Podstawy prawne swobody wypowiedzi oraz możliwości jej ograniczania

Robert Dziembowski

Podstawy prawne swobody

wypowiedzi oraz możliwości jej

ograniczania

Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 5, 172-184

2009

Podstawy prawne swobody w ypow iedzi oraz

możliwości jej ograniczania

S łow a k lu c z o w e : w o ln o ść w y p o w ie d z i, sw o b o d a w y p o w ie d z i, E uropejski T ry b u n ał

S p raw ied liw o ści, d o b ra osobiste, cześć, p ry w a tn o ść , c e n zu ra

K ey w o rd s: fre e d o m of speech, C o u rt of Justice of th e E u ro p e a n U n io n , p e rso n a l g o o d s,

p riv acy , c e n so rsh ip

D ynam iczny rozwój środków m asowego k o m unikow ania je s t możliwy dzięki istn ie n iu swobody wypowiedzi. Praw o każdego człow ieka do p osia­ d a n ia w łasnych poglądów, ale rów nież do otrzy m yw ania i rozpow szechnia­ n ia inform acji, stanow i podstaw ę rozw oju dem okratycznego społeczeństw a. M ożna założyć, że bez wolności w ypow iedzi nie może istn ieć jakiekolw iek w p ełn i dem okratyczne państw o. Istn ie n ie z a sa d y wolności w ypow iedzi zo­ stało z a g w aran to w an e licznym i p rzep isam i p raw a, zarów no m iędzynarodo­ wego, ja k i w ew nętrznego poszczególnych p aństw . N iniejszy a rty k u ł m a n a celu przybliżenie u norm ow ań zaw arty ch w najw ażniejszych a k ta c h o z a się ­ gu m iędzynarodow ym oraz reg ulacji obow iązujących w w ybranych k o n sty ­ tu cjach europejskich.

Regulacje ponadnarodowe

A nalizy przepisów regulujących wolność w ypow iedzi nie m ożna rozpo­ cząć bez zaak c e n to w a n ia znaczącego w k ła d u O rganizacji N arodów Zjed­ noczonych1. 10 g ru d n ia 1948 ro k u Z grom adzenie Ogólne ONZ uchw aliło P ow szechną dek larację praw człow ieka. Choć d e k la rac ja ta nie m a mocy p raw nie wiążącej (nie je s t um ow ą m iędzynarodow ą), m a je d n a k ogrom ne znaczenie m oralne i polityczne. O k reśla cele i w arto ści p op ieran e przez ONZ i je s t pierw szym d ok u m en tem m iędzynarodow ym zaw ierającym ta k kom pleksow y k a ta lo g p raw jed n o stk i. O praw ie do wolności poglądów i wy­ powiedzi stan ow i jej a rt. 19. W edług tej regulacji każdy człowiek m a praw o do p o sia d a n ia niezależnej opinii, jej p oszukiw ania, o trzy m yw an ia i swo­ bodnego jej rozpow szechniania w szelkim i m ożliw ym i śro d k am i2.

1 26 czerwca 1945 roku podczas konferencji w San Francisco podpisano Kartę Narodów

Zjednoczonych. Na jej mocy powołano do życia Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ). Por. Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1996, s. 670.

2 Tekst Powszechnej deklaracji praw człowieka zaczerpnięty z: R. Kuźniar, Prawa czło­

P odstaw y praw n e swobody w ypowiedzi oraz możliwości jej o g raniczania 1 73

B ra k mocy wiążącej Pow szechnej d ek laracji p raw człow ieka spowo­ dował, że n a forum ONZ prow adzono prace n a d um ow ą m iędzynarodow ą pośw ięconą praw om człowieka. D z ia ła n ia te zakończyły się uchw aleniem przez Z grom adzenie Ogólne 16 g ru d n ia 1966 ro k u M iędzynarodow ego p a k ­ tu p raw obyw atelskich i politycznych3. W a rt. 19 P a k tu zag w aran to w an e zostało praw o do p o sia d a n ia w łasnych poglądów i praw o do swobodnego w y ra ż an ia opinii (to znaczy p oszukiw ania, otrzym yw ania i rozpow szech­ n ia n ia w szelkich inform acji), bez w zględu n a granice państw ow e i w ja k ie j­ kolw iek form ie (to je s t u stn ie , pisem nie, d rukiem , w postaci dzieła sztu k i oraz w jak ik olw iek in n y sposób)4.

M iędzynarodow y p a k t p raw obyw atelskich i politycznych z a w iera rów ­ nież pew ne ograniczenie wolności wypowiedzi, ze w zględu n a ochronę czci, dobrego im ien ia człow ieka oraz jego życia pryw atnego. P rzep is a rt. 17 P a k ­ tu stanow i, że „nik t nie może być n ara ż o n y n a sam ow olną lub bezp raw n ą ingerencję w jego życie pry w atne, rodzinne, dom czy korespondencję an i też n a bezp raw n e zam achy n a jego cześć i dobre im ię”. Praw o do ochrony czci człow ieka je s t dobrem osobistym podlegającym ochronie w d em o k ra­ tycznym system ie praw n y m 5.

Zgodnie z p ostanow ien iam i P a k tu pow ołany zo stał do życia K om itet P raw Człow ieka (art. 28 i kolejne P a k tu )6. P rzew idziane są trz y m ożliwo­ ści ko n tro li p raw i wolności g w aran tow an ych w Pakcie. Po pierw sze, p a ń ­ stw a, k tó re ratyfikow ały P a k t, zobow iązane są do p rz e d k ła d a n ia spraw o­ z d ań uk azujących realizację p raw przew idzianych w P akcie oraz p o stęp u w k o rz y sta n iu z tych praw . S p raw o zd an ia sk ła d a n e są w ciągu ro ku od w ejścia w życie P a k tu w danym p ań stw ie oraz n a każde w ezw anie K om ite­ tu (art. 40 P ak tu ).

Po drugie, istn ieje możliwość złożenia sk a rg i państw ow ej. J e s t ona je d ­ n a k m ożliw a jedyn ie wówczas, gdy zarów no państw o skarżące, ja k i p a ń ­ stwo skarżone u zn ały kom petencję K o m itetu do przyjm ow ania i ro z p a try ­ w a n ia sk a rg (art. 41 P a k tu )7.

3 Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych wszedł w życie 23 marca

1976 roku, po uzyskaniu odpowiedniej liczby ratyfikacji (35). Wraz z Paktem w 1976 roku wszedł w życie również Protokół fakultatywny (czyli opcyjny, uchwalony w 1966 roku), w któ­ rym, z braku możliwości automatycznego stosowania postanowień Paktu, przewidziano skargę indywidualną przeciwko państwu naruszającemu jakiekolwiek z praw zawartych w Pakcie. Zob. Prawa człowieka. Zarys wykładu, red. J. Hołda, Z. Hołda, D. Ostrowska, J.A. Rybczyń­

ska, Zakamycze 2004, s. 62.

4 R. Bartoszcze, Gwarancje wolności wypowiedzi w Europie Zachodniej, Kraków 1995, s. 16.

5 Patrz orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 19 czerwca 1992 roku, sygn. Akt U 6/92,

w: Konstytucja III RP w tezach orzeczniczych Trybunału Konstytucyjnego i wybranych są­ dów, red. M. Zubik, Warszawa 2008, s. 259.

6 Komitet Praw Człowieka składa się z osiemnastu członków, którzy są wybierani i peł­ nią funkcje we własnym imieniu. Członkowie Komitetu wybierani są na czteroletnią kadencję na posiedzeniu państw-członków Paktu, spośród przedstawionych przez te kraje kandydatów. Por. R. Kuźniar, dz. cyt., s. 106.

7 Polska zadeklarowała akceptację kompetencji Komitetu do rozpatrywania skarg pań­

Po trzecie, w prow adzona z o sta ła możliwość sk ła d a n ia sk a rg i indyw i­ dualnej (konieczna je s t w cześniejsza raty fik a c ja Protokołu opcyjnego do P a k tu p raw obyw atelskich i politycznych). S kargę ta k ą może złożyć k a ż ­ da osoba, której zd an iem p a ń stw o -stro n a n aruszy ło jakiek o lw iek z praw i wolności zaw arty ch w Pakcie. S k a rg a może być złożona tylko w tedy, gdy z o sta n ą w yczerpane w szelkie możliwe środki odwoławcze p rzew idziane praw em krajow ym . N ależy zauw ażyć, że K om itet nie zajm uje się s k a rg a ­ m i będącym i przed m iotem ro zstrz y g a n ia w innych upow ażnionych do tego m iędzynarodow ych podm iotach. P aństw o, przeciw ko k tó re m u w niesiono skargę, m a obowiązek złożyć w ciągu 6 m iesięcy w y jaśn ien ia w przedm io­ cie zgłoszonych przeciw ko n iem u zarzutów . K om itet po ro z p a trz e n iu s p ra ­ wy p ow iadam ia osobę z a in te re so w a n ą oraz pań stw o -stro n ę o w łasnych u sta le n ia c h (p a ń stw a te sto su ją się do u s ta le ń K om itetu)8.

W regionalnych sy stem ach ochrony praw człow ieka niezw ykle w ażną rolę odgryw a sy stem stw orzony przez R adę E u ropy9. J e d n ą z najw ażn iej­ szych konw encji tej organizacji je s t E u ro p ejsk a konw encja o ochronie praw człow ieka i podstaw ow ych wolności, zw an a skrótow o E u ro p ejsk ą kon w en­ cją praw człow ieka [dalej: EKPCz], k tó ra z o sta ła p o d p isan a 4 listo p ad a 1950 ro k u w Rzymie, a zaczęła obowiązywać 8 w rz e śn ia 1953 roku. Rzecz­ pospolita P o lsk a raty fik o w ała Konw encję 19 stycznia 1993 ro k u 10.

O istocie EKPCz p rze są d z a o p a rty n a m odelu sądow ym m echanizm k o n tro ln y (podlegał on w ciągu w ielu la t funkcjonow ania licznym m ody­ fikacjom). O statecznie 1 listo p ad a 1998 ro k u rozpoczął działalność s ta ­ ły E u ro p ejsk i T ry b u n ał P raw C złow ieka orzekający w S tra s b u rg u 11.

8 R. Kuźniar, dz. cyt., s. 108.

9 Radę Europy utworzyło 5 maja 1949 roku dziesięć państw Europy Zachodniej (Belgia,

Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania i Wło­ chy). Rada Europy ma opierać się na wspólnocie wartości: demokracji, rządów prawa i praw człowieka. W sierpniu 1949 roku do Rady Europy dołączyła Grecja i Turcja, a w kolejnym roku Islandia i Niemcy. Następnie do Rady przystąpiły: Austria (1956), Cypr (1961), Szwaj­ caria (1963), Malta (1965), Portugalia (1976), Hiszpania (1977), Lichtenstein (1978), San Ma­ rino (1988), Finlandia (1989), Węgry (1990), Polska (1991), Bułgaria (1992), Czechy, Esto­ nia, Litwa, Rumunia, Słowacja, Słowenia (wszystkie w 1993), Andora (1994), Albania, była Jugosłowiańska Republika Macedonii, Łotwa, Mołdawia, Ukraina (1995), Chorwacja, Rosja (1996), Gruzja (1999), Armenia, Azerbejdżan (2001), Bośnia i Hercegowina (2002), Federacyj­ na Republika Jugosławii (2003), Monako (2004) i Czarnogóra (2007). Obecnie członkami Rady Europy jest 47 państw. Por. I.C. Kamiński, Swoboda wypowiedzi w orzeczeniach Europejskie­ go Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Zakamycze 2006, s. 17.

10 I.C. Kamiński, Media w europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawo­

wych wolności, w: Prawo mediów, red. J. Barta, R. Markiewicz, A. Matlak, Warszawa 2005,

s. 33-34.

11 Początkowo do kontrolowania postanowień EKPCz powołane były: Europejska Komisja Praw Człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka oraz Komitet Ministrów Rady Europy. Do 31 października 1998 roku uruchomienie procedury kontrolnej następowało przez złożenie skargi indywidualnej bądź państwowej do Sekretarza Generalnego Rady, który przekazywał skargę do Komisji Praw Człowieka. Komisja badała, czy skarga spełnia warunki dopuszczal­ ności do rozpatrzenia. W przypadku uznania skargi za dopuszczalną Komisja ustalała fakty i podejmowała próbę ugodowego rozstrzygnięcia sprawy. Po nieskutecznej próbie ugody Komi­ sja formułowała raport zawierający opinię w sprawie naruszenia Konwencji i przekazywała

P odstaw y praw n e swobody w ypowiedzi oraz możliwości jej o g raniczania 1 75

Od 1 m aja 1993 ro k u m a on praw o do ro zp a try w a n ia sk a rg przeciwko R zeczypospolitej Polskiej (K onw encja stanow i część polskiego p o rządk u praw nego). P rzed w niesieniem sk a rg i do T ry b u n a łu trz e b a sk orzystać ze w szystkich środków praw nych dostępnych w danym p ań stw ie (wymóg wy­ c zerp an ia drogi krajow ej)12.

Zgodnie z a rt. 10 EKPCz k a ż d a osoba m a praw o do wolności w y ra ż a ­ n ia opinii. Praw o to obejm uje wolność p o sia d a n ia poglądów oraz otrzym y­ w a n ia i p rzek azy w an ia inform acji i idei bez ingerencji w ładz publicznych i bez w zględu n a g ranice państw ow e. Je d n a k ż e K onw encja przew iduje możliwość w prow adzenia przez p aństw o w ym ogu u z y sk a n ia zezw oleń n a prow adzenie działalności radiow ej, telew izyjnej czy k in em ato g raficzn ej13. K orzystanie ze swobody w ypow iedzi łączy się z obow iązkam i i odpowie­ dzialnością. U stęp 2 EKPCz stanow i, że:

korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzial­ ność może podlegać ta k im wymogom form alnym , w arunkom , ograniczeniom i sankcjom, jak ie są przew idziane przez ustaw ę i niezbędne w społeczeństwie dem okratycznym w interesie bezpieczeństw a państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństw a publicznego ze w zględu n a konieczność zapo­ bieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstw u, z uwagi n a ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego im ienia i praw innych osób oraz ze w zględu n a zapobieżenie ujaw nieniu inform acji poufnych lub n a zagw arantow anie powagi i bezstronności w ładzy sądowej14.

W olność w y ra ż an ia opinii nie je s t w olnością ab so lu tn ą. Podobnie ja k to m iało m iejsce w p rzy p ad k u M iędzynarodow ego p a k tu praw obyw atelskich i politycznych, k o rzy sta n ie z wolności w ypow iedzi łączy się z odpowie­ dzialnością i z obow iązkam i. P odstaw ę ograniczen ia swobody wypowiedzi ze w zględu n a ochronę czci i dobrego im ien ia człow ieka stano w i w y stą p ie ­ nie łącznie dwóch p rzesłanek . P ierw szą je s t istn ien ie, w p rzepisach p raw a

go Komitetowi Ministrów (w drodze między Komisją a Komitetem sprawa mogła być przeka­ zana Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka i w tym przypadku wyrok wiążący wyda­ wał Trybunał). Komitet Ministrów decydował o tym, czy naruszono Konwencję większością kwalifikowaną 2/3 głosów. Por. M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2009, s. 27-28.

12 Obok wymogu wyczerpania drogi krajowej, pokrzywdzony powinien podnieść w postę­

powaniu krajowym zarzut naruszenia prawa gwarantowanego przez EKPCz (bez konieczności powoływania się na konkretny artykuł Konwencji - gdyż wystarczy, że pokrzywdzony powoła się na prawo objęte ochroną Konwencji lub na dotyczące tego samego prawa przepisy pra­ wodawstwa krajowego). Skarga może zostać wniesiona w ciągu 6 miesięcy od daty wydania ostatniego prawomocnego orzeczenia. Europejski Trybunał Praw Człowieka rozpatruje skargi w Izbie (w składzie 7 sędziów) bądź, gdy sprawa może rodzić poważne problemy dotyczące in­ terpretacji Konwencji, w Wielkiej Izbie (w składzie 17 sędziów). Strona może wnioskować, po wydaniu orzeczenia przez Izbę, o ponowne rozstrzygnięcie sprawy przed Wielką Izbą. Orze­ czenia Trybunału zapadają większością głosów i są ostateczne. Por. I.C. Kamiński, Media w europejskiej konwencji..., s. 33-36.

13 R. Kuźniar, dz. cyt., s. 481-482.

14 Tekst EKPCz za: L. Leszczyński, B. Liżewski, Ochrona praw człowieka w Europie.

krajowego, wcześniej znanego i ju ż obowiązującego ograniczenia, a dru g ą konieczność ing eren cji w dem okratycznym społeczeństw ie. W pierw szej z p rze słan e k w ystarczy u sta lić istn ie n ie ograniczenia w obowiązującym praw ie. W iększy problem dotyczy p rz e sła n k i konieczności ingerencji w de­ m okratycznym społeczeństw ie - je s t pozostaw iona w eryfikacji i u z n a n io ­ wości są d u orzekającego w k o n k retn ej sp ra w ie 15.

N ależy je d n a k zauw ażyć, że in te rp re ta c ja a rt. 10 EKPCz nie może się odbywać przez p ry zm a t ograniczeń. Z asad ą ww. a rty k u łu je s t wolność wy­ powiedzi i m ożna j ą um niejszać tylko w w yjątkow ych, w ąsko in te rp re to w a ­ nych p rzy p a d k a c h 16. I s to ta swobody w ypow iedzi z o sta ła z a w a rta w orze­ czeniu E uropejskiego T ry b u n a łu P ra w Człow ieka w S tra s b u rg u w spraw ie H and yside przeciw ko W ielkiej B ry ta n ii17. T ry b u n a ł w skazał, że g w a ra n ­ tem p rz e strz e g a n ia Konw encji są przede w szy stkim k ra je członkowskie, a k o n tro la organów konw encyjnych m a c h a ra k te r u zu p ełniający (m a m iej­ sce w yłącznie po w yczerpaniu przez pokrzyw dzonego w szystkich in s tr u ­ m entów praw nych służących ochronie swobody w ypow iedzi w jego k raju . P onadto K onw encja pozostaw ia k rajo m członkow skim pew ien m arg in es swobody ocen.

15 L.K. Jaskuła, Prawo do dobrego imienia a wolność prasy, Warszawa 2008, s. 62.

16 I.C. Kamiński, Media w europejskiej konwencji..., s. 38.

17 „Richard Handyside był właścicielem otwartej w 1968 roku londyńskiej firmy wydaw­

niczej »Stage 1«. [...] Handyside zapowiedział na dzień 1 kwietnia 1971 roku pojawienie się na rynku Małego czerwonego podręcznika. Był to angielski przekład książki Sorena Hanse- na i Jespera Jensena. [...] Egzemplarz angielskiego wydania [...] był przeznaczony dla dzieci i młodzieży od 12 do 18 lat. Składał się z wprowadzenia zatytułowanego »Wszyscy dorośli są papierowymi tygrysami« oraz z rozdziałów: »Edukacja«, »Uczenie się«, »Nauczyciele«, »Ucz­ niowie«, »System«. Rozdział o uczniach zawierał dwudziestosześciostronicową część dotyczącą seksu, w którym znajdowały się następujące podrozdziały: »Masturbacja«, »Orgazm«, »Stosu- nek i petting«, »Środki antykoncepcyjne«, »Brzydkie sny«, »Menstruacja«, »Molestujący dzie­ ci albo brzydcy starsi panowie«, »Pornografia«, »Impotencja«, »Homoseksualizm«, »Normalne i nienormalne«, »Choroby weneryczne«, »Aborcja«, »Legalna i nielegalna aborcja«, »Metody aborcji«, »Adresy, gdzie można uzyskać poradę lub pomoc w sprawach związanych z seksem«. [...] 30 marca, po otrzymaniu licznych skarg, prokurator polecił policji wszczęcie dochodzenia. Dzień później sąd udzielił pozytywnej odpowiedzi na wniosek o przeszukanie pomieszczeń zajmowanych przez »Stage 1«. Nakaz wydany został pod nieobecność Handyside’a, lecz w zgo­ dzie z procedurą przewidzianą przez angielskie prawo [...]. Nakaz wykonano w dniu jego wy­ dania, zajmując tymczasowo 1069 egzemplarzy książki, towarzyszące jej wydaniu ulotki oraz plakaty, a także korespondencję związaną z publikacją i sprzedażą. [...] Pierwszego kwietnia, po uzyskaniu informacji, że dalsze egzemplarze znajdują się w siedzibie »Stage 1«, prokura­ tura ponownie wystąpiła o przeszukanie pomieszczeń wydawnictwa, jak również drukarni. Tego samego dnia zajęciu uległo 139 egzemplarzy książki w wydawnictwie, 20 uszkodzonych w drukarni, korespondencja dotycząca publikacji oraz matryce książki. Około 18 800 egzem­ plarzy było już jednak w obiegu; dostarczono je między innymi do szkół, które wcześniej zło­ żyły zamówienia. [...] Sąd wskazał liczne fragmenty, które jego zdaniem uzasadniają prze­ konanie, że publikacja zmierzała do »deprawacji i zepsucia«. [...] Sąd doszedł do wniosku, że wartość cennych fragmentów książki nie równoważy tego, co stanowi »tendencję do depra­ wacji i zepsucia«. Wydawca nie dowiódł także, że jego postępowanie usprawiedliwione było dobrem publicznym. Do skazania doszło jedynie za czyny popełnione w Anglii i Walii, gdyż taki był terytorialny zakres prawa o obscenicznych publikacjach” (I.C. Kamiński, Swoboda wypowiedzi w orzeczeniach..., s. 31-37).

P odstaw y praw n e swobody w ypowiedzi oraz możliwości jej o g raniczania 1 7 7

W społeczeństw ie dem okratycznym ochronie podlegają nie tylko poglą­ dy i inform acje przychylnie odbierane, ale tak ż e te, k tó re oburzają, o b ra ­ ż a ją i b u d zą niepokój. Konieczność ingeren cji p a ń stw a w ym aga istn ie n ia pilnej potrzeby społecznej, a racje u z a sa d n iają c e zastosow anie k o n k re tn e ­ go śro d k a m u szą być isto tn e i w ystarczające. R elacja m iędzy użytym środ­ k iem i u p raw nion y m celem pow inna być p ro p o rcjon alna18. Ingerencja, k tó ­ r a m ia ła m iejsce w spraw ie H a n d y sid e ’a, polegająca n a u k a ra n iu wydawcy grzyw ną i zajęciu egzem plarzy k sią ż k i u znanej za obsceniczną, b y ła u s p ra ­ w iedliw iona p o trzeb ą ochrony m oralności. T ry b u n a ł zauw ażył, że nie je s t możliwe zn alezien ie w p raw ach p a ń stw członkow skich Konw encji jed n o li­ tej europejskiej koncepcji m oralności. Z atem w ładze krajow e są z zasad y w lepszej sy tu acji niż m iędzynarodow y sędzia, aby wydać opinię o treści w ym agań i konieczności sto so w an ia k a r czy o g ran iczeń19.

D rugie w ażne orzeczenie E uropejskiego T ry b u n a łu Spraw iedliw ości w S tra sb u rg u , dotyczące swobody wypowiedzi, zapadło w spraw ie Sunday Tim es przeciw ko W ielkiej B ry ta n ii20. Sędziowie T ry b u n a łu zauw ażyli, że pojęcie „praw o” nie może być ograniczone w yłącznie do k o nty n en taln eg o ro zu m ien ia tego słow a (praw o jak o synonim p ra w a stanow ionego). W skład pojęcia „praw o” wchodzi rów nież praw o stanow ione przez sądy (com m on la w ). T ry b u n ał stw ierd ził ponadto, że p a ń stw a członkow skie nie m ogą „ła­

18 Tamże, s. 44-45.

19 I.C. Kamiński, Media w europejskiej konwencji..., s. 37.

20 „W latach 1958-61 »Distillers Company (Biochemicals) Ltd.« produkowała w Wielkiej Brytanii na licencji lek pochodzący z Niemiec. Zawierał on składnik znany jako thalidomid. Lek przepisywany był jako środek uspokajający, w szczególności kobietom w ciąży. W 1961 roku grupa kobiet biorących farmaceutyk urodziła dzieci z poważnymi deformacjami. [...] Między 1962 a 1966 rokiem rodzice 70 dzieci wnieśli pozwy przeciwko brytyjskiemu producentowi oraz dystrybutorowi leku. Zarzucili spółce zaniedbania. [...] Spółka obiecała w lutym 1968 roku, że przeznaczy »znaczącą sumę« na pokrycie wszystkich roszczeń. Do 1971 roku toczyło się łącznie 389 spraw. Obie strony zainteresowane były osiągnięciem pozasądowego porozumienia. »Di­ stillers« rozpoczęła negocjacje od propozycji powołania dobroczynnego funduszu powierniczego (trust), który miał objąć wszystkie sprawy z wyjątkiem już zakończonych orzeczeniami. [...] We wrześniu 1972 roku ugoda została zawarta. Powstał fundusz, na którego koncie znalazło się 3,25 miliona funtów. W październiku spodziewano się zatwierdzenia porozumienia przez sąd. [...] Dnia 24 września 1972 roku w »Sunday Times« ukazał się artykuł omawiający warunki porozumienia. Nosił on tytuł Nasze thalidomidowe dzieci: powód do narodowego wstydu. Arty­

kuł zawierał następujący fragment: »Sprawa thalidomidowych dzieci rzuca hańbę na ‘Distillers’ [...] W pewnych okolicznościach trzymanie się litery prawa stanowi naruszenie praw innych osób. Zaproponowana kwota ugody w wysokości 3,25 miliona funtów rozłożona jest na 10 lat. Nie robi to wrażenia w porównaniu z ubiegłorocznym dochodem spółki, który przed opodatko­ waniem był równy 64,8 miliona funtów, czy jej majątku wartym 421 miliona. Bez konieczno­ ści przyznawania się do winy ‘Distillers’ może i powinna przemyśleć cała sprawę ponownie«. W przypisie do materiału dziennik zapowiedział, że niebawem opublikuje artykuł badający przyczyny tragedii. Po ukazaniu się artykułu z 24 września »Distillers« zwróciła się do proku­ ratora generalnego z sugestią, że druk tekstu był ingerencją w trwające rokowania, a tym sa­ mym stanowił obrazę sądu. Po wyjaśnieniach prokurator uznał, że nie ma potrzeby wszczynać postępowania o obrazę sądu. Na wniosek »Distillers« postanowił jednak równocześnie zwrócić się do sądu, by ten zbadał, czy publikacja zapowiedzianego artykułu nie będzie naruszeniem prawa. Dnia 17 listopada 1972 roku sąd zakazał [...] publikacji. Zakaz publikacji obowiązywał do 23 czerwca 1976 roku” (I.C. Kamiński, Swoboda wypowiedzi w orzeczeniach..., s. 46-52).

tw o” powoływać się n a ogran iczen ia wolności w ypow iedzi przew idziane przez EKPCz (p u n k te m w yjścia w y k ład n i m u si być u z n a n ie zasad y swobo­ dy w ypow iedzi z a dom inującą). Praw o powinno być ad ek w atn ie dostępne (zain tereso w an y m u si posiadać w danym p rzy p a d k u w skazów kę, ja k ie r e ­ guły z o s ta n ą wobec niego zastosow ane) oraz w ystarczająco precyzyjne dla a d re s a ta , aby mógł on regulow ać swoje zachow anie czy przew idyw ać k o n­ sekw encje p raw ne w łasnych d z ia łań 21.

N ajw ażn iejszą sp ra w ą zazn aczo n ą orzeczeniem T ry b u n a łu w spraw ie S u n d ay Tim es przeciw ko W ielkiej B ry ta n ii było u zn an ie szczególnej roli p rasy w dem okratycznym społeczeństw ie (należy to odnieść do w szystkich mediów). P r a s a d o starcza bow iem inform acji oraz opinii w spraw ach s ta ­ nowiących przed m io t publicznego zain tereso w an ia. U m ożliw ia ona k s z ta ł­ tow anie poglądów i sp rzy ja p o żądan em u funkcjonow aniu in sty tu c ji p u b ­ licznych. Praw o p rasy do p rzek azy w an ia w iadom ości i poglądów oznacza tak że praw o opinii publicznej do ich otrzym yw ania. Z tego powodu k a ż d a in g eren cja w swobodę w ypow iedzi m u si być przez w łaściw e w ładze należy ­ cie um otyw ow ana22.

W późniejszych orzeczeniach E u ro p ejsk i T ry b u n ał Spraw iedliw ości dokonał dalszego uszczegółow ienia p raw i obowiązków w ypływ ających z a rt. 10 EKPCz.

Regulacje konstytucyjne

W K onstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 k w ie tn ia 1997 ro k u z n a jd u ­ j ą się liczne ureg u lo w an ia m ające n a celu zapew n ienie realizacji szeroko

rozum ianej wolności w ypow iedzi23.

Ju ż w pierw szym rozdziale K onstytucji z o sta ła w ym ieniona, w śród n a j­ w ażniejszych z a sa d ustrojow ych (n orm zasadniczych, fu n d am e n ta ln y ch dla funkcjonow ania dem okratycznego p a ń stw a) gw aran cja wolności prasy. A r­ ty k u ł 14 K onstytucji stanow i, że „Rzeczpospolita P o lsk a zap ew n ia wolność p rasy i innych środków społecznego p rz e k a z u ”. Z asad a w yrażo na w ww. a rty k u le po siad a isto tn e znaczenie dla z ap ew n ien ia polskim obyw atelom świadom ego i czynnego u d z ia łu w realizacji w ładzy p aństw ow ej24. W de­ m okratycznym p ań stw ie p raw n y m istn ie n ie wolnych m ediów um ożliw ia obyw atelom w ym ianę opinii n a te m a t w spólnego dobra, ja k im n iew ą tp li­ wie je s t Rzeczpospolita, oraz u ła tw ia im dostęp do dóbr k u ltu ry 25.

21 I.C. Kamiński, Media w europejskiej konwencji..., s. 38-39.

22 I.C. Kamiński, Swoboda wypowiedzi w orzeczeniach..., s. 62-63.

23 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku (DzU nr 78, poz. 483).

24 W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Praktyczny komentarz, Warszawa

2007, s. 22; zob. również: J. Sadomski, Konflikt zasad - ochrona dóbr osobistych a wolność prasy, Warszawa 2008, s. 261-262.

25 P. Sarnecki, Regulacja problematyki środków społecznego przekazu w Konstytucji Rze­ czypospolitej Polskiej, w: Prawo mediów, s. 19.

P odstaw y praw n e swobody w ypowiedzi oraz możliwości jej o g raniczania 1 7 9

D yspozycja z a w a rta w a rt. 14 K onstytucji w ym aga od organów p a ń ­ stwowych zap ew n ien ia wolności mediów, co oznacza, że organy te nie m ogą pozostaw ać bierne. W ładze nie m ogą zakazyw ać d ziałalności m edialnej określonym podm iotom , ak ty w n ie ingerow ać w ich funkcjonow anie czy też krępow ać staw ian y m i przez siebie w ym aganiam i. P onadto organom p a ń ­ stw a nie wolno zobowiązywać dysponentów określonych m ediów do o tw a r­ cia stro n y intern etow ej, pow ołania ty tu łu prasow ego, założen ia stacji te le ­ wizyjnej czy radiow ej. W ładze nie m ogą tak ż e zakazyw ać czy nakazyw ać rozpow szechniania danych tre śc i czy w skazyw ać sposób z a rz ą d z a n ia m e­ d iam i przez ich w łaścicieli (m ogą je d n a k istn ieć w y jątk i konstytu cyjn e, n a przy k ład og ran iczen ia w ynikające z a rt. 13 K onstytucji)26.

Wolność wypowiedzi zo stała zag w aranto w ana w art. 54 Konstytucji. Przepis ten w u stępie pierw szym stanowi, że „każdem u zapew nia się wolność w yrażania swoich poglądów oraz pozyskiw ania i rozpow szechniania inform a­ cji”. Zatem K onstytucja Rzeczypospolitej Polskiej obejmuje ochroną wolność w yrażania poglądów za pomocą wszelkich możliwych sposobów kom unikacji, wolność rozpow szechniania inform acji (tak własnych, ja k i cudzych) oraz wol­ ność pozyskiw ania inform acji (co oznacza możliwość jej poszukiw ania zarów ­ no w krajowych, ja k i zagranicznych źródłach informacyjnych)27.

A rty k u ł 54 K onstytucji g w a ra n tu je nie tylko sa m ą wolność p o siad an ia poglądów, ale tak że praw o do ich u zew n ętrzn ian ia. K ażdy człowiek może oczywiście n ieu zew n ętrzn iać w łasnych poglądów i nie m ożna go do ich u jaw n ie n ia zm usić. S am a wolność p o sia d a n ia poglądów je s t sferą zacho­ w ań ludzkich, k tó ra nie n ad aje się do praw nego u reg u lo w an ia28.

Powyższy przepis obejmuje także, w ram ach pojęcia wolności słowa, kw e­ stię pozyskiw ania oraz rozpow szechniania informacji. Należy zauważyć, że wolność pozyskiw ania inform acji została w K onstytucji uzupełniona o prawo ż ą d an ia inform acji od organów władzy publicznej oraz osób pełniących fu nk ­ cje publiczne (art. 61 Konstytucji), a także o prawo do inform acji o stanie środow iska (art. 74 ust. 3 K onstytucji)29. Sam art. 61 K onstytucji n ak ład a obowiązek ud zielania inform acji o w łasnej działalności n a w szystkie organy władzy publicznej, osoby i jed n o stk i organizacyjne w zakresie, w ja k im wyko­ n u ją one z a d an ia władzy publicznej, oraz osoby (tak fizyczne, ja k i praw ne30), k tóre gospodarują m ieniem S k arb u P a ń stw a lub m ieniem kom unalnym 31.

26 Tamże, s. 20-21.

27 A. Frankiewicz, Regulacja wolności wypowiedzi w polskim porządku prawnym, w: Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, red. B. Banaszak, A. Preisner, Warszawa 2002, s. 365.

28 P. Sarnecki, Regulacja problematyki środków. , s. 26.

29 E. Czarny-Drożdżejko, Dziennikarskie dochodzenie prawdy a przestępstwo zniesławie­ nia w środkach masowego komunikowania, Zakamycze 2005, s. 33.

30 Osobą fizyczną jest „w obowiązującym prawie każdy człowiek”. Osoba prawna to „pod­ miot stosunków cywilnoprawnych. Na gruncie kodeksu cywilnego z 1964 roku osobami praw­ nymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną” (R. Bombicki, Prawo i ekonomia. Leksykon prawniczy, Warszawa 2000, s. 181-182).

W olność w ypow iedzi z o sta ła w K onstytucji z a g w a ra n to w a n a zak azem cenzury prew encyjnej środków społecznego p rze k a z u oraz koncesjonow a­ n ia prasy. N a podstaw ie art. 54 u st. 2 K onstytucji c en zu ra jakiegokolw iek śro d k a społecznego p rze k a z u czy koncesjonow anie p rasy nie m ogą być w prow adzone n a w e t n a drodze ustaw y. P o lsk a u s ta w a zasa d n icz a uzn aje zatem , że c en zu ra prew encyjna i koncesjonow anie p ra sy nie są konieczne w dem okratycznym p ań stw ie praw nym . P rzew idziano je d n a k możliwość w p row adzenia obow iązku uprzedniego u z y sk a n ia koncesji n a prow adze­ nie działalności radiow ej czy telew izyjnej. K onstytu cja Rzeczypospolitej Polskiej, w przeciw ieństw ie do cen zu ry prew encyjnej, nie z ak azu je wcale cenzury represy jnej. Ten rodzaj cenzury funkcjonuje pow szechnie w dem o­ k raty czny ch p ań stw ac h n a świecie32. U m ożliw ia ona zak azy w anie p u b lik a ­ cji określonych tre śc i czy też pew nych obrazów n a mocy w yroku sądowego. P o d staw ą orzeczenia cenzury represyjn ej powinno być „przekonanie n iez a ­ wisłego sądu, iż swoboda w u jaw n ie n iu określonych inform acji doprow adzi do zagro żenia bezpieczeństw a p a ń stw a, p orząd k u publicznego, życia, zd ro ­ w ia i m oralności, albo też spowoduje n a ru sz e n ie wolności i p raw in ny ch ”33. W olność p ra sy je s t je d n ą z „wolności politycznych”, k tó re m ogą dozna­ wać ograniczeń z uw agi n a konieczność zap ew n ien ia jednostce wolności. W olność p rasy nie m a c h a ra k te ru absolutnego i nie może przyjm ow ać po­ staci niczym nieskrępow anej swobody d z ia ła n ia 34.

Do najw ażniejszych ograniczeń z a sa d y wolności w ypow iedzi należy bezsprzecznie obowiązek p o szanow ania dóbr osobistych35 osób fizycznych i praw nych. Je d n y m z najw ażniejszych dóbr osobistych każdego człow ieka je s t cześć (niekiedy mówi się tak ż e o dobrej sław ie czy dobrym im ieniu). Cześć podlega ochronie konstytucyjnej - a rt. 47 stanow i, że „każdy m a p r a ­ wo do ochrony praw nej życia pryw atnego, rodzinnego, czci i dobrego im ie­ n ia oraz do decydow ania o swoim życiu”. O chrona czci w iąże się z ochroną p ra w n ą dobrego im ien ia osoby fizycznej lub praw nej oraz godności osobi­ stej je d n o stk i przed rozpow szechnianiem w iadom ości mogących k o n k re tn ą osobę poniżyć w opinii publicznej lub n ara z ić n a u tr a tę z a u fa n ia n iezbęd­ nego do w ykonyw ania określonego zaw odu lub działalności albo obrażenie jej słow am i bądź in n y m i sposobam i pow szechnie u z n a n y m i z a obelżywe36.

32 B. Przybyszewska-Szter, Wolności i prawa osobiste, w: Wolności i prawa człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, red. M. Chmaj, Zakamycze 2006, s. 133-134.

33 A. Frankiewicz, dz. cyt., s. 368.

34 Postanowienie Sądu Najwyższego z 12 listopada 2003 roku, V KK 52/03, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Karna i Wojskowa” 2004, nr 3, poz. 24.

35 Dobra osobiste to „wartości o charakterze niemajątkowym, dotyczące osoby człowieka i działalności związanej z jego intelektem. Dobra osobiste są chronione przez prawo (na przy­ kład artykuł 23 polskiego kodeksu cywilnego) i zalicza się do nich między innymi wolność, zdrowie, cześć, nazwisko, swobodę sumienia, wizerunek, tajemnicę korespondencji, nietykal­ ność mieszkania, twórczość naukową, wynalazczą, artystyczną czy racjonalizatorską. Dobra te są w zasadzie niepozbywalne, chronione przez tak zwane prawa podmiotowe bezwzględne i nie podlegają dziedziczeniu” (M. Bombicki, dz. cyt., s. 182).

36 B. Michalski, Podstawowe problemy prawa prasowego, Warszawa 1998, s. 44; zob. także:

P odstaw y praw n e swobody w ypowiedzi oraz możliwości jej o graniczania 181

N a ru szen ie czci n a stę p u je najczęściej przez przed staw ien ie kogoś w ujem ­ nym św ietle (przez postaw ienie zarzutó w n agan nego p ostępow ania w k on ­ tekście praw a, m oralności czy e ty k i lub inform ow anie o pew nych p o niża­ jących cechach). N a ru szen ie czci m ożna stw ierdzić w yłącznie w sytuacji

ziden ty fik o w ania k onk retn eg o a d re s a ta wypowiedzi. Nie m u si to oznaczać je d n a k p o d an ia im ien ia i n a z w isk a osoby - w ystarczy przed staw ien ie w i­

z e ru n k u bądź u k a z an ie okoliczności pozw alających osobom trzecim rozpo­ znać a d re s a ta 37.

Kolejnym dobrem osobistym , m ogącym ograniczać za sa d ę wolności wy­ powiedzi, je s t praw o do p ry w atn o ści38. N ależy zauw ażyć, że dorobkiem dok tryny je s t sk o n stru o w an ie teo rii sfer. B azuje on a n a założeniu, że z a ­ k res swobody rozpow szechniania inform acji zależy od ro d zaju tych infor­ m acji. M ożna w yróżnić trz y sfery. Do pierw szej zaliczam y w szystko to, co je s t dostępne publicznie. Do drugiej sfery to, co je s t p ry w atn e. T rzecia sfe­

r a to sfe ra intym ności39.

Praw o do pryw atn o ści zostało u jęte w przytoczonym powyżej a rt. 47 K onstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W swoim orzecznictw ie T ry b unał K onstytucyjny w ielokrotnie podkreślał, iż przedm iotem ochrony w ram ach p raw a do pryw atno ści je s t przede w szystkim au to n o m ia inform acyjna je d ­ nostki. Do elem entów sk ładających się n a przedm iot ochrony (m ając n a uw adze polsk ą d oktrynę oraz orzecznictwo) m ożna zaliczyć w szczegól­ ności życie rodzinne i osobiste jed n o stk i, sto su n k i m ałżeńskie, tożsam ość jed n o stk i i p rze d staw ia n ie jej w fałszyw ym św ietle, sferę intym ności, s ta n m ajątkow y (w tym dane dotyczące wysokości w ynagrodzenia z a pracę oraz inform acje o sta n ie zadłu żenia), try b i sty l życia jed n o stk i, jej z a in te re so ­ w a n ia oraz h isto rię k a ra ln o ści40.

S ąd N ajw yższy w y raził pogląd, że do spraw rodzinnych n a le ż ą w szcze­ gólności inform acje dotyczące stosunków pom iędzy m ałżo nk am i i innym i członkam i rodziny, pom iędzy rodzicam i a dziećm i oraz c h a ra k te ry s ty k a stosunków panujących w rodzinie. W orzecznictw ie stw ierdzono również, że do sfery pry w atności trz e b a zaliczyć inform acje dotyczące stosunków m ałżeń sk ich (w szczególności zach o w an ia i sto su n ek m ałżonków do siebie

37 J. Barta, R. Markiewicz, Szczególne obowiązki mediów, w: Prawo mediów, s. 444.

38 „Prywatność obejmuje następujące dobra składowe:

1) prywatność informacyjną, odnoszącą się do wszelkich informacji o danej osobie [...];

2) tajemnicę świata wewnętrznego jednostki, na którą składają się jej uczucia, przeży­ cia, stany psychiczne itp. Dotyczy ona również uczuć wobec innych osób [...]; 3) osobistą przestrzeń i nietykalność cielesną, czyli obszar, z którym jesteśmy psychicz­

nie (emocjonalnie) związani; niekoniecznie musi to być dom czy mieszkanie, może to być miejsce, w którym osoba aktualnie przebywa i które traktuje jako »swoje« [...]; 4) sferę autonomii zachowania, a więc sferę, w której jednostka pragnie postępować

zgodnie z własną wolą. Sfera ta obejmuje również relacje z innymi ludźmi” (cyt. za: A. Mednis, Prawo do prywatności a interes publiczny, Kraków 2006, s. 93-94).

39 J. Barta, R. Markiewicz, Szczególne obowiązki m e d ió w ., s. 447.

40 J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę. Analiza cywilnoprawna, Zakamycze 2006, s. 197; zob. także: I. Dobosz, Prawo prasowe. Podręcznik,

- s ą to m ię d z y in n y m i w ia d o m o ś c i o z n ę c a n iu się m ę ż a n a d ż o n ą , k łó tn ia c h m a łż e ń s k ic h , s c e n a c h z a z d r o ś c i z p o w o d u n ie w ie r n o ś c i je d n e g o z m a łż o n ­ k ów ). E le m e n te m p r y w a tn o ś c i s ą ró w n ie ż d a n e d o ty c z ą c e to ż s a m o ś c i o so ­ b y (w ie k , n a z w is k o , m ie js c e z a m ie s z k a n ia , o z n a c z e n ie p łc i, n u m e r u t e l e ­ fo n u , z a w o d u , m ie js c a w y k o n y w a n e j p ra c y ). T r z e b a z a z n a c z y ć , ż e do s fe ry p r y w a tn o ś c i n a l e ż ą t a k ż e o k o lic z n o śc i ze s f e r y in ty m n e j (w o rz e c z n ic tw ie u z n a n e z o s ta ło , ż e do t a k i c h o k o lic z n o ś c i n a l e ż ą s p r a w y d o ty c z ą c e z w ią z ­ k ó w in ty m n y c h i s e k s u a ln o ś c i) o ra z d a n e d o ty c z ą c e w y s o k o ś c i u z y s k iw a ­ n y c h d o ch o d ó w , w łą c z a ją c w to w y so k o ść p o b ie r a n e g o w y n a g r o d z e n ia z a p r a c ę . W e d łu g o r z e c z n ic tw a p o ls k ic h s ą d ó w do s f e r y p r y w a tn o ś c i z a lic z a ­ n e s ą ró w n ie ż s p r a w y d o ty c z ą c e o p is u t r y b u ż y c ia je d n o s tk i, z a c h o w a n ia się i p o s tę p o w a n ia w o b e c osó b tr z e c ic h o ra z o k o lic z n o ś c i d o ty c z ą c e ś m ie r c i osoby. D a n e d o ty c z ą c e k a r a l n o ś c i czy p o p e łn io n y c h p rz e z j e d n o s t k ę p r z e ­ s tę p s tw t a k ż e n a l e ż ą do s f e r y p r y w a tn o ś c i41. U m ie s z c z e n ie z a p is ó w d o ty c z ą c y c h w o ln o ś c i p r a s y o ra z w o ln o ś c i w y p o ­ w ie d z i w p o ls k ie j k o n s ty tu c ji n ie j e s t w y ją tk o w e . W o ln o śc i t e z n a j d u j ą się w w ie lu w s p ó łc z e s n y c h u s t a w a c h z a s a d n ic z y c h p a ń s tw . W R e p u b lic e C z e ­ s k ie j r e g u la c ja d o ty c z ą c a w o ln o ś c i w y p o w ie d z i z n a jd u je się w a r t . 17 K a r ty p o d s ta w o w y c h p r a w i w o ln o ś c i42. P r z e p is t e n w u s t. 1 s ta n o w i, że „ p o rę ­ c z a s ię w o ln o ść w y p o w ie d z i i p ra w o do in f o r m a c ji”, a k a ż d y c z ło w ie k m a p ra w o do w y r a ż a n i a sw o ic h p o g lą d ó w w j a k ik o lw ie k m o ż liw y sp o só b o ra z do p o s z u k iw a n ia , o tr z y m y w a n ia i r o z p o w s z e c h n ia n ia id e i i in fo r m a c ji, b e z w z g lę d u n a g r a n ic e p a ń s tw o w e ( u s t. 2). C e n z u r a j e s t n ie d o p u s z c z a ln a (u s t. 3), a w o ln o ść w y p o w ie d z i o ra z p r a w o do p o s z u k iw a n ia i r o z p o w s z e c h n ia ­ n i a in f o r m a c ji m o g ą b y ć o g ra n ic z o n e w u s ta w ie je d y n ie w s y tu a c ji, g d y j e s t to n ie z b ę d n e w d e m o k r a ty c z n y m s p o łe c z e ń s tw ie do o c h r o n y p r a w i w o ln o ­ śc i in n y c h osób, b e z p ie c z e ń s tw a p a ń s t w a , p o r z ą d k u p u b lic z n e g o , o c h ro n y z d r o w ia p u b lic z n e g o i o b y c z a jn o ś c i (u s t. 4). O r g a n y p a ń s tw o w e o ra z o r g a n y s a m o r z ą d u t e r y to r ia ln e g o s ą o b o w ią z a n e do u d z i e l a n i a in f o r m a c ji o p r o w a ­ d z o n e j p rz e z s ie b ie d z ia ła ln o ś c i ( u s t. 5 )43. W a r t . 2 0 K o n s ty tu c ji H is z p a n ii44u z n a n o i p o d d a n o o c h ro n ie p ra w o do sw o b o d n e g o w y r a ż a n ia i r o z p o w s z e c h n ia n ia m y ś li, id e i i o p in ii z a p o m o c ą sło w a , p is m a lu b ja k ie g o k o lw ie k ś r o d k a p r z e k a z u o ra z do sw o b o d n e g o p r z e ­ k a z y w a n ia i o tr z y m y w a n ia p ra w d z iw e j in fo rm a c ji z a p o m o c ą ja k ie g o k o l­ w ie k ś r o d k a r o z p o w s z e c h n ia n ia ( u s t. 1). W o ln o śc i t e n ie m o g ą p o d le g a ć c e n ­ z u r z e u p r z e d n ie j ( u s t. 2). P a r l a m e n t a r n a k o n tr o la n a d ś r o d k a m i m a s o w e ­ go p r z e k a z u ( p o d le g a ją c y m i p a ń s t w u b ą d ź in n e j i n s ty tu c ji p u b lic z n e j) m o ż e 41 Tamże, s. 197-205.

42 16 czerwca 1992 roku Czeska Rada Narodowa uchwaliła konstytucję Republiki Cze­ skiej. Weszła ona w życie 1 stycznia 1993 roku. Częścią porządku konstytucyjnego stała się Karta podstawowych praw i wolności, odziedziczona po Federacji Czesko-Słowackiej, przy­ swojona uchwałą Prezydium Czeskiej Rady Narodowej z 16 grudnia 1992 roku. Por. M. Kruk, Konstytucja Czech, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2000, s. 24-25.

43 Tamże, s. 74.

44 Król Hiszpanii Juan Carlos podpisał konstytucję 27 grudnia 1978 roku. Weszła ona w życie 29 grudnia 1978 roku. Por. T. Mołdawa, Konstytucja Hiszpanii, Warszawa 2008, s. 15.

P odstaw y praw n e swobody w ypowiedzi oraz możliwości jej o graniczania 1 83

b yć o k r e ś lo n a u s t a w ą . U s t a w a m a re g u lo w a ć ró w n ie ż m o ż liw o ść d o s tę p u do ś ro d k ó w m a so w e g o p r z e k a z u z n a c z ą c y m g r u p o m s p o łe c z n y m i p o lity c z n y m , p r z y u w z g lę d n ie n iu p lu r a liz m u s p o łe c z n e g o i ró ż n o ro d n o ś c i ję z y k ó w w H i­ s z p a n ii ( u s t. 3). G r a n ic ą w w . w o ln o ś c i j e s t p ra w o do czci, p r y w a tn o ś c i, w ła s ­ n e g o w iz e r u n k u , a t a k ż e o c h ro n y d z ie c i i m ło d z ie ż y (u s t. 4 )45. N ie m ie c k a u s t a w a z a s a d n ic z a r e g u lu je p r a w o do sw o b o d y w y p o w ie ­ d z i w a r t . 5 46. W u s t. 1 te g o a r t y k u ł u z n a jd u je s ię z a p is o p r a w ie k a ż d e ­ go c z ło w ie k a do sw o b o d n e g o w y p o w ia d a n ia i r o z p o w s z e c h n ia n ia w ła s n y c h p o g lą d ó w w sło w ie , p iś m ie i o b r a z ie o ra z do p o z y s k iw a n ia b e z p r z e s z k ó d in f o r m a c ji ze ź r ó d e ł p o w s z e c h n ie d o s tę p n y c h . Z a p e w n io n a z o s t a ł a w o ln o ść p r a s y o ra z w o ln o ść in f o r m a c ji z a p o ś r e d n ic tw e m r a d i a , te le w iz ji i film u . K o n s ty tu c ja z a k a z u je ró w n ie ż s to s o w a n ia c e n z u ry . W u s t. 2 p r z e w id z ia n o m o ż liw o ść o g r a n ic z e n ia p r a w o k r e ś lo n y c h w u s t. 1, g d y o g r a n ic z e n ia t e w y ­ n i k a j ą z p rz e p is ó w o g ó ln y c h u s ta w , p r z e p is ó w o o c h ro n ie m ło d z ie ż y i p r a ­ w a do czci o s o b is te j47. W k o n s ty tu c ji r o s y js k ie j r e g u l a c j a d o ty c z ą c a s w o b o d y w y p o w ie d z i z n a ­ l a z ł a się w a r t . 2 9 48. Z g o d n ie z n im k a ż d e m u c z ło w ie k o w i g w a r a n t u j e się w o ln o ść m y ś li i s ło w a ( u s t. 1). P r o p a g a n d a b ą d ź a g ita c ja r o z p a la ją c a n i e ­ n a w iś ć i w ro g o ść s p o łe c z n ą , r a s o w ą , n a r o d o w ą lu b r e l i g i j n ą j e s t n ie d o p u s z ­ c z a ln a . Z a b r o n io n e j e s t ró w n ie ż u p r a w i a n i e p r o p a g a n d y w y ż s z o ś c i s p o ­ łe c z n e j, ra s o w e j, n a r o d o w e j, r e lig ijn e j lu b ję z y k o w e j ( u s t. 2). K o n s ty tu c ja z a k a z u je z m u s z a n i a do u j a w n i a n i a sw o ic h o p in ii i p r z e k o n a ń a lb o do w y ­ r z e c z e n ia się ic h (u s t. 3). Z g o d n ie z u s t. 4 k a ż d y m a p ra w o do s w o b o d n e g o p o s z u k iw a n ia , u z y s k iw a n ia , p r z e k a z y w a n ia , t w o r z e n ia i r o z p o w s z e c h n ia ­ n i a in f o r m a c ji w d o w o ln y , z g o d n y z p r a w e m sp o só b . W u s t. 5 z n a l a z ł a się g w a r a n c ja w o ln o ś c i ś ro d k ó w m a s o w e g o p r z e k a z u o ra z z a k a z c e n z u r y 49. W ło s k a k o n s t y t u c j a z a w i e r a o d n ie s ie n ie do w o ln o ś c i w y p o w ie d z i w a r t. 2 1 50. Z g o d n ie z ty m a r ty k u łe m w sz y sc y lu d z ie m a ją p ra w o s w o b o d n e ­ go w y r a ż a n ia sw o ich m y ś li z a p o m o c ą sło w a , p is m a i w s z e lk ic h in n y c h ś r o d ­ k ó w ro z p o w s z e c h n ia n ia . P r a s a n ie m o że by ć p o d d a n a k o n c e s jo n o w a n iu czy c e n z u rz e . K o n f is k a ta m o ż e n a s tą p ić je d y n ie n a m o cy u m o ty w o w a n e g o a k t u w ła d z y są d o w e j w r a z ie p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw , z a k tó r e p ra w o p ra s o w e w y ­ r a ź n ie j ą p rz e w id u je , a lb o w r a z ie n a r u s z e n i a je g o p rz e p is ó w p rz e w id u ją c y c h 45 Tamże, s. 35.

46 23 maja 1949 roku została opublikowana Ustawa zasadnicza Republiki Federalnej Nie­ miec. 24 maja konstytucja weszła w życie. Ustawa od momentu uchwalenia była wielokrotnie nowelizowana (do końca 2006 roku ogłoszono 52 ustawy zmieniające bądź uzupełniające zapi­ sy tej konstytucji). Por. B. Banaszak, Konstytucja Niemiec, Warszawa 2008, s. 12, 32.

47 Tamże, s. 39.

48 Ustawa zasadnicza Federacji Rosyjskiej została przyjęta w ogólnonarodowym referen­ dum 12 grudnia 1993. Por. A. Bosiacki, A. Kubik, Konstytucja Federacji Rosyjskiej, Warsza­ wa 2000, s. 27.

49 Tamże, s. 46-47.

50 Tekst ustawy zasadniczej został promulgowany przez tymczasową głowę państwa 27 grudnia 1947 roku i 1 stycznia 1948 roku konstytucja Republiki Włoskiej weszła w życie. Por. Z. Witkowski, Konstytucja Włoch, Warszawa 2004, s. 11.

w skazanie osób odpowiedzialnych. W bezwzględnie nagłych sytuacjach, gdy nie m a możliwości podjęcia n a czas d ziałania przez w ładzę sądową, konfi­ s k a ta p rasy periodycznej może być dokonana przez urzędników policji sądo­ wej. M uszą oni je d n a k zawiadom ić w ciągu 24 godzin w ładzę sądową, k tó ra m a kolejne 24 godziny n a zatw ierdzenie konfiskaty (bez sądowego za tw ie r­ dzenia ko nfiskatę uw aża się z a uchyloną i pozbaw ioną w szelkich skutków). K onstytucja zakazuje w szelkich publikacji prasow ych, przed staw ień i in ­ nych w ystąpień, k tóre sprzeciw iają się dobrym obyczajom51.

P rzed staw io n e powyżej regulacje dotyczące swobody w ypow iedzi wy­ raźn ie w sk a z u ją n a w agę, ja k ą dem okratyczne społeczeństw a przy p isu ją w olności słowa. Św iadczy o ty m ra n g a aktów praw nych, ta k m iędzy n aro­ dowych, ja k i krajow ych, zaw ierających zapisy g w a ra n tu jąc e wolność wy­ powiedzi.

S u m m a r y

T h e le g a l f o u n d a t i o n s o f f r e e d o m o f e x p r e s s io n a n d i t s le g a l l im ita tio n s

W ithout freedom of speech any fully dem ocratic country can not exist. The existence of th e principle of freedom of expression is g u aran teed by num erous laws, both in tern atio n ally an d inside each country. This publication is intended to bring th e regulation in m ost acts of in te rn a tio n a l an d regulations in some E uropean constitutions. In th e p resen t p ap er its a u th o r discusses th e principle of freedom of expression and legal c o n strain ts in th e U niversal D eclaration of H u m an Rights, In te rn a tio n a l Covenant on Civil an d Political Rights, th e E uropean Convention on H um an R ights and F u n d am en tal Freedom s and in th e Polish constitution, th e G erm an constitution, th e Ita lia n constitution, th e Czech constitution, th e S panish constitution and th e R ussian constitution.