ośrodek kształcenia młodzieży
krajów Europy Wschodniej
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 1, 35-43
M a r t i n Sc h i e c k
M u zeu m w e F r a n k fu r c ie n a d O d r ą
U N IW E R S Y T E T FR A N K FU R C K I
JA K O O Ś R O D E K K SZTA ŁC EN IA M ŁO D ZIEŻY K R A JÓ W EU R O PY W SC H O D N IEJ
Zagadnienie o ddziaływ ania V iadriny na społeczeństw a krajów położonych na w schód od O dry, za pośrednictw em studiującej tu m łodzieży, je s t dotąd słabo zbadane. Pomijanie tego aspektu pracy uczelni p om niejsza jej rzeczywistą rolę, jaką spełniała ona w tej części Europy.
Problem ten zo stał podjęty po raz pierw szy podczas Trzeciego Kolokwium H isto rii Państw a, odbytego w roku 1979, w w ystą pieniach k ilku autorów podejm ujących tem atykę z dziejów oświa ty. Analizie poddano wówczas także zagadnienie kraju pochodzenia studentów y ia d rin y 1. W m ateriałach Kolokwium znajdziemy stw ier dzenia, iż U n iw ersy tet Frankfurcki w całym okresie swego istnie nia był: „miejscem zawiązywania się międzynarodowych osobistych więzi” oraz „tran zyto w ym w agonem w pociągu dziejów”, swoistą kolonią, w której krzyżowały się wpływy i zawiązywały kontakty francusko -n iem iecko-p olsko-w ęgierskie2.
Dla w ielu studentów pochodzących z B randenburgii, Pomorza, Łużyc, Ś ląska, W ielkopolski i sąsiadujących z nimi krain, a także dalszych prow incji północno-wschodniej i południowo-wschodniej Europy, V iadrina - dzięki swem u położeniu geograficznem u - była najbliższym uniwersytetem, gdzie mogli oni czerpać wiedzę. Wielu z nich po okresie studiów we Frankfurcie wędrowało dalej - na sław ne uczeln ie N iem iec Zachodnich, N iderlandów i Anglii. Dla części studentów była Y iadrina przedsionkiem otw ierającym
we F rankfurcie około 55 000 studentów . Z tej liczby 2500 w y w odziło się z Polski, Litwy, R osji, krajów nadbałtyckich, C zech, Moraw, W ęgier i Siedm iogrodu.
W rozbiciu na okresy i m iejsce pochodzenia szczegółowe zes taw ienie przedstaw ia się następująco:
Okv N * a tfahpM a 1 Wwr 1 litMa Cady 1 Knjt M * YMIapaMa) to w y 1506-1600 401 95 - 117 - -1601-16« 216 181 - 101 - -1649-1700 240 122 - 23 -1701-1811 376 251 - 21 -Ł f o k IZ B 6 » 115 2C 200 19
Dane pow yższe pochodzą z wykazów studentów im m atrykulo w anych, co nie oddaje pełnej liczby studiujących. Obok nich bowiem na każdym uniwersytecie istniała także kategoria wolnych słuchaczy, którą dla tamtych lat szacunkowo określa się w granicach 20%. Można przyjąć, że w przypadku Viadriny było ich więcej, jako że dla wielu był Uniwersytet Frankfurcki etapem przejściowym ich akademickiej edukacji5.
Z przedstawionej tabeli wynika dobitnie, że czołową pozycję w grupie studentów - obcokrajowców zajmowała młodzież z Polski i Litwy z łączną liczbą 1348 osób. Większość z nich immatrykulo wała się w XVII wieku.
Na drugim m iejscu byli studenci z W ęgier i Siedm iogrodu z ogólną liczbą 649 osób. Także i w tym przypadku w XVII
wieku było ich najw ięcej. Dla studentów z Czech i M oraw cha rakterystyczne je st, iż najw iększa liczba pochodziła z m iasta Jih- lavy (niem. Iglau), zam ieszkanego przez liczną kolonię niem iecką. Rzuca się tu w oczy radykalny spadek studentów rekrutujących się z tych krajów , spowodowany przeobrażeniam i w ywołanym i kontrreform acją i podporządkow aniem Czech i M oraw rygorom narzucanym przez cesarzy A u strii6.
W początkowym okresie istnienia uczelni, a zwłaszcza w wieku XVII najw iększą popularnością cieszyła się teologia. Dopiero w następnym w ieku m edycyna i praw o zaczęły w ypierać atrak cyjność studiów teologicznych.
Dla teologów ze wschodu była V iadrina m iejscem studiów dla przedstaw icieli czterech wyznań protestanckich: kalw ińskiego, reprezentowanego przez synów szlachty m ałopolskiej, litewskiej i białoruskiej, a także Węgier i Siedmiogrodu; unitariańskiego, czyli braci czeskich i niem ieckich w yw odzących się ze środow isk m ieszczańskich, zm uszonych do opuszczenia Czech i osiedlenia się na terenie W ielkopolski, gdzie w Lesznie założyli sw oje cen trum intelektualno-religijne; luterańskiego, reprezentującego głów nie mieszczan niem ieckiego pochodzenia z W ielkopolski i m iast Prus Królewskich, a także z Czech, Moraw, Słow acji i Siedm io grodu, oraz ariańskiego (bracia polscy).
Studenci arianie rekrutowali się z drobnej szlachty i mieszczan Małopolski i W ielkopolski7.
Studenci z Polski w latach końcowych działalności U niw ersy tetu we Frankfurcie (1796-1806) stanow ili 12,5% ogólnego stanu uczącej się tu m łodzieży. Z ogólnej ich liczby 178 osób 116 wywodziło się ze środow isk w łaścicieli dużych m ajątków ziem skich, 9 dzierżawców majątków, 21 reprezentantów mieszczaństwa, 3 synów oficerów i 5 synów pastorów. 79% polskich studentów reprezentowało środowiska szlacheckie, co wnioskować m ożna na podstawie podawania przez nich przy nazwiskach swego rodowego herbu.
Wśród kierunków przez nich najczęściej wybieranych w tych latach znajdow ało się prawo z liczbą 142 studentów. Na kierun kach prawno-adm inistracyjnych studiowało 19 osób. Siedem w yb rało teologię, cztery filozofię i trzy m edycynę8.
Czech i M oraw. Studenci U niw ersytetu Frankfurckiego odegrali w późniejszych latach w ybitną rolę w dziejach czeskiego hum a n iz m u 10.
W śród studentów z W ęgier n ajliczniejszą grupę stanowili re p rezentanci tam tejszych kolonii Niem ców , wywodzących się z Sak sonii. W latach 1540-1621 przeciętnie przebywało na Uniwersytecie od jednej do dwóch osób z tego kierunku. W roku 1622 ich liczba w zrosła do 25. Związane to było z rekatolizacją Uniw ersytetu w H eidelbergu, gdzie dotąd studiowała młodzież z Siedmiogrodu. O dtąd atrakcyjnym dla niej stał się F rankfurt nad Odrą .W latach 1540-1796 studiow ało we F rankfurcie 649 młodych ludzi po cho dzących z W ęgier, z czego 188 w yw odziło się z S iedm iogrodu11. W pierw szym , jeszcze katolickim okresie istnienia Viadriny (1506-1540), studenci wywodzili się z wielu państw niem ieckich oraz z Poznania, Torunia i ich okolic 12.
Po przejściu Brandenburgii na protestantyzm i założeniu fakultetu teologii ew angelickiej napłynęła do Frankfurtu młodzież z Europy w schodniej. Byli to synowie polskiej szlachty, luteranie z Sied m iogrodu, Czech i Moraw oraz kalw ini węgierscy.
Do roku 1600 studiowało tu ponad 400 studentów z Polski. Część z nich ukończyła studia we Frankfurcie, niektórzy o trzy m ali tytuły honorowych rektorów (Ehrenrektoren), jakie przyz naw ano w ybitnym studentom po ukończeniu studiów. W roku 1569 tytuł taki zdobył Andrzej Czarnkow ski, a w roku 1570 Piotr Czarnkow ski. Nie wszyscy z nich byli reprezentantam i wyznania protestanckiego. Stanisław K ościelski, który w 1559 wyróżniony został tytułem honorowego rektora, stał się potem jednym z przed staw icieli polskiej kontrreform acji, zaś jego brat Łukasz, także student Viadriny, został biskupem poznańskim.
Na M orawach działał jak o reprezentant reform acji K rzysztof Preuss, rektor Viadriny w roku 1543, a także w latach 1548 i 1556. Ze Śląska wywodził się profesor Viadriny Jan Hedericus (H eidenreich), który był pastorem w Jihlavie (niem. Iglau), gdzie
zw alczał braci czeskich. Jego książka „Examinatio capitum doc- trinae fratrum ... in Bohem ia et M o ra via " wydana została we Frankfurcie nad O drą w roku 1580. Tytuł honorow ego rektora w roku 1595 otrzym ał baron H anibal von W aldstein, wywodzący się z tej samej linii rodowej co słynny W allenstein.
W ielki wpływ na wysoki poziom wiedzy o sztuce poetyckiej na V iadrinie wywarł M arcin Opitz - cieszący się tytułem ojca niem ieckiej poezji na Śląsku. Opitz został w roku 1622 powołany przez księcia Siedm iogrodu Gabora Bethlena na w ykładow cę Kal wińskiej Akadem ii w W eissenburgu. Tow arzyszył on siostrzeń cowi księcia, Piotrow i Bethlen w, jego wielkiej „w ypraw ie po wiedzę” . W roku 1626 byli we Frankfurcie.
Po zmianie w yznania przez Hohenzollernów w roku 1613 Viad- rina stała się uczelnią o orientacji kalw ińskiej, co w yw arło zna czący wpływ na osłabienie frekw encji studentów ze wschodu, gdzie kontrreform acja, w zm ocniona w sparciem władzy państw o wej, odnosiła coraz w iększe sukcesy. Zm niejszenie frekw encji z tam tego kierunku zrekom pensow ał fakt przejścia U niw ersytetu w Heidelbergu na stronę kontrreform acji.
Uniwersytet we Frankfurcie przeżyw ał swój dobry okres mimo powstania U niw ersytetu w H alle oraz B erlińskiego Tow arzystw a Naukowego.
Okres wczesnego O św iecenia na U niw ersytecie Frankfurckim związany jest ściśle z działalnością takich ludzi nauki jak: Krzysztof Pelargus, reprezentant jednego z odłam ów kalw inizm u; profesor teologii Jan B ergius, który w ykładał tu w latach 1617-1624; Samuel Strimesius, wybitny przedstawiciel odłamu kalwinizmu zo rientowanego na Unię Kościołów protestanckich, który był atrakcyj ny dla protestantów ze Wschodu. Był wśród nich Daniel Ernst Jabłoński, wybitny orientalista, w ielce zasłużony dla hebraistyki poprzez wydawanie we F rankfurcie pism w języku hebrajskim , związany z w ielom a środow iskam i Europy W schodniej. Jabłoń ski był wnukiem słynnego uczonego Com eniusa (K om eńskiego), reprezentanta braci czeskich, którzy znaleźli schronienie w L esz nie. Jabłoński był absolw entem gim nazjum w Lesznie, następnie studiował na U niw ersytecie Frankfurckim , w N iderlandach i na Oxfordzie. Był profesorem Viadriny i kapelanem dworu w Królewcu
Z V iadriną zw iązany był także jeg o syn, historyk kościoła, Paul Ernst Jabłoński oraz Karol Gottfrid Woide, pochodzący także z Leszna, późniejszy słynny egiptolog, działający w Anglii.
Na atrakcyjność Viadriny dla studentów ze Wschodu m iała swój w pływ także obecność tutaj w ybitnego uczonego Jan a K rzysztofa Beckm ana, ośm iokrotnego rektora. Pod jego kierun kiem napisał swą dysertację polski szlachcic, Grzegorz z Obór O borski. N osiła tytuł „Pietate subditorum erga principem", czyli: „O czci poddanych należnych k sięciu” .
W okresie wczesnego O św iecenia działają tu jeszcze Samuel Stryks i H enryk von Cocceji, jak o reprezentanci teorii prawa naturalnego w prawodawstwie i związany z nimi Justus Krzysztof Dithm ar. Był on tym, który złożył podw aliny pod naukowe upra w ianie kam eralistyki na tutejszym uniw ersytecie, co podniosło rangę uczelni. K am eralistyka stała się wiodącym kierunkiem na U niw ersytecie Frankfurckim .
Szczytow ym punktem powiązań Viadriny ze W schodem był okres przełom u XVII i XVIII wieku, kiedy wśród tutejszych w y kładow ców znajdow ali się filozof M arcin von Ostrowski (1695) i Paul G yöngyossi (pastor reprezentujący kalw inizm 1727-1737).
Na uw agę zasługuje też fakt, że V iadrina fundowała stypendia dla studentów ze Wschodu, reprezentujących środowiska kalwińskie i zjednoczonych braci, a także dla uczniów podległego V iadrinie gim nazjum w B erlin ie 13.
Kolejny znaczny napływ studentów ze Wschodniej Europy miał m iejsce w okresie O świecenia.
Wszyscy późniejsi rektorzy leszczyńskiego Gimnazjum studiowali na tutejszym Uniwersytecie. Był wśród nich Jan Ludwik Cassius, założyciel Frankfurckiego Towarzystwa Nauk i Sztuk Pięknych, póź niejszy rektor w Lesznie, który w roku 1797 wydał podręcznik nauki języka polskiego (Lehrgebäude der polnischen Sprachlehre...).
W śród autorów podręczników wspom nieć należy Karola Gott- lieba Svareza, autora podręcznika pruskiego prawa ziem skiego,
wydanego po polsku w roku 1794 pod tytułem „Nauka o prawach dla obyw atelów państw p ru sk ic h ".
A bsolw ent prawa tutejszego Uniw ersytetu - Franciszek Ogro- dowicz - był tu zatrudniony w roku 1797, jako lektor języ k a p o lsk ieg o 14. W iele m iejsca zajm ow ały sprawy krajów Europy W schodniej w czasopiśmie „Historisches Portefeuille”, wydawa nym przez Karola Renatusa Hausena oraz w pracach - założonego przez Joachim a Jerzego D arijesa - Frankfurckiego T ow arzystw a N aukow ego15.
W ostatnim okresie istnienia Uniw ersytetu jego pow iązania ze W schodnią Europą w iążą się z nazw iskiem G otthelfa Sam uela Steinbarta. Od 1774 do 1809 roku interesow ał się on pedagogiką. Jego now atorskie idee reform ow ania oświaty wpłynęły na kształt pedagogiki w całym państw ie. Był nie tylko teoretykiem , ale także praktykiem . K ierow ał znajdującym i się bliżej i dalej p o ło żonymi od Frankfurtu placów kam i oświatowym i i w ychow aw czymi, wśród których było słynne „Pedagogium ” w Sulechow ie. W roku 1800 w prow adził tu naukę język a polskiego.
W późniejszym okresie istnienia V iadriny studiowały lub od wiedzały U niw ersytet liczne osobistości państwowe i kościelne z Europy W schodniej. Byli wśród nich:
- Bogusław Joachim Lobkow icz z H assenstein z północnych Czech, który studiował we Frankfurcie. W 1567 roku studia ukoń czył w W ittenberdze z tytułem honorow ego re k to ra 16.
- Daniel M ikołajew ski (1560-1633) studiow ał na V iadrinie w roku 1581, późniejszy senior K ościoła braci zjednoczonych na Kujawach. Był jednym z tłum aczy tak zwanej biblii gdańskiej wydanej w 1632 roku.
- Paul M edgyesi (1605-1663), profesor w Collegium w Deb- reczynie i kapelan dw orski księcia Lorantfy. W roku 1628 stu diował na Viadrinie.
- K rzysztof A rciszew ski (1592-1656), admirał dow odzący w y prawą holenderską do Brazylii w roku 1629. Potem piastow ał wysokie stanow iska w w ojsku polskim . Im m atrykulow ał się w V iadrinie w roku 1608.
- Aleksander G abriel Hulew icz z W ojutyn (1696-1772), wy wodzący się ze szlacheckiej polskiej rodziny. Był pierw szym
liwości.
- Sam uel Decsy (1742-1816), absolw ent kierunku teologicz nego V iadriny, późniejszy pracow nik biblioteki uniwersyteckiej we F rankfurcie. Zw olennik nauk przyrodniczych.
- A lojzy Prosper Biernacki studiow ał w końcu XVIII wieku. Po pow rocie do Polski w swych dobrach zaczął upowszechniać zdobytą wiedzę, unowocześniając produkcję rolną. W latach księst wa warszawskiego był jednym z tych, którzy zabiegali o założe nie w W arszaw ie Akademii G ospodarstw a W iejskiego, której jedn ak nie udało się utworzyć. Założył w swych dobrach szkołę ro ln ic z ą 17.
- Andrzej Franciszek Dybek, ostatni polski student Viadriny. W roku 1811 uzyskał doktorat na kierunku m edycznym. Był je d nym z założycieli fakultetu m edycznego na U niw ersytecie W ar szaw skim 18.
Pr z y p i s y
1. D ie O d e r -U n iv e r s itä t F r a n k fu rt. B e itra g e zu ih re r G e sc h ic h te , W eim ar, 1983.
W pracy tej opublikow ano szereg artykułów: Othm ar Feyl, D ie V iadrina und das ö stli
che E uro pa , s. 105,
H enryk R ietz, Die B eziehungen zwischen
Torun u nd d e r U niversität Frankfurt (O der),
s. 140,
M arian D rozdow ski, Polnische Studenten
an d e r Viadrina im 18. Ja h rhundert, s. 148,
W ithold M olik, P olnische Studenten an
d e r U n iv e r s itä t F r a n k fu r t (O d e r) um d ie W ende des 18. zum 19. Jahrhundert, s. 154,
R yszard E rgetow ski, D er Erwerb der D ok
torw ürde durch A n d rze j Franciszek D ybek an der Viadrina im Jahre 1811, s. 159,
Jan Marti ne k. Die Universität Frankfurt (O-
der) und der böhmische H um anism us, s. 162,
Franz Hahn, M atija Antun R eljkovic und
F rankfurt (O der), s. 166,
Sandor Ladanyi, Ungarische Studenten an
d e r U niversität Frankfurt an d er Oder [w:] F ra nkfurter Beiträge zu r Geschichte, H eft 12.
o.O., o .J., s. 27.
Ponadto inform acje z tego zakresu m ożna znaleźć w następujących pozycjach:
T h e o d o r W o tsch k e, P o ln isc h e S tu d e n
ten in F r a n k fu rt, w: J a h r b ü c h e r f ii r K u ltu r u n d G e sc h ic h te der Sla ven , N. F ., Bd. V,
B re sla u 1929, s. 228,
O tto B a rd o n g , D ie B r e s la u e r an d e r
U n iv e rsitä t F ra n k fu rt (O der). E in B eitra g z u r sc h le s is c h e n B ild u n g sg e sc h ic h te. 1648-
1811, W iirzb u rg 1970,
G o ttfrid K liesch , D e r E in flu ß d e r U ni
v e rsitä t F ra n kfu rt (O der) a u f die sch lesisch e B ild u n g s g e s c h ic h te , d a r g e s te llt an den
B r e s la u e r Im m a tr ik u lie r te n vo n 1 5 0 6 bis 1 6 4 8 , W flrzburg 1960.
2. O. Feyl, op.cit., s. HO. 3. Tam że. s. 111. 4. Tam że, s. 109.
5. G. M ühlpfordt, Die O der-U niversität
15 06-1811, [w:J D ie O der-U niversität F ra n k f u r t B eiträ g e zu ih re r G esch ich te, W eim ar
1983, s. 25. 6. O. Feyl, op.cit., s. 109. 7. Tam że, s. 112. 8. W. M olik, op.cit., s. 156. 9. M. D rozdowski, op.cit.. s. 149. 10. J. M artinek, op.cit., s. 162. 11. S. Ladanyi, op.cit., s. 28. 12. Tam że, s. 28 i O. Feyl, op.cit., s. 115. 13. K. R. H ausen, Geschichte d e r U ni
v e rsitä t und S tadt F ra n kfu rt a. d. O der,
Frankfurt (O der), 1800, s. 141. 14. Tam że, s. 133. 15. O. Feyl, op.cit., s. 126. 16. O. Feyl. op.cit., s. 129. 17. W. M olik, op.cit., s. 1S7. 18. R. E rgetow ski, op.cit., s. 159.
T łum aczył Z bigniew Czarnuch. Skróty w tekście wprowadził tłum acz.
