Zmiany w strukturze eksportu a dynamika wzrostu gospodarczego

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 794. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Marek Maciejewski Katedra Handlu Zagranicznego. Zmiany w strukturze eksportu a dynamika wzrostu gospodarczego 1. Wprowadzenie Proces globalizacji gospodarki światowej prowadzi do wzrostu współzależności pomiędzy gospodarkami narodowymi. Efektem tego jest uzależnienie tempa wzrostu gospodarczego od charakteru i kierunków zewnętrznych powiązań handlowych. Analiza roli stopnia otwartości gospodarki w determinowaniu wzrostu gospodarczego stanowi podstawowy problem teorii wymiany międzynarodowej1. W literaturze przedmiotu dominuje pogląd, że duży zakres otwartości gospodarki przekłada się na jej wzrost. Handel międzynarodowy pozwala bowiem na pokonanie bariery strukturalnej, rozszerzenie asortymentu pożądanych dóbr oraz zwiększenie wolumenu produkowanych towarów2. Nowe ujęcia teoretyczne znajdują jednak uzasadnienie dla stosowania środków protekcji w handlu3. Eksport jest czynnikiem wzrostu gospodarczego. Skala jego oddziaływania na poziom rozwoju gospodarczego zależy jednak od wielkości danej gospodarki, dopasowania struktury popytu wewnętrznego do struktury produkcji, a także struktury towarowej i geograficznej handlu.. 1 Przegląd badań empirycznych dotyczących tego zagadnienia można odnaleźć w: T. Brodzicki, Otwartość a wzrost gospodarczy – wyniki dotychczasowych badań i wnioski na przyszłość [w:] Handel międzynarodowy a rozwój gospodarczy, Materiały XII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, red. K. Kaszuba, S. Wydymus, Kraków–Rzeszów 2006.. P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002, s. 91–92. 2. R.E. Baldwin, Openness and Growth: What’s the Empirical Relationship?, NBER Working Paper 9578, Cambridge, March 2003. 3.

(2) Marek Maciejewski. 92. W artykule podjęto próbę oceny znaczenia eksportu dla rozwoju gospodarczego. Jako punkt wyjścia przyjęto analizę problemu w przekroju wybranych państw, następnie skupiono uwagę na polskim eksporcie, jego strukturze towarowej zarówno w ujęciu ogólnym, jak i w szczegółowej analizie obrotów z ważniejszymi partnerami handlowymi. Badań stopnia zależności dynamiki wzrostu gospodarczego i eksportu dokonano na podstawie analizy danych statystycznych dotyczących Polski, pozostałych państw członkowskich Unii Europejskiej oraz innych państw – głównych partnerów handlowych Polski4. Badaniami objęto łącznie 39 państw, w tym 23 należące do UE (bez Malty i Cypru, z uwagi na niewielkie obroty handlowe z Polską), kraje Europy Środkowej i Wschodniej (Białoruś, Bułgaria, Chorwacja, Rumunia, Rosja, Ukraina), kraje Dalekiego Wschodu (Chiny, Japonia, Korea, Tajwan) oraz Brazylię, Kanadę, Norwegię, Szwajcarię, Turcję i USA. Pracę oparto na danych International Financial Statistics za lata 1994–2005. Wykorzystano dane o wielkości eksportu, wyrażone w dolarach amerykańskich, oraz informacje o poziomie produktu krajowego brutto w cenach bieżących, które przeliczono na dolary amerykańskie według kursów średnich dla poszczególnych lat analizowanego okresu. 2. Udział eksportu w tworzeniu dochodu narodowego na świecie Na forum międzynarodowym trwa obecnie dyskusja o nierównym podziale korzyści z handlu międzynarodowego pomiędzy kraje wysoko i słabo rozwinięte. Znalazło to swój wyraz w przerwaniu rundy negocjacyjnej WTO. Dlatego badania przeprowadzono na grupach krajów wyróżnionych według poziomu rozwoju gospodarczego mierzonego wartością PKB per capita w ostatnim roku analizowanego okresu. W grupach tych w pierwszej kolejności wyznaczono przeciętną stopę eksportu, prezentującą udział eksportu w tworzeniu dochodu narodowego. S=. Ex , D. gdzie: S – przeciętna stopa eksportu, Ex – eksport w cenach bieżących, D – produkt krajowy brutto w cenach bieżących. Badania objęły lata 1994–2005, kiedy Bułgaria i Rumunia nie należały jeszcze do Unii Europejskiej. 4.

(3) Zmiany w strukturze eksportu…. 93. W grupie pierwszej, w której PKB per capita w 2005 r. nie przekroczyło 10 tys. USD (w grupie tej znajduje się również Polska), szczególne znaczenie w tworzeniu dochodu narodowego ma eksport do Białorusi i Słowacji (zob. tabela 1). Wysoki, przekraczający próg 4%, odnotowano również dla Bułgarii, Litwy i Ukrainy. Natomiast w przypadku Brazylii, głównie ze względu na rozmiary rynku wewnętrznego, relacja eksportu do produktu krajowego brutto w całym okresie nie przekracza 16%. W wypadku pozostałych państw, w tym również Polski, udział eksportu w tworzeniu PKB zamyka się na poziomie ok. 30%. Tabela 1. Przeciętna stopa eksportu w krajach z PKB per capita mniejszym niż 10 tys. USD w latach 1994–2005 (w %) Kraj. Białoruś Brazylia. 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005. 149,5. 8,1. 45,6. 6,6. Bułgaria. 40,5 40,8. Chorwacja. 30,2 24,0. Chiny Litwa. Łotwa Rosja. Rumunia. Słowacja. Turcja. Ukraina. Polska. Ogółem. 18,9. 18,3. 47,7. 41,7. 25,3 28,0. 24,2 26,3. 20,5 22,3 43,4 44,3. 39,9. 6,2. 49,4. 49,1. 40,5. 46,5. 63,7. 47,7. 32,9. 30,9. 38,3. 22,1. 24,8. 6,6. 18,4. 20,2. 41,7. 41,9. 23,5. 26,6. 22,9. 22,9. 19,8. 30,0. 21,5. 23,9. 6,5. 19,2. 21,2. 8,9. 19,5. 9,2. 58,2. 21,0. 21,9. 32,7. 41,8. 50,3. 17,0. 16,1. 16,8. 19,2. 21,8. 18,0. 16,3. 17,6. 19,6. 18,8 16,6. 17,9. 27,0. 23,6. 30,7. 18,5. 23,3. 15,4. 34,9. 15,6. 21,3. 28,3. 37,8 38,5. 15,3. 21,7. 24,0. 28,0. 50,0. 16,9. 40,9. 31,1. 26,5. 48,3. 17,7. 35,5. 33,2. 40,5. 45,5. 13,0. 34,4. 42,7. 42,4. 14,1. 37,6. 40,3. 38,6 23,9. 60,1. 35,5. 27,5 19,7. 56,5. 13,1. 22,3. 28,8. 25,9. 54,6. 11,5. 23,1. 35,5. 30,4. 59,4. 59,9. 25,0. 27,3. 30,3. 14,5. 29,8. 41,3. 28,3 31,5. 29,6. 16,0. 54,4 14,9. 44,1. 30,6. 34,3. 41,3. 45,9. 23,3. 30,7. 33,5. 31,1. 28,6. 31,0. 31,9. 59,0. 66,5. 66,2. 45,0. 44,0. 47,4. 51,5. 42,3. 22,6. 24,4. 28,9. 30,0. 21,8. 23,6. 21,4. 28,2 27,6. 22,2 32,5. 67,4. 21,2 31,7. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych International Financial Statistics, IMF, November 2006.. Tabela 2. Przeciętna stopa eksportu w krajach z PKB per capita mieszczącym się w przedziale od 10 tys. do 30 tys. USD w latach 1994–2005 (w %) Kraj. Czechy. 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 38,9. Estonia. 50,8. Hiszpania. 14,7. Grecja Korea. Portugalia. 5,3. 22,4 21,2. 38,9 45,2. 5,0. 15,7. 24,2. 23,0. 35,4. 39,1. 41,9. 43,6. 51,2. 39,0. 46,3. 48,5. 44,0. 58,6. 16,5. 18,7. 19,1. 18,3. 4,7. 23,3. 22,9. 4,6. 26,9 23,7. 4,9. 38,3. 23,5. 6,8. 32,6. 20,5. 54,0. 51,1. 54,4. 48,0. 19,9. 19,3. 18,5. 21,9. 21,1. 20,4. 8,8. 34,4. 8,9. 31,4. 7,3. 29,9. 53,3 47,9. 7,2. 17,9. 32,4. 20,7. 62,1. 63,1. 51,4. 56,6. 17,8. 17,3. 7,5. 37,9. 20,9. 7,8. 36,7. 20,8.

(4) Marek Maciejewski. 94. cd. tabeli 2 Kraj. Słowenia. 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 47,5. 41,2. Tajwan. 36,9. 40,8. Ogółem. 21,6. 23,4. Węgry. 18,4. 32,7. 40,8. 42,6. 35,4. 42,2. 40,1. 23,3. 40,7. 25,9. 43,2. 40,0. 50,4. 53,3. 40,1. 28,4. 45,6. 47,3. 47,0. 40,7. 46,2. 42,1. 44,0. 27,3. 30,8. 28,7. 27,7. 61,1. 59,4. 53,0. 46,0 47,8. 52,3. 28,0. 49,4. 53,6. 55,6. 30,3. 53,0. 55,1. 56,6. 30,4. Źródło: jak w tabeli 1.. W drugiej grupie, w której PKB per capita w 2005 r. mieściło się w granicach między 10 tys. a 30 tys. USD, większość krajów odnotowuje relację eksportu do PKB na poziomie przekraczającym 50% (zob. tabela 2). Na tym tle wyraźnie zaznaczają się uboższe kraje UE-15 (Grecja, Hiszpania, Portugalia), a zwłaszcza Grecja, w której przeciętna stopa eksportu w całym okresie nie osiąga poziomu 9%. W grupie państw najbogatszych, w której PKB per capita w 2005 r. przekraczał 30 tys. USD, podkreślić należy wysoki udział eksportu w tworzeniu dochodu narodowego krajów niedużych, takich jak Belgia, Holandia, Irlandia czy Luksemburg. Przeciętna stopa eksportu waha się w nich od 40% do 70%, sięgając nawet 91% w Irlandii w 1998 r. (zob. tabela 3). Natomiast w wypadku większości pozostałych państw tej grupy relacja eksportu do PKB mieści się w przedziale 30–40%, a w wypadku USA nie przekracza 9% ze względu na rozmiary rynku wewnętrznego. Tabela 3. Przeciętna stopa eksportu w krajach z PKB per capita powyżej 30 tys. USD w latach 1994–2005 (w %) Kraj. Austria Belgia. Dania. 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 22,2. 24,1. 24,5. 27,2. 27,7. 27,5. 46,3. Finlandia. 29,9. Holandia. 40,7. Francja. Irlandia. 16,9. 49,7. 31,1. 17,7. 46,7. 53,3 31,7. 17,9. 46,7. 28,2. 33,4. 29,6. 30,2. 57,9. 60,2. 33,3. 32,1. 27,6. 28,6. 33,4. 67,3. 31,3. 37,5. 34,6. 66,7 31,4. 35,4. 35,1. 38,3. 31,9. 30,2. 30,6. 21,1. 20,1. 20,5. 67,2. 34,3. 33,1. 50,7. 47,9. 66,1. 32,0. 72,3. 32,4. 33,4. 20,1. 20,6. 20,6. 22,5. 22,0. 69,0. 91,0. 70,7. 76,1. 74,2. 68,6. 56,4. 54,3. 48,9. 48,7. 47,6. 53,3. 48,7. 38,5. 68,6. 31,9. 20,7. 51,8. 54,8. 61,3. 66,9 32,7. 33,5. 34,4. 35,8. 37,6. 39,9. 38,0. 35,9. 32,9. 11,8. 33,3. 12,5. Luksemburg. 29,6 44,8. 41,5. 38,6. 41,8. 44,2. 40,4. 42,6. 44,5. 42,1. 38,2. 40,8. 39,4. Norwegia. 28,3. 20,1. 20,8. 21,4. 23,6. 24,8. 28,6. 29,8. 30,2. 30,5. 32,9. 34,9. Japonia. Kanada. Niemcy. 8,1. 8,2. 28,6. 67,3. 28,1. 56,8. 8,7. 31,5. 9,7. 31,4. 9,7. 27,2. 9,3. 25,1. 29,2. 9,9. 36,2. 9,4. 35,1. 10,1. 31,3. 10,6. 30,8. 32,5. 51,3 33,1. 35,3.

(5) Zmiany w strukturze eksportu… cd. tabeli 3 Kraj. 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005. Szwajcaria 30,7. Szwecja. 28,0. Wielka Brytania. USA. Włochy. Ogółem. 95. 30,9. 31,6. 36,2. 34,8. 7,9. 8,2. 7,7. 31,9. 31,0. 19,9. 21,3. 21,9. 18,2. 20,8. 20,0. 7,1. 13,7. 7,8. 15,0. 15,4. 33,3. 34,7. 38,5. 7,4. 7,9. 34,1. 34,5. 21,2. 19,1. 20,2. 19,9. 16,0. 16,0. 38,3. 37,8. 36,8. 6,6. 6,5. 36,1. 34,4. 34,6. 18,3. 19,7. 19,1. 19,6. 21,9. 21,9. 15,5. 16,4. 7,1. 15,9. 39,6. 40,9. 6,9. 7,2. 33,6. 35,8. 17,8. 17,0. 16,2. 17,1. 20,7. 19,8. 20,4. 21,1. 15,7. 16,2. 17,3. 37,7. 17,9. Źródło: jak w tabeli 1.. W dalszej części pracy dokonano analizy współzależności dynamiki eksportu i produktu krajowego brutto dla przyjętej do obserwacji grupy państw. W tym celu wyznaczono wskaźniki dynamiki eksportu i PKB dla każdego kraju w latach 1994–2005 oraz obliczono współczynnik korelacji pomiędzy tymi wielkościami. Analizą korelacji liniowej objęto w pierwszej kolejności całą grupę 39 krajów w okresie 11 lat (1994–2005), co dało 429 obserwacji. Następnie analizę taką przeprowadzono dla grup wyróżnionych na podstawie poziomu PKB per capita. Wyniki obliczeń zaprezentowano w tabeli 4. W nawiasach podano wartość statystyki t-Studenta. Tabela 4. Współczynnik korelacji liniowej pomiędzy dynamiką eksportu a dynamiką produktu krajowego brutto (ceny bieżące) w latach 1994–2005 Badana grupa. Wszystkie kraje (39 krajów – 429 obserwacji). Kraje z PKB per capita poniżej 10 tys. USD (13 krajów – 143 obserwacje). Kraje z PKB per capita pomiędzy 10 tys. a 30 tys. USD (9 krajów – 99 obserwacji). Kraje z PKB per capita powyżej 30 tys. USD (17 krajów – 187 obserwacji). Współczynnik korelacji 0,5271 (0,0000). 0,5731 (0,0000). 0,5161 (0,0000). 0,7352 (0,0000). Źródło: obliczenia własne z wykorzystaniem pakietu programowego Statgraphics 4.2.. Dane zaprezentowane w tabeli 4 wskazują na statystycznie istotny i silnie dodatnio skorelowany związek pomiędzy dynamiką eksportu i dynamiką produktu krajowego brutto. W każdej z przyjętych do analizy grup krajów wzrost eksportu o 1 punkt procentowy wiąże się ze wzrostem PKB o przynajmniej 0,5 punktu procentowego. Zależność ta jest szczególnie wyraźna w grupie państw najbogat-.

(6) Marek Maciejewski. 96. szych, dla których wartość współczynnika korelacji przekracza 0,7. Natomiast dla poszczególnych krajów tej grupy, takich jak Austria, Belgia, Dania i Niemcy, współczynnik korelacji przekracza poziom 0,9. Tabela 5. Współczynnik korelacji liniowej pomiędzy dynamiką eksportu a dynamiką produktu krajowego brutto (ceny bieżące) w latach 1994–2005 Kraj. Austria. Współczynnik korelacji 0,9013. Kraj. Luksemburg. Belgia. 0,9330. Łotwa. Brazylia. 0,6595. Norwegia. Chiny. 0,5826. Białoruś Bułgaria. Chorwacja Czechy. 0,8819. 0,5559. 0,5673 0,7663. Dania. 0,9258. Finlandia. 0,8428. Estonia. Niemcy. Współczynnik korelacji 0,8182 0,7593. 0,9413. 0,6769. Portugalia. 0,8048. Rumunia. 0,6320. Rosja. Słowacja. Słowenia. 0,7757. 0,8904 0,8104. 0,4623. Szwajcaria. 0,8691. Tajwan. 0,9034. Hiszpania. 0,8209. Ukraina. 0,6142. Irlandia. 0,0442. Kanada. 0,6598. Francja Grecja. Holandia. Japonia Korea Litwa. 0,2354 0,8451. 0,8641. 0,6280 0,5932. Szwecja. Turcja. USA. 0,8185. 0,8855. 0,4299 0,7272. Węgry. 0,0637. Włochy. 0,7364. Wielka Brytania. Polska. 0,5358. 0,6796. Źródło: jak w tabeli 4.. Uwidacznia to analiza danych zaprezentowanych w tabeli 5, w której znalazły się wyniki obliczeń przeprowadzonych odrębnie dla każdego z krajów przyjętych do analizy. Badanie to, ze względu na analizę jedenastoletniego okresu, oparto na 11 obserwacjach dla każdego kraju. W przypadku Polski odnotowano istotną statystycznie korelację na poziomie 0,6796. Natomiast w przypadku Grecji, Irlandii i Węgier nie stwierdzono zależności pomiędzy tempem wzrostu eksportu i produktu krajowego brutto. Przeprowadzone badania wskazują na występowanie zależności pomiędzy dynamiką eksportu i produktu krajowego brutto. Zależności te występują również.

(7) Zmiany w strukturze eksportu…. 97. w odniesieniu do Polski, choć w stopniu mniejszym niż w przypadku wybranych, zwłaszcza wysoko rozwiniętych państw. 3. Struktura towarowa polskiego eksportu a zmiany tempa wzrostu gospodarczego W kolejnej części badań uwagę skupiono na strukturze towarowej polskiego eksportu. Chodziło o znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy można wskazać taki element tej struktury, który w największym stopniu oddziałuje na tempo wzrostu gospodarczego. W tym celu przeprowadzono badanie struktury towarowej polskiego eksportu, opierając się na wymianie handlowej z wymienionymi wcześniej 38 państwami. Obroty z tą grupą państw stanowią wystarczającą reprezentację dla całości polskiego eksportu. W każdym bowiem roku okresu 1994–2005 polski eksport do tych krajów utrzymywał się na poziomie przekraczającym 90% wielkości eksportu ogółem (zob. tabela 6). Tabela 6. Udział analizowanej grupy 38 państw w polskim eksporcie ogółem w latach 1994–2005 1994 91,3. 1995 93,8. 1996 93,2. 1997 93,8. 1998 94,3. 1999 94,3. 2000 94,3. 2001 94,6. 2002 95,5. 2003 95,8. 2004 95,7. 2005 95,2. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik statystyczny handlu zagranicznego, GUS, Warszawa 1995–2006.. W badaniu posłużono się klasyfikacją SITC5, w której wyróżnia się 10 sekcji towarowych: 0 – żywność i zwierzęta żywe, 1 – napoje i tytoń, 2 – surowce niejadalne z wyjątkiem paliw, 3 – paliwa mineralne, smary i materiały pochodne, 4 – oleje, tłuszcze i woski zwierzęce i roślinne, 5 – chemikalia i produkty pokrewne, 6 – towary przemysłowe sklasyfikowane głównie według surowca, 7 – maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy, 5 SITC (międzynarodowa standardowa klasyfikacja handlu wydana przez Biuro Statystyczne ONZ w 1950 r. i znowelizowana w 2007 r.) służy do klasyfikowania wszystkich towarów objętych handlem międzynarodowym. Numery statystyczne pozycji towarowych oparte są na systemie dziesiętnym. Pierwsza cyfra numeru statystycznego (od 0 do 9) oznacza sekcję, druga cyfra – dział towarowy, trzecia cyfra grupę towarową, czwarta cyfra – podgrupę towarową. Numer może być jeszcze rozwinięty do pięciu cyfr oznaczających pozycję towarową..

(8) Grupa towarowa. Źródło: jak w tabeli 6.. Towary niesklasyfikowane. – różne wyroby przemysłowe. – maszyny i sprzęt transportowy. – produkty chemiczne. Produkty przetworzone, w tym:. – paliwa mineralne. – surowce. – produkty rolno-spożywcze. Produkty nieprzetworzone, w tym:. Ogółem. 0,1. 48,0. 19,8. 6,7. 74,6. 9,1. 4,8. 11,5. 25,4. 1994. 100,0. 0,0. 48,4. 21,1. 7,7. 77,3. 8,2. 4,6. 9,9. 22,7. 1995. 100,0. 0,0. 47,9. 23,4. 7,7. 79,0. 6,9. 3,5. 10,6. 21,0. 1996. 100,0. 0,0. 48,3. 21,6. 7,9. 77,8. 6,7. 3,3. 12,2. 22,2. 1997. 100,0. Tabela 7. Struktura polskiego eksportu w latach 1994–2005 (w %). 0,0. 46,0. 28,4. 6,7. 81,1. 5,5. 3,0. 10,4. 18,9. 1998. 100,0. 0,0. 46,5. 30,2. 6,2. 82,9. 5,0. 3,2. 8,9. 17,1. 1999. 100,0. 0,0. 43,2. 34,2. 6,8. 84,1. 5,1. 2,9. 7,9. 15,8. 2000. 100,0. 0,0. 41,5. 36,2. 6,3. 84,0. 5,7. 2,6. 7,8. 16,0. 2001. 100,0. 0,0. 41,0. 37,6. 6,4. 85,0. 5,0. 2,5. 7,5. 15,0. 2002. 100,0. 0,0. 40,8. 37,8. 6,5. 85,1. 4,3. 2,6. 7,9. 14,9. 2003. 100,0. 0,0. 38,4. 38,8. 6,4. 83,6. 5,5. 2,7. 8,2. 16,3. 2004 100,0. 0,0. 37,1. 39,1. 6,8. 82,9. 5,3. 2,4. 9,4. 17,0. 2005 100,0. 98. Marek Maciejewski.

(9) Zmiany w strukturze eksportu…. 99. 8 – różne wyroby przemysłowe, 9 – towary i transakcje niesklasyfikowane w SITC. Sekcje te pogrupowano według następujących grup towarowych: 1) produkty nieprzetworzone (od 0 do 4 SITC), a wśród nich: – produkty rolno-spożywcze (0+1 SITC), – surowce (2+4 SITC), – paliwa mineralne (3 SITC), 2) produkty przetworzone (od 5 do 8 SITC), a wśród nich: – produkty chemiczne (5 SITC), – maszyny i sprzęt transportowy (7 SITC), – różne wyroby przemysłowe (6+8 SITC), 3) produkty niesklasyfikowane (9 SITC). W wyniku przeprowadzonych badań otrzymano dane o strukturze polskiego eksportu, które zaprezentowano w tabeli 7. Dane te wskazują na istotną przewagę produktów przetworzonych nad nieprzetworzonymi w strukturze polskiego eksportu. Aby odnieść otrzymane wyniki do dynamiki wzrostu gospodarczego Polski, obliczono współczynniki korelacji pomiędzy dynamiką wzrostu PKB a dynamiką zmian w eksporcie produktów rolno-spożywczych, surowców, paliw mineralnych oraz produktów chemicznych, maszyn i sprzętu transportowego, różnych wyrobów przemysłowych. Wyniki obliczeń zamieszczono w tabeli 8. Tabela 8. Współczynnik korelacji liniowej pomiędzy dynamiką eksportu poszczególnych grup towarowych a dynamiką produktu krajowego brutto w Polsce w latach 1994–2005 Grupa towarowa. Rolno-spożywcze Surowce. Paliwa mineralne Chemiczne. Maszyny i sprzęt transportowy Różne wyroby przemysłowe. Współczynnik korelacji 0,4413. 0,3543. 0,3487 0,7214 0,7317. 0,7407. Źródło: obliczenia własne z wykorzystaniem pakietu programowego Statgraphics 4.2.. Dane tabeli 8 wskazują na silną dodatnią korelację pomiędzy dynamiką wzrostu produktu krajowego brutto a dynamiką eksportu wyrobów chemicznych, maszyn i sprzętu transportowego oraz różnych wyrobów przemysłowych. Oznacza to, że tempo wzrostu gospodarczego kreowanego przez eksport w wysokim stopniu uzależnione jest od dynamiki eksportu tych grup towarowych..

(10) 13,3. 5,5. 20,4. 35,9. 25,0. 1994. 15,1. 6,0. 19,2. 36,9. 22,8. 1995. 16,6. 6,2. 17,9. 38,2. 21,1. 1996. 14,1. 7,0. 18,8. 38,3. 21,8. 1997. 18,2. 7,2. 18,5. 37,6. 18,5. 1998. 18,3. 7,1. 19,7. 38,6. 16,3. 1999. 21,2. 7,2. 21,3. 35,1. 15,2. 2000. 23,6. 7,6. 19,5. 34,3. 15,0. 2001. 24,9. 7,7. 19,7. 33,9. 13,9. 2002. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik statystyczny handlu zagranicznego, GUS, Warszawa 1995–2006.. Intensywne technologicznie trudne do imitacji. Intensywne technologicznie łatwe do imitacji. Kapitałochłonne. Pracochłonne. Surowcochłonne. Grupa towarowa. 25,4. 7,1. 20,4. 33,4. 13,8. 2003. 24,2. 6,9. 23,7. 29,8. 15,5. 2004. 23,8. 7,5. 23,9. 28,8. 16,1. 2005. Tabela 9. Struktura polskiego eksportu według intensywności wykorzystania czynników wytwórczych w latach 1994–2005 (w %). 100. Marek Maciejewski.

(11) Zmiany w strukturze eksportu…. 101. Strukturę towarową polskiego eksportu poddano również badaniom opartym na analizie intensywności wykorzystania czynników wytwórczych przez zaszeregowanie poszczególnych kategorii obrotów do grup towarów surowcochłonnych, pracochłonnych, kapitałochłonnych, intensywnych technologicznie łatwych do imitowania oraz intensywnych technologicznie trudnych do imitowania. Za podstawę tak rozumianej struktury polskiego eksportu przyjęto klasyfikację SITC – kod trzycyfrowy. W celu wyodrębnienia i sklasyfikowania poszczególnych grup produktów ze względu na intensywność wykorzystania czynników wytwórczych przyjęto klucz klasyfikacyjny prezentowany w pracach Z. Wysokińskiej6. Wyniki badań przedstawiono w tabeli 9. Wskazują one na utrzymujący się na wysokim poziomie udział wyrobów pracochłonnych w polskim eksporcie. Mimo że od 2000 r. zauważalny jest stały spadek udziału tej grupy towarowej w polskim wywozie, to produkty pracochłonne wciąż odgrywają w nim rolę dominującą. W latach 1994–2005 wyraźnie wzrósł udział wyrobów intensywnych technologicznie trudnych do imitacji. W strukturze polskiego eksportu zajmują one miejsce porównywalne z wyrobami kapitałochłonnymi. Zmniejszyło się natomiast znaczenie wyrobów surowcochłonnych, choć począwszy od 2004 r. poprawiają one swą pozycję. Dynamikę zmian w eksporcie analizowanych grup produktów, ze względu na intensywność wykorzystania czynników produkcji, odniesiono do dynamiki wzrostu polskiego PKB przez wyznaczenie współczynnika korelacji pomiędzy tymi wielkościami. Wyniki obliczeń przedstawiono w tabeli 10. Tabela 10. Współczynnik korelacji liniowej pomiędzy dynamiką eksportu poszczególnych grup towarowych (ze względu na wykorzystanie czynników wytwórczych) a dynamiką produktu krajowego brutto w Polsce w latach 1994–2005 Grupa towarowa. Surowcochłonne Pracochłonne. Kapitałochłonne. Intensywne technologicznie łatwe do imitacji. Intensywne technologicznie trudne do imitacji. Współczynnik korelacji 0,5021 0,8383 0,3532. 0,8548 0,6557. Źródło: obliczenia własne z wykorzystaniem pakietu programowego Statgraphics 4.2.. Najwyżej skorelowaną dodatnio zależność zaobserwowano pomiędzy dynamiką zmian PKB a dynamiką wyrobów pracochłonnych i intensywnych technologicznie łatwych do imitacji. Por. np. Z. Wysokińska, J. Witkowska, Integracja europejska. Rozwój rynków, PWN, Warszawa–Łódź 1999, s. 307. 6.

(12) 24,6. Chorwacja. 58,3. 16,7. Japonia. 32,7. 46,3. 35,4. Niemcy. Łotwa. 29,75. 41,1. Luksemburg. Litwa. 42,6. 45,8. Korea Południowa. Kanada. 39,6. Irlandia. Holandia. 44,9. Hiszpania. 42,8. Grecja. Francja. 32,1. 31,25. 21,1. 38,7. 58,1. Finlandia. Estonia. Dania. Czechy. Chiny. 9,8. 34,1. Brazylia. Bułgaria. 28,9. 1994. 30,6. 43,7. Kraj. Białoruś. Belgia. Austria. 39,4. 31,4. 40,0. 40,0. 52,5. 47,7. 37,3. 26,1. 37,8. 53,6. 66,3. 40,8. 49,2. 31,6. 22,9. 40,7. 27,8. 74,0. 43,2. 9,2. 40,8. 31,8. 1995. 34,8. 37,0. 32,8. 51,2. 42,8. 57,8. 58,8. 38,6. 27,4. 42,5. 53,2. 83,9. 44,0. 34,7. 60,8. 30,1. 43,5. 35,8. 72,3. 46,9. 11,1. 41,2. 41,2. 34,1. 1996. 35,6. 31,9. 33,6. 42,7. 53,7. 49,0. 38,1. 28,7. 42,5. 56,6. 72,1. 48,2. 28,4. 35,3. 24,8. 42,2. 39,4. 57,2. 30,7. 22,9. 42,8. 37,3. 35,8. 1997. 42,1. 34,6. 33,0. 44,7. 70,3. 51,5. 34,9. 41,8. 43,9. 58,5. 69,1. 48,7. 27,0. 34,6. 28,8. 41,8. 37,8. 54,4. 46,6. 37,3. 42,5. 43,5. 1998. 36,9. 41,3. 36,2. 43,9. 43,3. 47,2. 53,5. 34,7. 34,6. 48,6. 56,1. 54,5. 49,0. 49,8. 39,9. 30,6. 39,8. 32,3. 42,3. 45,3. 23,2. 46,5. 46,4. 39,5. 1999. Tabela 11. Wskaźnik struktury polskiego eksportu w latach 1994-2005. 45,5. 40,2. 61,6. 43,9. 61,6. 57,2. 40,0. 39,6. 48,5. 57,8. 59,0. 50,1. 33,6. 37,4. 32,1. 38,9. 29,8. 58,4. 42,0. 36,6. 53,2. 51,0. 39,3. 2000. 47,4. 42,0. 59,3. 44,5. 65,7. 57,4. 33,4. 38,3. 48,2. 63,6. 76,4. 52,5. 36,8. 40,8. 34,8. 37,3. 38,8. 53,2. 43,0. 48,2. 51,3. 49,2. 39,0. 2001. 47,5. 45,9. 61,9. 43,0. 54,6. 48,7. 49,5. 37,2. 49,2. 61,2. 63,1. 52,9. 42,9. 39,5. 42,4. 37,4. 36,8. 57,1. 50,8. 39,8. 49,9. 52,0. 37,6. 2002. 47,7. 42,9. 55,4. 42,8. 63,0. 47,0. 46,1. 41,6. 51,0. 64,9. 60,8. 52,2. 41,9. 46,5. 41,1. 36,8. 41,8. 60,5. 48,1. 26,0. 46,9. 52,9. 2003. 34,5. 46,0. 40,4. 57,2. 44,4. 58,1. 52,2. 48,3. 36,9. 51,4. 62,1. 50,3. 52,0. 40,5. 44,1. 41,9. 35,1. 40,8. 70,2. 46,8. 44,6. 45,8. 54,5. 34,3. 2004. 46,2. 42,5. 59,4. 44,3. 62,5. 59,5. 51,1. 41,0. 49,6. 59,3. 52,2. 52,2. 43,8. 44,1. 37,2. 39,1. 39,0. 64,7. 46,2. 43,7. 46,7. 51,8. 32,7. 2005. 102. Marek Maciejewski.

(13) 49,1. Słowenia. 36,5. Ogółem. 38,4. 38,9. 40,2. 42,3. 44,7. 23,3. 39,8. 42,5. 50,4. 43,4. 49,0. 31,8. 44,4. 61,8. 39,7. 49,0. 42,2. 37,1. 41,4. 29,1. 43,2. 66,3. 1996. 38,3. 44,1. 47,7. 41,9. 50,1. 30,1. 47,4. 55,1. 42,1. 44,9. 41,5. 39,0. 41,8. 28,3. 39,4. 58,6. 1997. 42,2. 46,1. 49,3. 41,2. 50,2. 33,2. 60,6. 67,5. 43,4. 42,1. 47,1. 37,7. 38,4. 31,3. 42,4. 50,3. 1998. 43,1. 47,4. 47,8. 41,2. 51,4. 34,7. 51,6. 68,7. 43,4. 40,0. 46,5. 36,7. 31,6. 31,0. 43,7. 65,0. 1999. 46,0. 47,7. 49,0. 43,6. 54,9. 36,4. 61,8. 55,1. 44,1. 47,2. 47,4. 41,1. 39,1. 37,0. 88,5. 60,3. 2000. 47,6. 47,3. 51,4. 46,6. 49,0. 39,1. 72,8. 54,8. 49,7. 48,2. 46,6. 41,1. 40,0. 39,1. 91,6. 60,4. 2001 71,7. 49,0. 49,3. 54,0. 47,8. 55,2. 42,3. 74,8. 41,4. 56,3. 49,8. 47,8. 39,6. 43,2. 40,1. 89,0. 2002. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik statystyczny handlu zagranicznego, GUS, Warszawa 1995–2006.. 36,5. 38,4. Włochy. Wielka Brytania. 44,6. 42,6. USA. Węgry. 42,2. 44,0. 29,1. Turcja. Ukraina. 53,9. 39,4. 53,6. 52,2. 37,4. 37,1. 41,9. 35,0. 33,7. 36,3. 1995. 35,3. Tajwan. Szwecja. 47,2. 32,3. Szwajcaria. Słowacja. 40,4. 42,7. Rosja. Rumunia. 33,7. 34,2. Norwegia. 1994. Portugalia. Kraj 77,7. 49,2. 51,6. 53,2. 48,8. 51,1. 43,3. 70,4. 41,4. 55,8. 46,4. 46,4. 41,7. 42,6. 38,2. 91,0. 2003 70,8. 48,6. 53,0. 52,9. 48,0. 50,6. 47,0. 65,5. 54,4. 54,2. 49,1. 45,1. 36,1. 40,7. 44,6. 84,9. 2004. 48,5. 51,7. 52,7. 47,6. 52,4. 48,3. 63,6. 54,1. 51,1. 48,7. 48,8. 36,5. 39,4. 46,5. 74,4. 74,8. 2005. Zmiany w strukturze eksportu… 103.

(14) 104. Marek Maciejewski. W dalszej części badań szczegółowej analizie poddano strukturę towarową polskiego eksportu do każdego z 38 krajów przyjętych do obserwacji ze względu na intensywność wykorzystania czynników wytwórczych. Otrzymane w wyniku badań dane posłużyły skonstruowaniu wskaźnika struktury eksportu do tych krajów. Jako podstawę wnioskowania z wyników badań przyjęto za Z. Wysokińską założenie, że przesuwanie się w strukturze towarowej obrotów od towarów surowcochłonnych, przez pracochłonne, a następnie kapitałochłonne, w kierunku towarów o wyższym udziale technologii sprzyja konkurencyjności eksportu danego kraju7. Wzrost konkurencyjności świadczyć może o większej sile oddziaływania wzrostu eksportu na tempo rozwoju gospodarczego. Przy konstruowaniu wskaźnika struktury eksportu każdej z kategorii wyrobów nadano rangę o wartości odpowiednio: 0 – dla wyrobów surowcochłonnych, 25 – dla wyrobów pracochłonnych, 50 – dla wyrobów kapitałochłonnych, 75 – dla wyrobów intensywnych technologicznie łatwych do imitacji i 100 – dla wyrobów technologicznie intensywnych trudnych do imitacji. Obliczenie wartości wskaźnika dla każdego kraju w poszczególnych latach przyjętego do analizy okresu 1994–2005 polegało na wyliczeniu średniej ważonej ilości przypisanych punktów, gdzie wagami są udziały poszczególnych kategorii wyrobów w strukturze obrotów w danym roku. Jeśli więc, przykładowo, w obrotach z danym krajem występowałyby w danym roku wyłącznie wyroby surowcochłonne, wskaźnik przyjmuje wartość 0; jeśli występowałyby wyłącznie wyroby intensywnie technologiczne – wskaźnik przyjmuje wartość 100. Wartości wskaźnika w przedziale między 0 a 100 informować będą o poziomie konkurencyjności obrotów – im bliżej 100, tym poziom konkurencyjności uznawany będzie za wyższy. Tak zdefiniowany wskaźnik konkurencyjności obrotów obliczony został dla polskiego eksportu do krajów objętych badaniami. Wyniki obliczeń zamieszczono w tabeli 11. Analiza danych zawartych w tabeli 11 wskazuje na wzrost wartości wskaźnika dla eksportu do ogółu badanych krajów do 2003 r. Ostatnie lata analizowanego okresu przyniosły jego spadek. Zauważyć przy tym można, że wyniki uzyskane dla poszczególnych krajów kształtują się poniżej wyniku dla ogółu, zwłaszcza w wypadku struktury eksportu do krajów Europy Środkowej i Wschodniej, takich jak Czechy, Słowacja, Rumunia, Rosja, Chorwacja czy kraje nadbałtyckie. Eksport do krajów wysoko rozwiniętych, z wyjątkiem Austrii i Irlandii, charakteryzuje 7 Z. Wysokińska, Wpływ zmian strukturalnych w przemyśle i handlu zagranicznym na konkurencyjność gospodarki polskiej [w:] Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce w okresie transformacji w latach 1989–1995, red. K. Gawlikowska-Hueckel, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk–Warszawa 1996, s. 144..

(15) Zmiany w strukturze eksportu…. 105. się wysokimi wartościami wskaźnika. Świadczy to o dostosowywaniu struktury eksportu do wymogów rynku zbytu. Zebrane dane o strukturze eksportu ze względu na wykorzystanie czynników wytwórczych oraz obliczone wskaźniki struktury eksportu do poszczególnych krajów odniesiono do różnic między poziomem rozwoju gospodarczego Polski i jej partnerów handlowych. Za miarę tej różnicy przyjęto wartości produktu krajowego brutto per capita. Przeprowadzono badanie polegające na wyznaczeniu współczynnika korelacji pomiędzy różnicą poziomu PKB per capita w poszczególnych krajach i w Polsce a wskaźnikiem struktury eksportu oraz udziałem w strukturze eksportu do tych krajów towarów surowcochłonnych, pracochłonnych, kapitałochłonnych, intensywnych technologicznie łatwych oraz trudnych do imitacji w latach 1994–2005. Dodatnia korelacja między tymi wielkościami wskazywać będzie, że wzrost wartości wskaźnika struktury eksportu oraz udziałów poszczególnych kategorii produktów w eksporcie wiązać się będzie z relatywnym osłabieniem poziomu rozwoju gospodarczego Polski na tle partnera handlowego (wzrost różnicy poziomu PKB w stosunku do krajów wyżej rozwiniętych lub zmniejszenie się tej różnicy w stosunku do krajów słabiej rozwiniętych). Ujemna korelacja między tymi wielkościami wskazywać będzie na to, że wzrost wartości wskaźnika struktury eksportu oraz udziałów poszczególnych kategorii produktów w eksporcie wiązać się będzie z relatywnym wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego Polski na tle partnera handlowego (spadek różnicy poziomu PKB w stosunku do krajów wyżej rozwiniętych lub wzrost tej różnicy w stosunku do krajów słabiej rozwiniętych). Badanie przeprowadzono dla wyróżnionych wcześniej grup krajów ze względu na ich poziom rozwoju gospodarczego mierzonego wielkością PKB per capita w 2005 r. W wyróżnionych grupach przeprowadzono badania oparte na 144 obserwacjach (dla krajów z PKB per capita poniżej 10 tys. USD), 108 obserwacjach (dla krajów z PKB per capita w przedziale od 10 tys. do 30 tys. USD) oraz 204 obserwacjach (dla krajów z PKB per capita powyżej 30 tys. USD). Wyniki obliczeń przedstawiono w tabeli 12. Wnioski z wyników badań różnią się w zależności od analizowanej grupy krajów. W wypadku eksportu do krajów słabiej rozwiniętych (PKB per capita poniżej 10 tys. USD) zwiększenie się udziału wyrobów intensywnych technologicznie łatwych i trudnych do imitacji w jego strukturze wiąże się z relatywną przewagą poziomu rozwoju gospodarczego Polski nad poziomem rozwoju gospodarczego tych krajów. Natomiast zwiększenie się udziału wyrobów surowcochłonnych w strukturze eksportu związane jest z relatywnym obniżeniem poziomu rozwoju gospodarczego Polski. Znajduje to wyraz także w ujemnie skorelowanej różnicy między poziomem PKB per capita a wartością wskaźnika struktury eksportu..

(16) Marek Maciejewski. 106. Wzrostowi wartości wskaźnika towarzyszy relatywny wzrost poziomu gospodarczego Polski. Tabela 12. Współczynnik korelacji liniowej pomiędzy różnicą poziomu PKB per capita a wskaźnikiem struktury eksportu oraz udziałem wyrobów surowcochłonnych, pracochłonnych, kapitałochłonnych, intensywnych technologicznie łatwych i trudnych do imitacji w strukturze polskiego eksportu w porównaniu z partnerami handlowymi w podziale na grupy krajów w latach 1994–2005* Wyroby Kraje. PKB per capita poniżej 10 tys. USD (144 obserwacje). PKB per capita od 10 tys. do 30 tys. USD (108 obserwacji). PKB per capita powyżej 30 tys. USD (204 obserwacje). surowcochłonne. pracochłonne. kapitałochłonne. intensywne technologicznie łatwe. intenWskaźnik sywne struktury technoeksportu logicznie trudne. 0,3547 (0,0000). 0,0774 (0,3566). –0,0754 (0,3689). –0,3154 (0,0001). –0,3296 (0,0001). –0,4589 (0,0000). –0,4206 (0,0000). –0,4993 (0,0000). 0,0803 (0,4090). 0,2624 (0,0061). 0,3107 (0,0011). 0,5029 (0,0000). –0,2736 (0,0001). 0,1267 (0,0708). –0,0954 (0,1747). –0,1550 (0,0268). 0,3438 (0,0000). 0,3026 (0,0000). W nawiasach podano wartość statystyki t-Studenta. Wyniki statystycznie istotne wyróżniono pogrubionym drukiem. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik statystyczny handlu zagranicznego, GUS, Warszawa 1995–2006 oraz International Financial Statistics, IMF, November 2006 z wykorzystaniem pakietu programowego Statgraphics 4.2. *. Inaczej jest w wypadku stosunków handlowych Polski z krajami wyżej rozwiniętymi. Zwiększenie się udziału wyrobów surowcochłonnych i pracochłonnych w strukturze eksportu związane jest z relatywnym wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego. Wraz ze zwiększeniem się udziału wyrobów technologicznie intensywnych w strukturze eksportu, poziom rozwoju gospodarczego Polski relatywnie się obniża. Potwierdzeniem tego jest dodatnia korelacja pomiędzy różnicą w poziomie PKB per capita a wartością wskaźnika struktury eksportu. Wzrostowi wartości wskaźnika towarzyszy relatywny spadek poziomu gospodarczego Polski. Wyniki takie można uzasadnić źródłem przewagi w handlu, która realizowana jest w obrotach z różnymi grupami krajów. O ile w handlu z krajami wysoko rozwiniętymi Polska jako kraj z relatywnie tanią siłą roboczą notować będzie przewagę w handlu wyrobami pracochłonnymi, o tyle w handlu z krajami słabiej rozwiniętymi przewagi takiej poszukiwać można w handlu dobrami technologicz-.

(17) Zmiany w strukturze eksportu…. 107. nie intensywnymi. Przewaga w handlu przekłada się z kolei na poziom rozwoju gospodarczego. 4. Uwagi końcowe Przeprowadzone badania potwierdzają istotne znaczenie eksportu dla wzrostu gospodarczego. Od jego dynamiki zależy tempo rozwoju całej gospodarki. Szczególnie wyraźnie widać to w wypadku krajów najbogatszych. Nie można jednak prowadzić analizy znaczenia eksportu dla rozwoju gospodarczego w oderwaniu od jego struktury. Skala i kierunek oddziaływania eksportu uzależnione są zarówno od jego towarowej, jak i geograficznej struktury. Nie bez znaczenia jest również poziom rozwoju gospodarczego partnerów handlowych. Potwierdzają to wyniki badań struktury polskiego eksportu wskazujące na wysokie skorelowanie dynamiki eksportu wyrobów przetworzonych z dynamiką wzrostu gospodarczego. W zależności od kierunku eksportu, w podziale według stopnia rozwoju gospodarczego, udział innych czynników wytwórczych w strukturze wywozu determinuje relatywne tempo wzrostu. Literatura Baldwin R.E., Openness and Growth: What’s the Empirical Relationship?, NBER Working Paper 9578, Cambridge, March 2003. Bożyk P., Mijala J., Puławski M., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002. Brodzicki T., Otwartość a wzrost gospodarczy – wyniki dotychczasowych badań i wnioski na przyszłość [w:] Handel międzynarodowy a rozwój gospodarczy, Materiały XII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, red. K. Kaszuba, S. Wydymus, Kraków–Rzeszów 2006. International Financial Statistics, IMF, November 2006. Rocznik statystyczny handlu zagranicznego, GUS, Warszawa 1995–2006. Wysokińska Z., Wpływ zmian strukturalnych w przemyśle i handlu zagranicznym na konkurencyjność gospodarki polskiej [w:] Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce w okresie transformacji w latach 1989–1995, red. K. Gawlikowska-Hueckel, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk–Warszawa 1996. Wysokińska Z., Witkowska J., Integracja europejska. Rozwój rynków, PWN, Warszawa –Łódź 1999. Changes in Export Structure and the Dynamics of Economic Growth In this article, the author attempts to relate the size and changes in export structure to the level and dynamics of GDP growth. The basic measure of the contribution of exports.

(18) 108. Marek Maciejewski. to national income is the average export rate. Compared to other countries, Poland’s export rate gives an idea of how much still can be done to develop Polish exports. That such a need exists is attested by indicators showing the impact of changes in exports on economic development. Not every element of the export structure impacts on economic growth to the same degree, and much also depends on the orientation of trade. The author attempts to analyse these issues on the basis of statistical data from the Central Office of Statistics and the International Monetary Fund, using the Statgraph software package for correlation tests..

(19)