M a r i u s z C z e p c z y ń s k i
GDAŃSKIE KRAJOBRAZY PAMIĘCI I ZAPOMNIENIA :
(RE)INTERPRETACJE PRZESTRZENI MIEJSKIEJ
OSTATNICH 20 LAT
1. Między historią i pamięcią
Relacja między pamięcią a opisami historycznymi coraz częściej nie jest
postrze-gana jako prosta relacja między faktem a tekstem; staje się raczej wyrazem sko-mentowania przeszłości w obecnych konstrukcjach społecznych, politycznych i kulturowych. Pamięć, zarówno indywidualna, jak i zbiorowa, nigdy nie jest obiek-tywnym zapisem historii, lecz swojego rodzaju tekstem lub przekazem, wypraco-wanym w procesie tworzenia wspomnień1, przy czym pamięć pozostaje jedynie interpretacją, a nie realnym odzwierciedleniem przeszłości. Ofi cjalnie zatwierdzo-ne wspomnienia stają się formalną i często pilnie strzeżoną historią, zalegalizowa-ną prawdą, czy raczej interpretacją wydarzeń, powielazalegalizowa-ną przez media i system propagandy. Praktyki te wpływają na współczesne tożsamości i przyszłe ścieżki rozwoju. Pamięć jest formą i matrycą historii, ale może być także wykorzystana jako narzędzie w sporze między różnymi interpretacjami historii2.
Przeszłość zawsze wpływa, a często dominuje nad teraźniejszością3, zwłaszcza w społecznościach nakierunkowanych na tradycję4, gdzie pamięci poszczególnych grup społecznych wydają się dominować nad przyszłymi kierunkami rozwoju.
1 P. Ricoeur, Memory, History, Forgetting, Chicago 2004. 2 Ibidem.
3 A.R.H. Baker, Geography and History: Bridging the Divide, Cambridge 2003.
4 D. Riesman, N. Glazer, R. Denney, Th e Lonely Crowd, Revised edition: A Study of the Changing American Character, New Heaven 2001.
Wiele społeczności europejskich, a w szczególny sposób znaczące grupy Polaków, wydaje się należeć do społeczeństw nakierowanych na przeszłość, zwłaszcza że przyszłość w epoce gwałtownych i fundamentalnych zmian wydaje się szczególnie niepewna, zaś jedynym pewnikiem pozostaje wyidealizowana przeszłość5. Zapa-miętywanie i reprezentacja przeszłości wykazuje wyraźną tendencję do minima-lizacji złożoności zachodzących procesów, opierając się przede wszystkim na doświadczeniu przeszłości jako spójnego i jednolitego stanu6. Interpretacje prze-szłości są uwarunkowane wieloma czynnikami i często stają się obszarami spor-nymi między różspor-nymi frakcjami i grupami, różnie pojmującymi historyczne wy-darzenia i wspominającymi różne fakty.
Pamięć indywidualna jest zazwyczaj wspierana przez bardziej stabilną pamięć
zbiorową, dzieloną przez określoną grupę kulturową. Fakty i wydarzenia, na
któ-rych budujemy nasza pamięć zbiorową, są oparte raczej na rzeczach, w które wie-rzymy (believabilia) i pamiętamy (memorabilia) i na tym opieramy nasze znaczenia przestrzeni7. Proces wspominania jest wyraźnie połączony z akceptacją danego punktu widzenia historii przez określoną grupę społeczną. Dominacja jednej in-terpretacji historii nad innymi jest w ostatnich latach poddawana licznym próbom, przy wzrastającym zróżnicowaniu sposobów zapamiętywania, wspominania i in-terpretowania historii8. Typowa dla XX wieku jedyna słuszna metanarracja jest zastępowana pamięcią polifoniczną, na którą składa się kilka uzupełniających i często dopełniających się interpretacji i tradycji9. Wzmacnianiu pamięci polifo-nicznej towarzyszy proces zanikania bardziej autorytarnych ośrodków czy „śro-dowisk pamięci” (milieux de memoire), zastępowanych przez polifoniczne lieux
mémoire – miejsca pamięci10.
Wspomnienia łączą się bezpośrednio ze wspominającymi grupami społeczny-mi, ich pozycją, doświadczeniem, oczekiwaniami i odczuciami11, przy czym spo-łeczności i narody mogą być postrzegane jako grupy ludzi, połączonych wspólną pamięcią i zobowiązanych do zapominania o wydarzeniach, których pamięć
5 M. Czepczyński, Cultural Landscape of Post-Socialist Cities. Representation of Powers and Needs, Adlershot 2008.
6 A.R.H. Baker, op.cit.
7 M. de Certeau, Practices of Space [w:] On Signs, M. Blonski (ed.), Baltimore 1985, s. 122–145. 8 D. Massey, For Space, London–Th ousand Oaks–New Delhi 2006.
9 R. Traba, Historia – przestrzeń dialogu, Warszawa 2006.
10 P. Nora, Rethinking France: Les Lieux de memoire, Vol. 2, Chicago 2006. 11 M. Halbwachs, On Collective Memory, Chicago 1992.
produkowałaby konfl ikty12. Historyczne narracje narodu, jego ramy i krajobrazy pamięci zbudowane są w znaczniej mierze na przemilczeniach, które neutralizują wspomnienia zagrażające spokojnej koegzystencji społeczeństw13. Każda wspól-nota potrzebuje przy tym emocjonalnych więzów opartych na wspólnej przeszło-ści, włączonych w system instytucji, symboli i narracji. Ta wspólna pamięć jest często przechowywana, gromadzona i przetwarzana w zinstytucjonalizowanych formach poprzez systemy edukacji, media, badania naukowe, decyzje polityczne. Ci powiernicy pamięci pozostają przy tym zazwyczaj narzędziem bieżącej polityki historycznej, wykorzystywanym dla aktualnych celów.
Według Maurice’a Halbwachsa14 poszczególni ludzie pamiętają, ale ich ‘akty pamięci’ polegają na społecznie zdeterminowanym wyborze określonych elemen-tów z dostępnych zasobów pamięci, będących właściwościami grup, do których jednostek należą. Zasoby te są społecznie zinstytucjonalizowane, charakteryzują się inercją oraz zdolnością narzucania się jednostkom jako naturalne ramy, w któ-rych lokują swoje indywidualne wspomnienia15. Pamięć pozostaje przy tym za-równo teraźniejszością przeszłości – jak pisał św. Augustyn – ale także przeszłością teraźniejszości – jak ją widział Maurice Halbwachs16 – czyli taką wizją dawnych wydarzeń, która pozwala zrozumieć, usprawiedliwić czy uprawomocnić teraźniej-szość17.
2.
Krajobrazy liminalne: na granicy między niepamięcią
i upamiętnianiem
Pamięć i wspomnienia są nie tylko gromadzone w archiwach i umysłach uczest-ników dyskursu historycznego, ale także w artefaktach, z których najbardziej spek-takularne formy przybiera krajobraz kulturowy. Pamięć jest jednym z niezbędnych elementów społecznej konstrukcji nieśmiertelności18, zaś jej zakodowanie w prze-strzeni wzmacnia i utrwala przekazy pamięci. Miejsce i krajobrazy stają się czymś
12 E. Renan, What is nation [w:] Th e Nationalism Reader, O. Dahbour, M.R. Ishay (eds.), New York 1995, s. 143–155.
13 B. Anderson, Imagined Communities – Refl ections on the origin and spread of nationalism, London & New York 1991; S. Kapralski, Pamięć, przestrzeń, tożsamość. Próba refl eksji teoretycznej [w:] Pamięć, przestrzeń, tożsamość, S. Kapralski (red.), Warszawa 2010.
14 M. Halbwachs, op.cit. 15 S. Kapralski, op.cit. 16 M. Halbwachs, op.cit.
17 B. Szacka, Czas przeszły, pamięć, mit, Warszawa 2006.
znacznie więcej niż tylko narzędziem i medium kulturowym – stają się nieodzowną częścią nas samych i naszej tożsamości19. Krajobraz kulturowy i przestrzeń zurba-nizowana pozostają przy tym „trwałą pamięcią społeczeństwa”20 i materialnym nośnikiem pamięci historycznej21. Badanie krajobrazu kulturowego, rozumianego jako wizualny i symboliczny wyraz wartości kulturowych, zachowań społecznych oraz indywidualnych działań podejmowanych na określonym obszarze, opiera się na interpretacji zjawisk i procesów, znajdujących swój wizualny wyraz w morfologii miasta, jego zabudowie, układzie przestrzennym, nazwach oraz znaczeniach, jakimi cechują się poszczególne obiekty i miejsca22. Kształt krajobrazu kulturowego jest wyjaśniany jako sposób konceptualizacji i oznaczania świata, krajobraz zaś pełni funkcję reprezentacji systemu kulturowego jego twórców23.
Krajobrazy współczesnych miast są dynamicznymi mediami pamięci i zawie-rają w sobie ślady dawnych działań i wydarzeń, zapisanych zarówno w materialnej formie przestrzeni, jak i pamięci kształtujących ich znaczenie. O ile interpretacje śladów przeszłości uznanej za chwalebną są powodem dumy mieszkańców, o tyle problem radzenia sobie z pozostałym, nie zawsze chcianymi czy pozytywnie per-cepowanymi elementami przestrzeni jest poważnym problemem społecznym i po-litycznym dla społeczności przechodzących z jednego systemu do drugiego. Z ta-kimi problemami borykały się, i często borykają nadal, miasta postsocjalistyczne, w tym także Gdańsk. Kody kulturowe i znaczenia zapisane w krajobrazie przez dłuższy czas oddają tym, którzy potrafi ą je nadal dekodować, poprzednie, często niechciane wartości i idee, reprezentujące przeszłe systemy społeczno-polityczne. Pamięć, podobnie jak zapomnienie, staje się częścią polityki historycznej, która przejawia się w formach, funkcjach i znaczeniach krajobrazu kulturowego. Krajo-braz kulturowy Gdańska, podobnie jak wielu innych miast Europy Środkowej, posiada piętno odciśnięte przez dominujący w drugiej połowie 20. wieku system socjalistyczny, kiedy to krajobraz funkcji i znaczeń był wypadkową procesów hi-storycznych, regionalnych i narodowych struktur społecznych i gospodarczych oraz wdrażania marksistowskiej wizji idealnego i „politycznie poprawnego” kra-jobrazu. Architektura, planowanie przestrzenne wraz z mediami i literaturą
kształ-19 S. Kapralski, op.cit.
20 B. Jałowiecki, Przestrzeń jako pamięć, „Studia Socjologiczne” 1985, nr 2 (97), s. 132. 21 M. Kula, Nośniki pamięci historycznej, Warszawa 2002.
22 M. Czepczyński, Cultural…
23 D. Cosgrove, S. Daniels, Introduction: iconography and landscape [w:] Th e iconography of landscape. Essays on the symbolic representation, design and use of past environments, D. Cosgrove, S. Daniels (eds.), Cambridge 2004, s. 1–10.
towały w znacznym stopniu mentalną przestrzeń miast i były uważane za niezwy-kle ważne środki ekspresji ‘władzy ludu’ nad rządzonymi masami24.
Czas transformacji jest zawsze okresem, w którym nasze zwykłe ograniczenia
myśli, rozumienia i zachowania poddawane są licznym próbom i wyzwaniom. Okres taki, nazywany przez Arnolda van Gennepa25 liminalnym, jest czasem, kiedy nasze postępowania i sposoby działania nie są typowe dla zachowań okresu poprzedniego; nie jesteśmy już tymi, kim byliśmy, ale także nie jesteśmy tymi, którymi chcemy być. Mieszanina znaczeń, zachowań, reprezentacji staje się najbardziej typową cechą tego okresu. Zarządzanie niechcianymi symbolami i formami, o zbyt silnych konotacjach z „poprzednim systemem” i pozostałościami postsocjalistycznymi było i często po-zostaje nadal jednym z ważniejszych zadań stojących przed postsocjalistycznymi społeczeństwami. Reinterpretacja przestrzeni i krajobrazów była jednym z naczel-nych zadań nowych władz, wpisujących się w niezwykle istotną politykę historyczną społeczności nakierowanych na tradycję26.
3. Władza nad pamięcią i jej krajobrazami
Krajobraz, jako produkt ludzkich wartości, znaczeń i symboli dominujących w określonej grupie społecznej, odzwierciedla aspiracje władzy, jak również histo-rię, zapisane w systemie symboli i znaków. Krajobraz kulturowy zawsze oddaje, reprezentuje i symbolizuje układ i strukturę władzy, z której się wywodzi, a także przekazuje i komunikuje poglądy dominującej grupy społecznej pozostałym gru-pom27. Krajobraz jest także materialnym wyrazem siły i władzy: panowanie nad formą i znaczeniem przestrzeni jest niezwykle trwałym i wyrazistym przejawem struktury kontrolowania i zarządzania społeczeństwem28. Krajobraz miejski jest w znaczniej mierze świadomie projektowany przez tych, którzy mają nad nim te-raźniejszą władzę w taki sposób, aby uwydatniać te elementy przeszłości, które są dla nich istotne, zaś krajobraz kulturowy staje się „modelem czegoś”, instrukcją dla naszych wspomnień i „ramą pamięci29”.
24 M. Czepczyński, Cultural…
25 A. van Gennep, Th e Rites of Passages, Chicago 1960. 26 D. Riesman, N. Glazer, R. Denney, op.cit.
27 S. Zukin, Landscapes of Power. From Detroit to Disney World, Berkeley–Los Angeles–London 1993.
28 M. Czepczyński, Cultural…
29 C. Geertz, Religion as cultural system [w:] Th e Interprettions of Cultures, C. Geertz (ed.), New York 1973.
Krajobraz jest materialnym i mentalnym powiernikiem pamięci i jej ikoną, uwarunkowaną polifonicznym i subiektywnym charakterem wspomnień i krajo-brazów pamięci, wynikających z behawioralnych uwarunkowań procesu przypo-minania30. Nawet krajobrazy, które wydają się całkowicie wolne od personalistycz-nych interpretacji, po głębszej analizie okazują się produktami kultury, wyobrażeń i wierzeń interpretatorów31. Wielkie, i jakby się mogło wydawać, bezosobowe „si-ły historyczne” są w rzeczywistości zbiorczym produktem wyborów i decyzji po-dejmowanych przez poszczególne grupy i osoby. Społeczeństwa tworzą krajobraz kulturowy jako „centra społecznego znaczenia, a także jako wyraz społecznej kon-troli i represji32”. Krajobraz kulturowy jest swoistą panoramą, kompozycją czy pa-limpsetem, reprezentującym relacje władzy i wydarzenia historyczne poprzez sys-tem znaków zapisanych na wielu poziomach, w tym w architekturze, funkcji, znaczeniu, także w aspektach estetycznych, etycznych, politycznych, fi nansowych, prawnych, infrastrukturalnych, kulturowych i społecznych.
Pamięć i polityka upamiętniania może być postrzegana jako sposób
reprezen-tacji przeszłości i staje się często, zwłaszcza w państwach totalitarnych i posttota-litarnych, istotnym narzędziem politycznym. Pamięć, jak pisze Michel Foucault33, pozostaje ważnym elementem społecznych negocjacji: „jeśli ktoś kontroluje pa-mięć ludzi, kontroluje także ich dynamikę rozwoju”. Dla sprawnego zarządzania społecznościami niezbędnym staje się „kontrolowanie pamięci, jej zarządzanie i mówienie, co ona musi zawierać”34, zaś ten, kto kontroluje przeszłość, panuje nad przyszłością; ten, kto panuje nad przyszłością – kontroluje przeszłość35. Władza, kontrola, historia i pamięć stają się core foci dyskursu historycznego i wpływają na kształtowanie polityki pamięci i zapomnienia. Pamięć może być traktowana jako element budowy wspólnej wizji przyszłości, co zazwyczaj przejawia się w pomija-niu, wymazywaniu i przemilczania tych obrazów przeszłości, które nie były wzmacniane przez dominujące ramy pamięci i kontrolujące je struktury władzy i które nie korespondowały z ofi cjalnymi wizjami tożsamości grupowej, przy czym rola struktur władzy była niedostrzegana36.
30 P. Ricoeur, op.cit.
31 S. Schama, Landscape and Memory, New York 1996.
32 C. Tilly, A Phenomenology of Landscape: Places, Paths and Movements, Oxford 1994, s. 19. 33 M. Foucault, Discipline and Punish: the Birth of the Prison, New York 1975, s. 25. 34 Ibidem, s. 26.
35 G. Orwell, Nineteen Eighty-Four. A novel, London 1949. 36 B. Szacka, op.cit.
4. Polityka niepamięci
Politykę pamięci można sprowadzić do dwóch zasadniczych elementów: strate-gicznego określenia tego, co należy pamiętać i/lub zapomnieć oraz zainicjowania taktycznych działań, które mają na celu wdrożenie wyznaczonych celów strategicz-nych upamiętnianiu i zapominaniu. Społeczeństwa Europy Środkowo- Wschod-niej borykają się od początku lat 90. z problemem niechcianego zazwyczaj „dzie-dzictwa niedawnej historii”, pozostałego w krajobrazie miast regionu. Liczne obawy, ale także mity oraz nadzieje pozostają związane z symbolami niechcianej przeszłości. Podejście do radzenia sobie z postsocjalistycznymi pozostałościami wynika przede wszystkim z różnych doświadczeń socjalizmu różnych grup spo-łecznych. Różnice w interpretacjach 45 lat rządów komunistycznych przekładają się na sposób reinterpretowania postsocjalistycznych pamięci krajobrazów kultu-rowych37.
Przechodzenie przez mentalną czy kulturową ‘granicę’ międzysystemową zo-stało opisane przez Victora Turnera38, który rozwijając wcześniejsze koncepcje limimalne Arnolda van Gennepa39, wydzielił trzy fazy przejścia: separację, trans-formację i inkorporację. Pierwsza faza przemian liminalnych wydaje się przy tym najważniejsza dla dalszych transformacji: mniej lub bardziej przemyślane i świa-dome separowanie akceptowalnego od niemożliwego i niechcianego krajobrazu skutkuje eliminacją tych jego elementów, które zostały przez decydentów i/lub społeczność uznane za nieprawdopodobne i niemożliwe do reinterpretacji. Decy-zje, co pamiętać, a co zapomnieć, były, i czasami nadal są, podejmowane przez władze lokalne, czasami przy interwencji władz centralnych, a zazwyczaj pod wpływem lokalnych grup społecznych. Rady miast i/lub burmistrzowie i prezy-denci podejmują decyzje, który pomnik usunąć lub przenieść w mniej ekspono-wane miejsce, która nazwę ulicy zmienić i jak ją zastąpić. Często zmiany te odby-wają się nie bez oporu mieszkańców, przyzwyczajonych do starych, często zdeideologizowanych nazw i niechętnych kłopotliwym organizacyjnie zmianom40. Jednakże po kilku latach stare i nieaktualne nazwy i znaczenia odchodzą w
niepa-37 M. Czepczyński, Krajobrazy pamięci i zapomnienia: interpretacje postsocjalizmu w przestrzeni miast Europy Środkowej [w:] Kulturowy aspekt badań geografi cznych. Studia teoretyczne i regionalne, E. Orłowska (red.), t. 5, Wrocław 2008, s. 129–140.
38 V. Turner, Dramas, Fields, and Metaphors: Symbolic Action in Human Society (Symbol, Myth, & Ritual), New York 1975.
39 A. van Gennep, op.cit.
40 Jak miało to miejsce w Gdańsku w przypadku zmiany nazwy głównej ulicy Oruni z Jedności Narodu na Trakt Świętego Wojciecha.
mięć, zaś praktyka codziennego życia przykrywa je grubą i często nieprzepuszczal-ną warstwą zapomnienia, przy czym łaska zapomnienia jest decydującym elemen-tem pozwalającym na poradzenie sobie społecznościom ze znakami traumatycznej i/lub niechcianej historii.
Proces reorganizacji znaczeń krajobrazu kulturowego obejmował i często nadal obejmuje przede wszystkim eliminację niechcianych kodów i symboli, nazw i zna-czeń, jak również form i funkcji, kojarzących się zbyt wyraźnie z niechcianą i nie-chlubną przeszłością. Usuwanie niechcianych symboli objęło wszystkie elementy krajobrazu, którym trudno było nadać nowe, niesocjalistyczne znaczenia. Najła-twiej było zmienić nazwy ulic, placów i miast, i zmiany te pozostają zazwyczaj najbardziej czytelne. Przez tą swoistą „czystkę” przeszły praktycznie wszystkie miejscowości Europy Środkowej, z których w krótkim czasie, choć często w kilku fazach, zniknęły mniej lub bardziej liczne ideologiczne nazwy miejscowe, kojarzo-ne z totalitarnym komunizmem.
5. Ważniejsze zmiany nazw ulic w Gdańsku po 1989 roku
Nazwa ulicy przed 1989 rokiem Nazwy współczesne (2010)1 Maja (plac) Targ Sienny
Armii Czerwonej (plac) bez nazwy (Wały Jagiellońskie / Hucisko) Armii Radzieckiej Rybickiego, Jacka
Czerwonego Sztandaru Bora-Komorowskiego, Tadeusza Dzierżyńskiego, Feliksa Legionów
Fornalskiej, Małgorzaty Hubala, majora Gorkiego, Maksyma (plac) bez nazwy (City Forum) Hibnera, Władysława Do Studzienki
Jedności Narodowej Trakt Świętego Wojciecha Kalinowskiego, Mieczysława Targ Rakowy
Kasprzaka (park) Steff ensa (park) Krasickiego, Jana Młodzieży Polskiej
Leningradzka Podwale Grodzkie
Lumumby, Patrice’a Jagiellońska Majakowskiego, Włodzimierza Narutowicza, Gabriela Marchlewskiego, Julina Dmowskiego, Romana
Marksa, Karola Hallera, Józefa
Nowotki, Marcelego Wilka-Krzyżanowskiego, Aleksandra Sawickiej, Hanki Uphagena, Jana (część)
Nazwa ulicy przed 1989 rokiem Nazwy współczesne (2010)
Świerczewskiego, Karola Nowe Ogrody Th älmanna, Ernesta Łąkowa (część)
XXX-lecia PRL Jana Pawła II
Źródło: Opracowanie własne na podstawie planu Gdańska, PPWK, Warszawa 1969.
W Gdańsku, w odróżnieniu od większości innych miast tzw. Ziem Północnych i Zachodnich, można było z pewną łatwością powrócić do wielu nazw historycz-nych, przy czym miasto było wyjątkowo mało semiotycznie komunistyczne. Część nazw miejscowych, zwłaszcza najczytelniej związanych z komunizmem, jak Czer-wony Sztandar, PRL, Dzierżyński czy Nowotko, bezdyskusyjnie i błyskawicznie zniknęła z krajobrazu Gdańska. Niektórzy patroni, jak Majakowski czy Gorki, zostali usunięci raczej przez pośrednie skojarzenia z sowiecką dyktaturą niż ko-munistycznymi treściami ich poezji czy prozy. Inne nazwy, jak choćby relatywnie neutralne kino Leningrad, znalazło swoich obrońców, wskazujących na apolitycz-ność nazwy, co nie uchroniło kina przed zmianą nazwy na Neptun41. Część patro-nów, ewidentnie nie dość zdewaluowanych przez komunistyczne nadużycie, choć przez wielu nadal konotowanych z reżimem demokracji ludowej, pozostała w Gdańsku niezmieniona, jak chociażby: Ludwik Waryński, Andrzej Strug, Win-centy Pstrowski, Konstanty Ciołkowski, Stanisław Dubois czy Bitwa pod Lenino, choć nazwy te zniknęły ze spisu ulic wielu innych miast Polski. Zmiany nazw były zawsze indywidualną sprawą poszczególny samorządów i reprezentowały na swój sposób polityczne spektrum lokalnych społeczności. Ulice Sawickiej czy Krasic-kiego, praktycznie niewystępujące w południowo-wschodniej Polsce, nadal są na mapach miast w zachodniej części kraju, 1 Maja ma swoją ulicę w Sopocie, zaś Marks jest patronem wielu ulic w Niemczech, zarówno na wschód, jak i na zachód od Łaby.
Jedną z najbardziej spektakularnych procedur reinterpretacji krajobrazu było
fi zyczne eliminowanie niechcianych obiektów. Los ten spotkał zazwyczaj
pomni-ki, symbolizujące w bardzo dobitny i spersonifi kowany sposób dawną władzę i upokorzenia przejawiał się w przenoszeniu ich w mniej eksponowane miejsca. W Gdańsku, podobnie jak w wielu innych miastach w Polsce, nie było wiele se-miotycznie komunistycznych pomników i „czystki” te ograniczyły się praktycznie do zastąpienia radzieckiego czołgu model T-34 na Targu Rakowym głazem upa-miętniającym Polskie Państwo Podziemne w 1994 roku. Szczególnym przypad-kiem jest pomnik Janka Krasickiego z Oliwy, którym na wniosek mieszkańców
decyzją Rady Miasta Gdańska został w 2007 roku rozebrany, zaś popiersie zdepo-nowane na zamkniętym terenie komunalnym po długich i polifonicznych dysku-sjach społecznych42.
Inny sposób amnezji krajobrazowej bazuje na zapomnieniu i zmianie funkcji, co często już po kilku latach prowadzi do zapomnienia poprzednich, choć często wydawałoby się „niezapominanych” znaczeń. Ta swoista dewaluacja ikon dotyczy-ła w szczególny sposób budynków dawnych komitetów Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Dawna siedziba Komitetu Wojewódzkiego, spalona w czasie zamieszek 1970 roku, pozostaje dziś niewyróżniających się budynkiem biuro-wym43. Dawna centralna polityczna magistrala – Al. Zwycięstwa i Grunwaldzka – będąca świadkiem wielu pochodów poparcia i manifestacji ideologicznych, w tym pierwszomajowych, jest zamykana dla ruchu kołowego jedynie w czasie wielkiego przejazdu rowerowego oraz Maratonu Solidarności, zaś dawne miejsce zgroma-dzeń i wieców – Plac Zebrań Ludowych – pełni dziś wyłącznie funkcje sportowe i/lub rozrywkowe.
6. Pamięć zachowywana
Ostateczną fazą przekształceń liminalnych jest reinterpretacja umożliwiająca in-korporacje dawnych znaczących elementów krajobrazu kulturowego, często w zmienionej nieco formie, ale zawsze w zmienionych znaczeniach, w strukturę współczesnego życia społecznego44. Ten zde- i rekonstektualizowany krajobraz pełni szczególnie ważną rolę w tworzeniu mitów przeszłości i jest typowym spój-nikiem między przeszłością i teraźniejszością. Ten stary-nowy krajobraz jest sys-tematycznie konstruowany, zarówno fi zycznie, poprzez budowę nowych pomni-ków, muzeów i miejsc pamięci, ale także mentalnie, poprzez wydarzenia, święta narodowe i działalność instytucji pamięci narodowej.
Dla wielu znaczenia, obiekty i konteksty stworzone homo sovieticus pozostają na zawsze rezultatem systemu opresji oraz terroru i mogą być pamiętane jedynie jako takie, wyłącznie w odpowiednim kontekście. Część ikon krajobrazu została zachowana ku pamięci i przestrodze, zaś ich interpretacje wzmacniane przez
od-42 Między innymi na forach internetowych, np. http://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/Janek-Krasicki-z-cokolu-spadl-n23950.html.
43 Zmianę znaczeń obiektów wyznaczają między innymi kierunki marszów i protestów społecz-nych, które przeniosły się pod silnie zmarginalizowane w okresie komunistycznym centra nowej: Urząd Miejski oraz Urząd Marszałkowski/Wojewódzki.
powiednie teksty i rytuały społeczne. Wybrane dawne ikony socjalistycznego re-żimu stały się nowymi symbolami walki z systemem komunistycznym, upamięt-niającymi ofi ary i wydarzenia antykomunistycznego oporu. „Czarne dziedzictwo” komunizmu jest pozostawione i przedstawione w zmuzeifi kowanej formie, jak na przykład na wystawie Drogi do Wolności i fragmencie Stoczni Gdańskiej, które symbolizują walkę i zwycięstwo z reżimem komunistycznym i gdzie ma się uczyć przez pamięć.
Specyfi cznym przykładem zachowania historycznej, komunistycznej nomenkla-tury jest nazwa Stoczni Gdańskiej, która nosiła imię W.I. Lenina i była z jednej strony sztandarowym i najbardziej reprezentacyjnym zakładem wielkoprzemysło-wym Wybrzeża, zaś od 1970 roku stała się także ikoną oporu i walki o wolność. Mimo że od 20 lat Stocznia Gdańska nie jest objęta patronatem Wodza Rewolucji, nazwa ta jednak często występuje, nie tylko w kontaktach historycznych45. W wie-lu punktach miasta pojawiły się także, głównie w latach 90. XX wieku, ale także na początku XXI liczne znaki upamiętniające komunistyczne zbrodnie, zaś szczególne miejsce w tym krajobrazie pamięci zajmuje Pomnik Poległych Stoczniowców wraz placem Solidarności oraz kościół Św. Brygidy.
Ponad półwieczna, historyczna już patyna może uczynić z pompatycznej archi-tektury socrealizmu swoistą atrakcję turystyczną, zwłaszcza w porównaniu z wy-jątkowo ubogim semantycznie budownictwem z lat 60. i 70. W Gdańsku takim kompleksem może się stać nieukończona Grunwaldzka Dzielnica Mieszkaniowa, z socrealistyczną wschodnią pierzeją Al. Grunwaldzkiej pomiędzy ulicami Mi-szewskiego a Konopnickiej we Wrzeszczu46. Specyfi cznym przykładem potencjału reinterpretacji krajobrazu może być gdańska Starówka, zbudowana w znacznej części w latach 40. i 50. ubiegłego stulecia, z zachowaniem generalnie historyzują-cych form, lecz detale, zwłaszcza plastyczne, są w znaczniej mierze typowe dla lat 50. tegoż stulecia.
Część pamiętanych symboli nosi cechy „nostalgii” – nostalgicznego wspomi-nania, zwykle ostatnich lat Rzeczypospolitej Ludowej. „Czar PRL-u” przejawia się w niektórych działaniach o charakterze biznesowym; wycieczki po Stoczni Gdań-skiej ‘historycznym’ autobusem marki Jelcz47 czy podobne wycieczki po Gdańsku
45 Być może, w celach promocyjnych i historycznych, powinno się używać nazwy Stocznia Gdańska d. Lenina, podobnie jak słynne zakłady cukiernicze 22 Lipca d. E. Wedel.
46 Należy przy tym pamiętać, że najbardziej typowe w opinii wielu mieszkańców krajobrazy uznawane jako socjalistyczne – osiedla blokowe – występują w każdym mieście zachodniej Europy o zbliżonej do Gdańska liczbie ludności i są raczej przejawem modernistycznych krajobrazów so-cjalnych niż socjalistycznych.
starą nysą próbują odtworzyć wybrane aspekty zapominanego krajobrazu, podob-nie jak podob-niektóre bary czy restauracje nawiązujące w wystroju i czasem w semioty-ce do lat 70. XX wieku, jak na przykład „Kawalerka” na Piwnej. W porównaniu z innymi miastami Europy Środkowej w Gdańsku można odnaleźć relatywnie niewiele śladów „ostalgii”, co może być skutkiem traumatycznej i antynostalgicznej ostatniej dekady socjalizmu oraz silnych i żywym mitów antysocjalistycznych w mieście-kolebce „Solidarności”.
7. Zakończenie
Krajobraz miejski po socjalizmie jest swoistą mieszanką pozostałości dawnego systemu, jego symboli, struktur i obiektów, na które nałożyły się zachodzące od ponad 20 lat procesy demokratyzacji i wolnego rynku. Krajobraz ten może być utożsamiany z mise-en-scène – miejscem zapełnionym przez obiekty, do których odnoszą się poszczególne znaczenia i role48. Na podobieństwo teatralnej dekoracji krajobraz nadaje sens i znacznie rozgrywającym się wydarzeniom, poprzez specy-fi czny system komunikacji między obiektami i odbiorcami, zrozumiały jedynie w odpowiednim kontekście kulturowym. Współczesne miasta postsocjalistyczne, zaś w szczególny sposób Gdańsk, tworzą wielopoziomową, wieloznaczącą i dyna-miczną mozaikę znaczeń i form49. Krajobraz ten jest wynikiem nieustannych ne-gocjacji pomiędzy zapominaniem i wspominaniem różnych grup społecznych i w znacznym stopniu reprezentuje on sytuacje lokalnych społeczności, zmagają-cych się z rzeczami, które chcieliby zapomnieć i tymi, które powinni pamiętać.
Polityka pamięci i zapomnienia rodzi wiele pytań wynikających z prób inter-pretacji i klasyfi kacji postsocjalizmu: co i jak pamiętać, co wymazać z pamięci, co jest istotne i dla kogo? Ten dyskurs pamięci i krajobrazu jest stymulowany przez bieżące dyskursy publiczne, pogłębiającą się polaryzację społeczności lokalnej i globalne przemiany kulturowe i prawdopodobnie będzie kontynuowany i per-traktowany przez kolejne lata50. W demokratycznie zarządzanym mieście, takim jak Gdańsk, to społeczności lokalne i narodowe wybierają historie, które chcą opowiadać, wspomnienia, które chcą wzbudzać; wybierają narracje i interpretacje, na których budują swoją teraźniejszą tożsamość i przyszłą historię. Wielopozio-mowe i złożone relacje między pamięcią, historią, polityką i społecznościami
two-48 W. Mitchell, Placing wordPs. Symbols, Space and the City, Cambridge 2005. 49 M. Czepczyński, Krajobrazy…
rzą specyfi czne pamięciobrazy (memoryscapes), będące fragmentami realnych przestrzeni, wzbogaconymi o symbole pamięci i przeszłości, w których pamięć społeczna zostaje zakodowana w przestrzeni51, i to nasze pamięciobrazy będą two-rzyły przyszłą historię lokalnych krajobrazów Gdańska.
L I T E R A T U R A :
Anderson B., Imagined Communities – Refl ections on the origin and spread of nationalism, London & New York 1991.
Baker A.R.H. , Geography and History: Bridging the Divide, Cambridge 2003. Bauman Z., Moratality, Immortality and Other Life Strategies, Cambridge 1992.
Butler T., ‘Memoryscape’: Integrating Oral History, Memory and Landscape in the River
Th ames [w:] People and their Pasts: Public History Today, H. Kean, P. Ashton (eds.), New
York 2009.
Certeau M. de, Practices of Space [w:] On Signs, M. Blonski (ed.), Baltimore 1985.
Cosgrove D., Daniels S., Introduction: iconography and landscape [w:] Th e iconography of landscape. Essays on the symbolic representation, design and use of past environments,
D. Cosgrove, S. Daniels (eds.), Cambridge 2004.
Czepczyński M., Cultural Landscape of Post-Socialist Cities. Representation of Powers and
Needs, Adlershot 2008.
Czepczyński M., Krajobrazy pamięci i zapomnienia: interpretacje postsocjalizmu w
prze-strzeni miast Europy Środkowej [w:] Kulturowy aspekt badań geografi cznych. Studia teoretyczne i regionalne, E. Orłowska (red.), t. V, Wrocław 2008.
Foucault M., Discipline and Punish: the Birth of the Prison, New York 1975.
Geertz C., Religion as cultural system [w:] Th e Interprettions of Cultures, C. Geertz (ed.),
New York 1973.
Gennep A. van, Th e Rites of Passages, Chicago 1960.
Halbwachs M., On Collective Memory, Chicago 1992.
Jałowiecki B., Przestrzeń jako pamięć, „Studia Socjologiczne” 1985, nr 2 (97).
Kapralski S., Pamięć, przestrzeń, tożsamość. Próba refl eksji teoretycznej [w:] Pamięć,
prze-strzeń, tożsamość, S. Kapralski (red.), Warszawa 2010.
Kula M., Nośniki pamięci historycznej, Warszawa 2002.
Massey D., For Space, London–Th ousand Oaks–New Delhi 2006.
Mitchell W., Placing wordPs. Symbols, Space and the City, Cambridge 2005.
51 T. Butler, ‘Memoryscape’: Integrating Oral History, Memory and Landscape in the River Th ames [w:] People and their Pasts: Public History Today, H. Kean, P. Ashton (eds.), New York 2009, s. 223–239.
Nora P., Rethinking France: Les Lieux de memoire, Vol. 2, Chicago 2006. Orwell G., Nineteen Eighty-Four. A novel, London 1949.
Renan E., What is nation [w:] Th e Nationalism Reader, O. Dahbour, M.R. Ishay (eds.), New
York 1995.
Ricoeur P., Memory, History, Forgetting, Chicago 2004.
Riesman D., Glazer N., Denney R., Th e Lonely Crowd, Revised edition: A Study of the Chan-ging American Character, New Heaven 2001.
Schama S., Landscape and Memory, New York 1996. Szacka B., Czas przeszły, pamięć, mit, Warszawa 2006.
Tilly C., A Phenomenology of Landscape: Places, Paths and Movements, Oxford 1994. Traba R., Historia – przestrzeń dialogu, Warszawa 2006.
Turner V., Dramas, Fields, and Metaphors: Symbolic Action in Human Society (Symbol,
Myth, & Ritual), New York 1975.
Zukin S., Landscapes of Power. From Detroit to Disney World, Berkeley–Los Angeles– –London 1993.
