatniczymi lub dokonanie przelewu elektronicznego jest już czynnością codzienną, wciąż poziom rozwoju
obrotu bezgotówkowego w Polsce jest niższy niż w innych krajach Unii Europej-skiej. Za podstawowe mierniki rozwoju sektora płatności elektronicznych uznać można liczbę kart płatniczych na jednego mieszkańca (rys. 1), liczbę transakcji bezgotówkowych dokonanych pojedynczą kartą płatniczą (rys. 2), liczbę transakcji bezgotówkowymi instrumentami płatniczymi na jednego mieszkańca (rys. 3) oraz liczbę urządzeń akceptujących elektroniczne instrumenty płatnicze na 1 mln mieszkańców (rys. 4). W każdym z tych czterech przypadków zauważyć można w tym zakresie rozbieżność między Polska a Unią Europejską.
B B B B B B B B B B B F F F F F F F F F F F 1,25 1,31 1,22 1,33 1,37 1,41 1,46 1,45 1,45 1,45 1,45 0,45 0,41 0,47 0,53 0,63 0,7 0,79 0,87 0,83 0,83 0,86 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 UE Polska
Rys. 1. Liczba wydanych kart płatniczych na jednego mieszkańca w Polsce i Unii Europejskiej
Źródło: dane EBC Statistical Data Warehouse, sdw.ecb.europa.eu.
B B B B B B B B B F F F F F F F F F 35,2 35 37,2 36,6 38,1 41,2 44,2 48,5 51,1 11,1 12,7 14,5 17 18,5 20,7 25,7 31,1 35,6 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0 10 20 30 40 50 60 UE Polska
Rys. 2. Liczba transakcji bezgotówkowych dokonanych jedną kartą płatniczą
B B B B B B B B B B B F F F F F F F F F F F 141 151,9 142,9 148 157,6 151,7 158,2 163,9 172,7 180,3 187,5 16,5 20,5 24,5 27 32,4 38,7 45 53,5 60,6 69,4 77,2 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 UE Polska
Rys. 3. Liczba transakcji bezgotówkowymi instrumentami płatniczymi na jednego mieszkańca
Źródło: dane EBC Statistical Data Warehouse, sdw.ecb.europa.eu.
B B B B B B B B B B B F F F F F F F F F F F UE Polska 13 472 14 056 13 455 14 154 15 254 15 235 16 335 17 154 17 332 17 945 19 309 2930 3474 3751 4348 4628 1896 5571 6043 6560 6941 7742 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0 2 000 4 000 6 000 8 000 10 000 12 000 14 000 16 000 18 000 20 000
Rys. 4. Liczba urządzeń akceptujących elektroniczne instrumenty płatnicze na 1 mln mieszkańców
Źródło: dane EBC Statistical Data Warehouse, sdw.ecb.europa.eu.
Pomimo wyraźnie wzrostowych trendów w każdym z powyższych przy-padków, jak wynika z badania „Zwyczaje płatnicze Polaków” [Koźliński 2013] przeprowadzonego w 2013 r. przez NBP podstawową formą płatności pozostaje gotówka (82%), a na karty płatnicze przypada 16% transakcji.
Badania prowadzone przez NBP wskazują, że do głównych barier upowszech-nienia obrotu bezgotówkowego zaliczyć można2:
– stosunkowo niskie ubankowienie,
– bardzo małe nasycenie posiadania kart płatniczych oraz innych elektronicz-nych instrumentów płatniczych wśród osób fizyczelektronicz-nych,
– słabo rozwiniętą sieć akceptacji kart płatniczych oraz pozostałej infrastruk-tury płatniczej,
– bariery mentalnościowe oraz przyzwyczajenia płatnicze konsumentów, – niski poziom konkurencji na rynku płatniczym.
Instytucje płatnicze, przede wszystkim banki, starając się dotrzeć do coraz większej liczby potencjalnych użytkowników elektronicznych instrumentów płatniczych, sięgają po rozwiązania oferowane przez nowoczesne technologie informatyczne i telekomunikacyjne. Nowymi elektronicznymi kanałami komu-nikacyjnymi, a więc kanałami, dzięki którym możliwe jest dokonywanie płat-ności elektronicznych, są mobilne urządzenia komunikacyjne (przede wszystkim telefony komórkowe, ale także tablety czy laptopy) oraz media społecznościowe. Wydaje się, że ze względu na dużą penetrację tych dwu nowoczesnych kanałów komunikacyjnych przez pokolenie ludzi młodych, a więc interesujących dla instytucji finansowych, staną się one w niedalekiej przyszłości podstawowymi kanałami płatności elektronicznych. Pogląd taki wyrażony jest między innymi w raporcie „Digital Trends 2013” firmy Deloitte (http://www.deloitte.com/assets/ Dcom-Poland/Local%20Assets/Documents/Raporty,%20badania,%20rankingi/ Digital_Trends_1.pdf [dostęp: 20.04.2014]), w którym wśród ośmiu głównych trendów mających wpływ na handel elektroniczny na świecie wyróżniono wzrost liczby urządzeń mobilnych oraz rozwój mediów społecznościowych.
3. Wykorzystanie mediów społecznościowych do realizacji płatności
elektronicznych
Pojęcie media społecznościowe (social media) w potocznym rozumieniu używane jest na określenie wszystkich sposobów publikacji treści w sieci Internet, przez wszystkich użytkowników, nie tylko przez profesjonalnych twórców zawartości stron internetowych. Rozwój mediów społecznościowych, jaki można zaobserwować w ostatnich latach, umożliwiły dwie koncepcje związane z techno-logiami informatycznymi – Web 2.0 i User Created Content (treści tworzone przez użytkownika) [Kaplan i Haenlein 2010, s. 60].
2 Wystąpienie na Forum Usług Płatniczych, 24.04.2014: A. Tochmański, Gdzie byliśmy, gdzie
Koncepcja Web 2.0 powstała jako rezultat kryzysu związanego z pęknięciem tzw. bańki internetowej w 2001 r., czyli załamaniem się rynku spółek branży IT i pokrewnych. Sam termin „Web 2.0” użyty został po raz pierwszy w 2004 r. na opisanie nowego podejścia do tworzenia narzędzi oraz treści zamieszczanych w sieci Internet [O’Reilly 2014].
Podstawową cechą tego podejścia było rozumienie ogólnoświatowej sieci Internet jako platformy tworzenia i publikowania treści nie przez pojedynczych autorów, ale przez wszystkich użytkowników. Przykładowo serwis Encyclopedia Britannica Online (www.britannica.com, dostęp: 20.04.2014) tworzony przez grupę specjalistów, zalicza się do ery Web 1.0, natomiast serwis Wikipedia (www. wikipedia.com, dostęp: 20.04.201) tworzony przez wszystkich użytkowników Internetu (po spełnieniu pewnych warunków) jest elementem Web 2.0. Choć termin Web 2.0 (oraz Web 1.0) nie odnosi się do jakiejś konkretnej wersji WWW (jak to ma miejsce w przypadku kolejnych wersji oprogramowania komputero-wego), to charakterystyczne jest wykorzystywanie pewnych narzędzi zapew-niających określoną funkcjonalność, takich jak wtyczki Flash (umożliwiające dodawanie animacji, interakcji i strumieni audio/video do stron internetowych), kanały RSS (pozwalające automatycznie przesłać subskrybowane wiadomości z określonych stron WWW) lub skryptów Java (zapewniające interaktywność ze stronami WWW poprzez reakcję na zdarzenia lub możliwość budowania elementów nawigacyjnych).
Druga z koncepcji, które legły u podstaw rozwoju mediów społecznościowych to User Created Content, czyli treści tworzone przez użytkownika. Koncepcja ta może być rozumiana jako różnorakie formy dostępnych publicznie treści medial-nych, tworzonych przez użytkowników końcowych.
W 2007 r. OECD sformułowało trzy kryteria [Participative web… 2007, s. 18], które musi spełniać treść, aby mogła być uważana jako UCC. Po pierwsze, musi być zamieszczona w Internecie w miejscu publicznie dostępnym lub, jeśli jest zawężona do pewnego kręgu odbiorców, nie może pochodzić ze źródeł prywatnych (typu poczta elektroniczna lub komunikatory). Po drugie, musi nosić cechy kreacji autorskiej, to znaczy w całości lub znaczącej części być efektem oryginalnej pracy poszczególnych użytkowników, co wyklucza na przykład zamieszczanie kopii istniejącego artykułu na własnym blogu bez jakichkolwiek modyfikacji lub komentarzy. Po trzecie, powinna być efektem pozaprofesjonalnej działalności twórcy nienastawionego na efekty komercyjne.
Najbardziej znanym i największym portalem społecznościowym jest Facebook (www.facebook.pl). W styczniu 2014 r. liczba użytkowników portalu na całym świecie wynosiła około miliarda, a co miesiąc wgrywanych jest ponad 1 mld zdjęć oraz 10 mln filmów, których obecnie jest ok. 265 mld. Tak duża popularność portalu sprawia, że stanowi on dobre medium do komunikacji pomiędzy
insty-tucjami finansowymi a klientami (także potencjalnymi). Jednym z pierwszych banków na świecie wykorzystujących Facebooka do realizacji płatności elektro-nicznych jest bank Alior Sync.
Specjalne, powiązane z portalem, konto pozwala na łatwy i szybki przelew środków na rachunek odbiorcy. Zrealizowanie pierwszego przelewu wymaga zalogowania się do bankowości internetowej Alior Sync – kolejne można już zlecać bezpośrednio z portalu. Aby móc przelewać środki do swoich znajomych na portalu, należy otworzyć specjalny rachunek powiązany z portalem oraz zain-stalować dedykowaną aplikację. Transakcja kończy się autoryzacją kodem SMS, co gwarantuje pełne bezpieczeństwo. Ze względów bezpieczeństwa wprowadzono limit maksymalnej wielkości jednorazowego przelewu. Odbiorca płatności nie musi być klientem Alior Sync, jednak aby przelew mógł być zrealizowany, także powinien zainstalować na Facebooku odpowiednią aplikację, podać swoje imię i nazwisko oraz numer rachunku bankowego, na który będą trafiać przekazywane środki.
Pod koniec 2013 r. Facebook ogłosił sukces w implementacji swoich rozwiązań w Commonwealth Banku (https://www.facebook.com/commonwealthbank, dostęp: 20.04.2014) w Australii. Użytkownicy społecznościowego medium będący jednocześnie klientami tego banku mogą z poziomu Facebooka dokonywać prze-lewów na rachunki zarówno firm, jak i znajomych. Transakcje są zabezpieczane przez wewnętrzne systemy bankowe.
4. Realizacja płatności elektronicznych poprzez urządzenia mobilne
Płatności elektroniczne z wykorzystaniem urządzeń mobilnych przyjęto okre-ślać mianem płatności mobilnych. Dotychczas nie stworzono jednej powszechnie zaakceptowanej i uznanej definicji płatności mobilnych (określanych też mianem m-płatności). Przez płatności mobilne rozumie się płatności, w przypadku których dane o transakcji oraz zlecenie płatności są inicjowane, przekazywane lub potwierdzane za pośrednictwem telefonu komórkowego lub innego urządzenia przenośnego [Zielona księga. W kierunku zintegrowanego… 2012]. Pojęcie płatności mobilnych stosuje się jako określenie procesu używania urządzenia podręcznego (mobilnego) do płacenia za towary i usługi, zarówno zdalnie, jak i za pomocą terminala w miejscu sprzedaży w odróżnieniu do pojęcia banko-wości mobilnej, którym określa się platformę stanowiącą kanał dystrybucji usług bankowych. Za płatności mobilne w znaczeniu wąskim uważa się te dokonywane z wykorzystaniem specjalnie dedykowanej do ich wykonywania aplikacji.W chwili obecnej telefon komórkowy nie jest już jedynym urządzeniem mobilnym, które można wykorzystać do realizacji płatności. Do tej grupy
urzą-dzeń zalicza się bowiem także tablety, palmtopy oraz inne urządzenia mobilne umożliwiające korzystanie z sieci Internet. Najczęściej spotykanym podziałem płatności mobilnych jest podział na [Koralewski 2012, s. 6]:
– mobilne płatności zdalne, – mobilne płatności zbliżeniowe.
Kryterium tego podziału stanowi sposób transferu danych z wybra nego urzą-dzenia mobilnego wykorzystywanego do dokonywania płatności do centrum przetwarzania transakcji. Przy płatnościach zdalnych transakcja przeprowadzana jest za pośrednictwem sieci te lekomunikacyjnych. W tej grupie można rozróżnić:
– płatności bazujące na połączeniu telekomunikacyjnym GSM, w którym dane o transakcji przekazywane są w formie pisanej za pomocą SMS, lub protokołu USSD, bądź w formie głosowej za pomocą serwisu IVR, lub kontaktu z konsul-tantem call center,
– płatności bazujące na łączności internetowej i przeglądarkach stron interneto-wych (w przeszłości głównie z wykorzystaniem protokołów WAP),
– płatności bazujące na dedykowanych aplikacjach instalowanych w urządze-niach mo bilnych w łączności z siecią internetową.
Mobilne płatności z wykorzystaniem przeglądarki internetowej to wszystkie transakcje, których dyspozycja może być złożona w ramach usług serwisów inter-netowych w tym bankowości elektronicznej, tj. dokonywane polecenia przelewu, polecenia zapłaty, zapłaty wirtualną kartą płatniczą, zapłaty pieniądzem elektro-nicznym zapisanym na elektroelektro-nicznym rachunku płatniczym.
Aplikacje płatności mobilnych są elektronicznymi instrumentami płatniczymi umożliwia jącymi posiadaczowi dokonywanie transakcji płatniczych za pomocą telefonu komórkowego lub innego urządzenia mobilnego. To przede wszystkim tzw. portfel elektroniczny, aplikacja pozwalająca na dostęp do danych niezbędnych do dokonania płatności, takich jak numery kart płatniczych, czy zapis wartości przedpłaconych (pieniądza elektro nicznego), a także danych kart lojalnościowych, miejskich, bibliotecznych itp.
Rozwiązania płatności zbliżeniowych wykorzystują technologie bezprzewo-dowej komu nikacji krótkiego zasięgu, czyli przede wszystkim technologię radiową NFC3 (RFID), a także tzw. technologię bump oraz technologię opartą o kody 2D.
Możliwe jest także wykorzystanie starszej technologii bluetooth lub podczerwieni. Urzą dzenie mobilne wyposażone w technologię NFC może przede wszystkim emulować działanie płatniczej karty bezdotykowej (w standardzie EMV). Ponieważ technologia ta pozwala zarówno na wysyłanie, jak i odbieranie danych,
3 NFC – ang. Near Field Communication – radiowy standard komunikacji o wysokiej
czę-stotliwości pozwala jący na bezprzewodową wymianę danych w małych (kilku- do kilkunastucen-tymetrowych) odległościach, oparty na specyfikacji technologii bezstykowej identyfikacji RFID (Radio Frequency Identification).
może być także wykorzystana do transakcji przeprowadzanych „bezpośrednio” pomiędzy użytkownikami wyposażonych w nią urządzeń mobilnych (telefonów komórkowych). Urządzenie z NFC może również odczytywać dane z pasywnych elementów (np. etykiet NFC) i na ich podstawie podejmować wcześniej zdefi-niowane działania, np. otwierać aplikację płatniczą. Korzystanie z konkretnej funkcji tech nologii NFC wymaga zainstalowania odpowiedniej aplikacji [Skalska 2011, s. 104–105.].
Alternatywną metodą dokonywania mobilnych płatności bezstykowych jest wyko rzystywanie technologii bump [de Bel, Gaza 2011, s. 61] umożliwiającej wymianę danych pomiędzy dwoma urzą dzeniami poprzez stuknięcie (bump) urzą-dzeniami mobilnymi o siebie. Aplikacja insta lowana na urządzeniu wykorzystuje akcelerometr4, który po zarejestrowaniu wibracji, przekazuje dane do chmury
obliczeniowej. Technologia bump obecnie wykorzystywana jest do dokonywania przelewu środków pomiędzy posiadaczami rachunków w tym samym banku (Citi Handlo wy, ING Direct).
Kolejny innowacyjny sposób dokonywania mobilnych płatności wykorzystuje dwu wymiarowe (2D) kody kreskowe QR (quick response). Użytkownik, korzy-stając z telefonu wyposażonego w aparat fotograficzny oraz specjalną aplikację, ma możliwość dokonania transakcji za pomocą polecenia przelewu inicjowanego zdjęciem kodu 2D.
5. Podsumowanie
Narodowy Bank Polski cyklicznie dokonuje badań związanych z sektorem płatności gotówkowych i bezgotówkowych w Polsce. Najnowsze i najdokładniejsze z dotychczas prowadzonych [Koźliński 2012] wskazuje, że 82% płatności detalicz-nych dokonywadetalicz-nych jest w naszym kraju gotówkowo, na karty płatnicze przypada ponad 16%, a na polecenia przelewu niecałe 2%. Liczby te bardzo wyraźnie mówią o wielkim obszarze do zagospodarowania przez instytucje związane z obrotem bezgotówkowym w Polsce. Klienci szukają przede wszystkim prostych i tanich form płatności – takimi są właśnie płatności mobilne, dokonywane za pomocą urządzeń mobilnych typu smartfon i płatności dokonywane poprzez portale społecznościowe. Obie te formy płatności elektronicznych znajdują się obecnie w początkowej fazie rozwoju, ale ze względu na swoje zalety w niedługim czasie powinny doprowadzić do wzrostu obrotu bezgotówkowego w Polsce.
4 Akcelerometr (accelerometer) – miernik przyspieszenia, urządzenie mechatroniczne
znaj-dujące zasto sowanie w aplikacjach bazujących na informacjach o przemieszczaniu się telefonu w trójwymiarowej prze strzeni.
Literatura
de Bel J., Gaza M. [2011], Mobile Payments 2012 – My Mobile, My Wallet? Innopay, 2011.
Diagnoza stanu rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce [2013], NBP, grudzień.
Garczyński D. [2005], Rola banków w realizacji płatności elektronicznych [w:]
Banko-wość elektroniczna, red. A. Gospodarowicz, PWE, Warszawa.
Kaplan A., Haenlein M. [2010], Users of the World, Unite! The Challenges and
Opportu-nities of Social Media, „Business Horizons”, nr 53(1).
Koralewski M. [2012], Płatności mobilne – definicja i przegląd rozwiązań, PARP, War-szawa.
Koźliński T. [2013], Zwyczaje płatnicze Polaków, NBP, Warszawa, maj.
O’Reilly T. [2014], What Is Web 2.0. Design Patterns and Business Models for the Next
Generation of Software, http://oreilly.com/web2/archive/what-is-web-20.html (dostęp:
20.04.2014).
Participative Web and User-created Content: Web 2.0, Wikis, and Social Networking
[2007], Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris.
Polasik M., Maciejewski K. [2009], Innowacyjne usługi płatnicze w Polsce i na świecie, „Materiały i Studia”, nr 241, Warszawa.
Skalska D. [2011], Technologia NFC. Na czym polegają i jaka jest przyszłość operacji
zbliżeniowych, PC Format, nr 9.
Ustawa o elektronicznych instrumentach płatniczych z 12.09.2002 r., Dz.U. 2002 r. nr 169, art. 2, pkt 4.
Wojciechowska-Filipek S. [2010], Technologia informacyjna w usługach bankowości
elektronicznej, Difin, Warszawa.
Zielona księga. W kierunku zintegrowanego europejskiego rynku płatności realizowanych przy pomocy kart płatniczych, przez internet i za pośrednictwem urządzeń przeno-śnych [2012], Bruksela, 11.01.2012 r. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/
