Rozumienie pojęć przez dzieci sześcioletnie a ich poziom inteligencji

(1)

Gabriela Mazurek

Rozumienie pojęć przez dzieci

sześcioletnie a ich poziom inteligencji

Nauczyciel i Szkoła 1-2 (10-11), 98-110

(2)

Gabriela M azurek

Rozumienie pojęć przez dzieci sześcioletnie

a ich poziom inteligencji

N arodzone dziecko nie przynosi ze sobą gotow ych sposobów zachow ania ani w iedzy o „wielkim , kolorow ym , brzęczącym ” świecie. N iew iele w iedząc, znając i um iejąc, dąży ono do zdobyw ania w iedzy o sw oim otoczeniu i o sobie samym. W w yniku rozw oju i uczenia się stopniowo zaczyna rozum ieć to, co w idzi, słyszy, w ącha, sm akuje i dotykając — czuje. D ziecko dąży do rozszerzenia swej wiedzy, pogłębienia rozum ienia św iata i siebie samego.

D zieci będące w w ieku przedszkolnym znajdują się w takim okresie życia, w którym dowolność procesów poznaw czych nie tylko pozw ala im na próby pano w ania nad w łasnym zachow aniem , ale w pływ a też na sposób przysw ajania wiedzy o św iecie. D zieci zaczynają być coraz bardziej tej w iedzy o św iecie św iadom e, zaczynają rów nież uśw iadam iać sobie fakt, że czegoś nie w iedzą i celow o dążą do poznania, zrozum ienia, czyli do wiedzy.

E lem entam i organizującym i w iedzę o św iecie sąpojęcia. W m iarę ich opano w yw ania przez dzieci ich obraz św iata staje się uporządkow any, nie przestając się jednocześnie w zbogacać. Dzieci, badając świat, pytają, a inform acje, które u zy skują w odpow iedzi na sw oje pytania, stanow ią zaczątek rozw oju podstaw ow ych pojęć. Pojęcia stanow ią odbicie osobistego i niepow tarzalnego rozw oju dzieci.

Termin „pojęcie” je st definiowany, opisyw any i analizow any z różnych punk tów w idzenia: psychologicznego, pedagogicznego, sem antycznego, logicznego. „Pojęcie” w iąże się ze spostrzeganiem , wyobrażeniem , m ow ą, sądam i, w iedzą po jęciow ą, a najw yraźniej i najm ocniej z m yśleniem człowieka.

M. Przetacznik-G ierow ska i G. M akiełło-Jarża (1989, s. 165) tw ierdzą, że „pojęcia n ależą do tych form odzw ierciedlania św iata w św iadom ości człow ieka, które m ają charakter zjaw isk intelektualnych — m yśli. Są one zarazem w ytw orem czynności m yślenia, pow stają w wyniku przeprow adzania przez jed n o stk ę rozm a itych operacji, a przede w szystkim abstrahow ania i uogólniania” .

E. H urlock (1985, s. 130) pisze, iż „pojęcia nie są bezpośrednim i danymi sensorycznym i, są raczej w ynikiem szczegółow ego zbadania i połączenia — w ią zania razem lub doczepiania oddzielnych dośw iadczeń zm ysłow ych. W spólne

(3)

Gabriela M azurek — Rozumienie pojęć przez dzieci sześcioletnie.

99

elem enty w różnych przedm iotach bądź sytuacjach służą do łączenia tych przed m iotów lub sytuacji w jedno pojęcie” .

W edług W. W itwickiego (1962, s. 372) „w nauce, staram y się ograniczyć zna czenia wyrazów m ożliw ie jasno i dokładnie i z jednym w yrazem łączyć stale jedno i to samo wiadome znaczenie, jedno i to samo nazywać zawsze tak samo. Te przed staw ienia nieobrazow e, w których za każdym razem to samo m am y na myśli i w iem y co — nazyw am y pojęciam i” .

Z. Cackow ski (1968, s. 54) uważa, że „pojęcie to myśl, którą w iąże człow iek z określoną nazw ą, myśl znacząca, czyli odnosząca się do określonego zespołu cech” .

Z daniem W. Szew czuka (1985, s. 211) „pojęcie” to „podstaw ow a struktura poznaw cza, stanow iąca uogólniony model jakiejś klasy obiektów, cech lub relacji podobnych pod pewnym względem ” .

J. K ozielecki (1977, s. 358) pisze, iż „pojęcie je st m yślą, w której odzw iercie dlone są cechy w spólne dla klasy przedm iotów i zdarzeń” .

W „Encyklopedii Popularno-N aukow ej” (1988, s. 2857) pod hasłem „poję cie” czytamy, że je s t to „myślow e odzw ierciedlenie i całościow e ujęcie istotnych cech przedm iotów czy zjaw isk” .

Porów nania rozpatrywanego przez wielu uczonych term inu definicji „pojęcie” dokonał K. Czarnecki (1992, s. 32), który pisze: „Porów nanie w spólnych i róż nych składników treściow ych definicji term inu »pojęcie« w skazuje w yraźnie, że elementów wspólnych jest znacznie więcej, niż elementów różniących je. Elementy różniące w cytowanych definicjach należy traktow ać jak o raczej rozw inięcie cech w spólnych. M ożna rzec, że są tylko drobne różnice w »pojęciowym określeniu pojęcia«” .

W tym artykule przedstaw ię w yniki badań dotyczących stanu i poziom u rozu m ienia pojęć przez dzieci sześcioletnie w zależności od poziom u ich inteligencji. Badania przeprow adziłam w czerwcu 1999 roku po zrealizowaniu treści program u w ychow ania sześciolatków, w M iejskim Przedszkolu w Katowicach. Łącznie prze badałam 30 sześciolatków, w tym 17 chłopców i 13 dziew czynek.

W badaniach w łasnych zastosow ałam cztery m etody naukowe: — m etodę testow ą (jako podstawow a);

— m etodę analizy dokum entacji; — m etodę rozm ow y i wywiadu; — m etodę statystyczną.

M etoda testow a zdaniem K. Czarneckiego (1976, s. 59) jest to „sposób prow a dzenia badań, za pom ocą testów, jako narzędzi badawczych. Test to próba, swoiste zadanie, jakie daje się do rozw iązania badanej osobie, celem uzyskania określonego

(4)

100

Nauczyciel i Szkoła 1-2 2001

w yniku i rozum iany jest jako pojedyncze zadanie lub też jako zbiór zadań lub skala testow a (...)· G łów nym celem testów je st szybki i w m iarą dokładny pom iar okre ślonej cechy życia psychicznego dzieci, młodzieży lub dorosłych” .

W mojej pracy badaw czej w ykorzystałam dwa różne typy testów:

1) Test słow nikowy

K. Czarnecki (1995, s. 170) mówi, iż je s t „szczególną odm ianą testów osiąg nięć szkolnych (przystosowanych do warunków edukacji przedszkolnej), pozwala poznać w iedzę pojęciow ą uczniów, a pośrednio rów nież ich inteligencję, skutecz ność pracy dydaktycznej nauczycieli oraz strukturę pojęciow ą program u”. Test słow nikow y został skonstruow any pod kierunkiem K. Czarneckiego i zaw iera 20 pojęć. Do każdego pojęcia przygotowane są trzy pytania testowe. A nalizując poję cia w ystępujące w teście słownikowym , m ożna dokonać podziału na grupy w ystę pujące w poszczególnych działach programowych:

— w ychow anie um ysłow e — 5 pojęć, — w ychow anie społeczno-m oralne — 5 pojęć, — w ychow anie zdrowotne — 5 pojęć, — w ychow anie estetyczne — 5 pojęć.

Test słow nikow y dla dzieci kończących edukację przedszkolną zaw iera: in strukcję dla dziecka, zestaw zadań, „klucz” odpow iedzi popraw nych dla nauczy ciela, m etryczkę dziecka, arkusz odpow iedzi, „klucz” do ustalenia poziom u rozu m ienia pojęć przez sześciolatków. Badania testow e przeprow adziłam w sposób następujący: dzieci zapraszałam pojedynczo do gabinetu logopedy. K ażdem u z nich w yjaśniałam , na czym będzie polegało badanie i podaw ałam przykładow e zadanie. Po sprawdzeniu, czy dziecko praw idłowo zrozum iało instrukcję, zadaw ałam pyta nia testowe. Stwierdziłam , że dzieci z zaciekaw ieniem i chętnie odpow iadały na zadawane pytania, ja natom iast w szystkie odpowiedzi dzieci notow ałam w arkuszu testowym.

2) Test inteligencji

Do badania poziom u inteligencji dzieci w ykorzystałam test F. G oodenough „Narysuj człow ieka” (H ornow ski 1982), uznany przez w ielu badaczy jak o dobre narzędzie pom iaru inteligencji ze w zględu na łatw ość stosow ania oraz w iarygod ność i rzetelność pomiarów. Badania testow e przeprow adziłam w sposób następu jący: każde dziecko badane było indywidualnie. O trzym yw ało ode mnie arkusz białego papieru i dow olny kolor mazaka. Po upew nieniu się, czy podana przeze mnie słowna instrukcja została dobrze zrozum iana, dziecko przystępow ało do pra cy. Czas pracy był nieograniczony. Badanie kończyłam wówczas, gdy dziecko samo

(5)

G abriela M azurek — Rozumienie pojęć przez dzieci sześcioletnie.

101

uznało, że ju ż zakończyło pracę. O cena rysunku polegała na stwierdzeniu, które ze szczegółów postaci ludzkiej w ym ienionych w: „regułach dla oceny” w ystępują w rysunku w ykonanym przez dziecko. W przypadku gdy dany szczegół w ystępo w ał w rysunku, stawiałam znak (+), w przeciw nym przypadku staw iałam znak (-). N astępnie w szystkie plusy zsum owałam. Sum ę uzyskanych punktów przeli czyłam na w iek um ysłow y dziecka według ustalonych norm testow ych (w yrażony w m iesiącach życia dziecka). W iek um ysłow y podzieliłam przez w iek dziecka i pom nożyłam przez 100. W ten sposób obliczyłam wielkość ilorazu inteligencji badanego dziecka.

Analizując wartości uzyskanych ilorazów inteligencji, stwierdziłam, że 7 dzieci prezentuje wysoki poziom inteligencji, 21 dzieci prezentuje poziom inteligencji średni, a tylko 2 dzieci prezentuje niski poziom inteligencji.

Badanie stanu rozum ienia pojęć testem słownikow ym polegało na udzielaniu przez dzieci odpowiedzi na pytania dotyczące pojęć z czterech działów program o wych w ychow ania przedszkolnego.

Odpowiedzi dzieci na zadaw ane pytania ze znajom ości pojęć dotyczyły: — określenia definicji pojęcia;

— podania przykładu;

— podania zastosow ania pojęcia.

Tabela 1

R o z u m ien ie pojęć przez d zieci sześcioletnie

Lp. P O JĘ C IA O D P O W IE D Z I P E Ł N E C Z Ę Ś C IO W E B R A K L iczba dzieci % L iczba dzieci % L iczba dzieci % 1 h o d o w la 25 83,3 3 10,0 2 6,7 2 las 28 93,3 2 6,7 — — 3 telefon 28 93,3 2 6,7 — — 4 nasio n o 29 96,7 1 3,3 — — 5 z a g a d k a 29 96,7 1 3,3 — — 6 adres 22 73,3 5 16,7 3 10,0 7 bajka 30 100,0 — — — — 8 szkoła 29 96,7 1 3,3 — — 9 przy ro d a 30 100,0 — — — — 10 w ycieczka 29 96,7 I 3,3 — —

(6)

102

Nauczyciel i Szkota 1-2 2001 cd tabeli 1 Lp. P O JĘ C IA O D P O W IE D Z I P E Ł N E C Z Ę Ś C IO W E B R A K Liczba dzieci

%

Liczba dzieci % Liczba dzieci % 11 znaki drogowe 5 83,3 5 16,7 - -12 choroba 28 93,3 2 6,7 - -13 gimnastyka 30 100,0 - - - -14 sztućce 25 83,3 1 3,3 4 13,4 15 przeszkoda 26 86,7 1 3,3 3 10,0 16 barwa 27 90,0 2 6,7 1 3,3 17 obraz 29 96,7 1 3,3 - -18 śpiew 19 63,4 10 33,3 1 3,3 19 teatr 23 76,6 5 16,7 2 6,7 20 zabawa 30 100,0 - - - -LIC ZBA /% 27 90,0 2 7,0 1 3,0

Dane zam ieszczone w tabeli 1 w skazują na faktyczny stan rozum ienia pojęć przez dzieci sześcioletnie. W ynika z niej, że ogólny stan pełnego rozum ienia pojąć przez sześciolatków w ynosi 90%, co m ożna uznać za w ynik wysoki. G lobalny w skaźnik częściow ego rozum ienia pojęć w ynosi 7%, natom iast brak rozum ienia pojęć u sześciolatków stanow i tylko 3%.

W śród badanych pojęć najlepiej rozum iane są następujące pojęcia: — bajka, przyroda, gim nastyka, zabaw a — 100,0% (4) — nasiono, zagadka, szkoła, w ycieczka, obraz — 96,7% (5) — las, telefon, choroba — 93,3% (3) — barw a — 90,0% (1)

Biorąc pod uw agę uzyskane dane, stwierdzam , iż pojęcia są najlepiej rozum ia ne przez dzieci, które brały udział w zajęciach dydaktyczno-w ychow aw czych w przedszkolu od 3. roku życia. Lepsze opanowanie tych pojęć przez dzieci jest w ynikiem częstego ich używ ania w codziennym słownictwie.

Częściowe rozum ienie pojęcia miało m iejsce wtedy, gdy dziecko nie potrafiło udzielić popraw nych odpow iedzi na dwa lub jedno z trzech pytań dotyczących badanego pojęcia.

N ajw iększy procent częściowych odpow iedzi uzyskały następujące pojęcia: — śpiew — 33,3% (1)

(7)

₁₀₃

— adres, znaki drogow e, teatr — 16,7% (3) — h o d o w la — 10,0% (1) N iew ielki procent dzieci opanow ało i zrozum iało pojęcia w stopniu niepeł nym. M ożna sądzić, że pojęcia częściowo rozum iane zostały słabiej w ypracow ane w przedszkolu i rzadziej w ystępują w codziennym słownictw ie dzieci, a przez to są słabiej rozum iane.

B rak rozum ienia pojęć w ystępuje wtedy, gdy dziecko nie potrafi podać odpo w iedzi na żadne z postaw ionych pytań lub jeg o odpow iedzi w skazują na niepraw i dłow e opanow anie pojęcia.

Słabo rozum iane pojęcia to:

— sztućce — 13,4% (1) — adres, przeszkoda — 10,0% (2) — hodow la, teatr — 6,7% (2) Średnia braku rozum ienia pojęć przez dzieci sześcioletnie stanow i 3%. Ł ącz nie 16 dzieci udzieliło odpow iedzi w skazujących na brak rozum ienia pojęć.

N ajw ięcej błędów w rozum ieniu pojęć popełniały dzieci, które pierw szy rok uczęszczały do przedszkola. W odpow iedziach sześciolatki m iały problem z poję ciem „adres” , w iększość z nich nie zna w łasnego adresu, m ylnie podaje num er telefonu. D zieci w ychow ują się w m ieście uw ażam , że m ogły mieć problem z poję ciem „hodow la” ze w zględu na rzadkość jej występow ania. Z astanaw ia m nie je d nak fakt słabo rozum ianego pojęcia „śpiew ” , bo przecież ju ż od m ałego dzieci śpiew ają, u czą się piosenek, ja k rów nież słuchają ich w radio czy w telewizji.

Osiągnięte przeze mnie wyniki badań em pirycznych um ożliw iły rów nież uzy skanie odpowiedzi na p y tan ie:, ja k rozum iane sąpojęcia z zakresu poszczególnych działów program ow ych wychowania przedszkolnego?” .

Tabela 2

Rozumienie pojąć z zakresu poszczególnych działów wychowania przedszkolnego

DZIAŁY PROGRAM OW E

ODPOW IEDZI (w %)

PEŁNE CZĘŚCIOWE BRAKUJĄCE wychowanie umysłowe 92,6 6,0 1,4

wychowanie społeczno-moralne 93,3 4,7 2,0

wychowanie zdrowotne 89,3 6,0 4,7

(8)

104

Nauczyciel i Szkota 1 -2 2001

A naliza danych z tabeli 2 w ykazuje, że pełne rozum ienie pojęć z zakresu w y chow ania społeczno-m oralnego w ynosi 93,3% , co oznacza, że pojęcia tego działu s ą najlepiej rozum iane przez sześciolatków. Z kolei pojęcia w ybrane z działu: w y chow anie um ysłow e są tylko o 0,7% gorzej rozum iane niż pojęcia z w ychow ania społeczno-m oralnego, co stanowi 92,6% pełnego rozum ienia pojęć. Z w ychow ania zdrowotnego pełne rozum ienie pojęć wynosi 89,3%. N atom iâst najm niej, bo 85,3% pełnego rozum ienia stanow ią pojęcia z zakresu wychowania estetycznego. N ajw ię cej częściowych odpow iedzi udzielanych przez dzieci było w zakresie pojęć z w y chow ania estetycznego — procentow y w skaźnik wynosi 12%, a pojęcia wybrane z w ychowania społeczno-m oralnego uzyskały najm niej, bo 4,7% niepełnych odpo w iedzi. N ajw iększy procent odpow iedzi 4,7% w skazuje na brak rozum ienia pojęć w ybranych z działu: w ychowanie zdrowotne. Dzieci m iały problem y z takim i poję ciam i, jak: sztućce, przeszkoda. Najmniej odpow iedzi w skazujących na brak rozu m ienia uzyskały pojęcia w ytypow ane z w ychow ania um ysłow ego. Procentow y w skaźnik tych pojęć w ynosi 1,4%.

Tabela 3

Poziom rozumienia pojęć przez dzieci sześcioletnie a ich inteligencja POZIOM INTELIGENCJI ROZUMIENIE (w %)

PEŁNE CZĘŚCIOWE BRAK wysoki 88,4 9,0 2,6 średni 81,1 13,0 5,9 niski 77,5 15,0 7,5

D ane (z tabeli 3) w skazują na istotny zw iązek pom iędzy rozum ieniem pojęć a poziom em inteligencji. W skaźniki procentowe św iadczą wyraźnie o tym , że dzieci reprezentujące wysoki poziom inteligencji uzyskały w yższe w skaźniki procentowe odpow iedzi popraw nych (88,4% ) niż dzieci o średnim (81,1% ) i niskim poziom ie inteligencji (77,5%), a także niższe wskaźniki procentowe odpow iedzi częściowych (9,0% ) niż dzieci o średnim (13,0% ) i niskim poziom ie inteligencji (15,0% ). Także niższy je st poziom brakujących odpowiedzi (2,6% ) w stosunku do dzieci o średnim (5,9% ) oraz o niskim poziom ie inteligencji (7,5%).

D zieci reprezentujące w ysoki poziom inteligencji udzieliły o 7,3% więcej pra w idłow ych odpowiedzi niż dzieci posiadające średni poziom inteligencji i o 10,9% więcej praw idłow ych odpow iedzi niż dzieci o niskim poziom ie inteligencji. R óżni ca praw idłow o udzielonych odpow iedzi pom iędzy średnim a niskim poziom em inteligencji wynosi 3,6%.

(9)

105

A nalizując wskaźniki procentowe odpowiedzi częściowych, m ożna stwierdzić, że różnica pom iędzy w ysokim a średnim poziom em inteligencji wynosi 4% , a m ię dzy poziom em w ysokim i niskim 6%. Różnica pom iędzy odpow iedziam i częścio wo udzielonym i przez dzieci o średnim i niskim poziom ie inteligencji wynosi 2%.

Sześciolatki prezentujące wysoki poziom inteligencji nie udzieliły odpowiedzi na pytania testow e o 4,9% mniej niż dzieci o niskim poziom ie inteligencji i o 3,3% mniej niż dzieci zakw alifikow ane do średniego poziom u inteligencji. R óżnica bra kujących odpow iedzi w średnim i niskim poziom ie inteligencji w ynosi 1,6%.

Praw idłow o udzielone odpow iedzi na w ysokim , średnim i niskim poziom ie inteligencji układają się hierarchicznie, od największej ilości do najm niejszej. N aj m niejsza ilość częściow ych oraz brakujących odpow iedzi została udzielona na w ysokim poziom ie inteligencji, a najw iększa na niskim poziom ie inteligencji.

W skaźniki procentowe oraz różnicowe św iadczą wyraźnie o tym, że dzieci reprezentujące wysoki poziom inteligencji uzyskały wyższe wskaźniki procentowe odpowiedzi poprawnych niż dzieci o średnim poziomie inteligencji oraz niższe wskaź niki procentowe odpowiedzi częściowych, zniekształconych czy brakujących.

Po dokonaniu obliczeń statystycznych stwierdziłam, że poziom inteligencji jest czynnikiem istotnie różnicującym poziom rozum ienia pojęć przez sześciolatków.

Zależność między poziom em rozum ienia pojęć przez dzieci sześcioletnie a po ziom em ich inteligencji obrazuje tabela 4.

Tabela 4

P oziom ro zu m ien ia pojęć a p o zio m inteligencji

P O Z IO M R O Z U M IE N IA P O JĘ Ć

P O Z IO M IN T E L IG E N C JI W Y SO K I ŚR E D N I N IS K I

L iczba % L iczba % L iczba %

p ełn e 6 20,0 12 4 0,0 1 3,3

częściow e 1 3,3 7 23,4 1 3,3

b rak — — 2 6,7 — —

A naliza danych w skazuje na to, iż 6 dzieci o pełnym poziom ie rozum ienia pojęć posiada także w ysoki poziom inteligencji, co stanow i 20,0% badanych sześciolatków. Z kolei poziom pełnego rozum ienia pojęć oraz średni poziom inteli gencji osiągnęło 12 dzieci, co stanowi 40% w szystkich badanych sześciolatków. Tylko 1 dziecko będące na poziom ie pełnego rozum ienia pojęć prezentuje niski poziom inteligencji — 3,3%.

(10)

106

Nauczyciel i Szkoła 1-2 2001

Zależność m iędzy poziom em częściowego rozum ienia pojęć a średnim pozio m em inteligencji przedstaw ia się inaczej. 1 dziecko, które osiągnęło poziom czę ściow ego rozum ienia pojęć, posiada wysoki poziom inteligencji — 3,3%. 7 sze ściolatków znajdujących się na poziom ie częściow ego rozum ienia pojęć wskazuje także średni poziom inteligencji, co stanowi 23,4% badanych dzieci. 1 dziecko prezentujące poziom częściowego rozum ienia pojęć posiada niski poziom inteli gencji — 3,3%.

Zależność m iędzy poziom em braku rozum ienia a niskim poziom em inteligen cji przedstaw ia się w sposób następujący: 2 dzieci prezentujących poziom braku rozum ienia pojęć osiągnęło średni poziom inteligencji, co stanowi 6,7% badanych sześciolatków, natom iast ani jedno dziecko z w ysokim i niskim poziom em inteli gencji nie znajduje się na tym poziom ie.

Dane z tabeli 4 w skazują na istotny zw iązek m iędzy poziom em rozum ienia pojęć przez dzieci sześcioletnie a poziom em ich inteligencji. Badania w ykazały rów nież (z m ałym i różnicam i), że poziom pełnego rozum ienia pojęć je s t rów no znaczny z w ysokim poziom em inteligencji, poziom częściowego rozum ienia pojęć ze średnim poziom em inteligencji, a poziom braku rozum ienia pojęć z niskim po ziom em inteligencji ogólnej. Dzieci, które prezentują wysoki, średni oraz niski po ziom inteligencji, osiągają także odpowiednio poziom pełnego, częściow ego i bra ku rozum ienia pojęć. W ystępująjednak w yjątki — są sześciolatki o w ysokim po ziom ie inteligencji, które uzyskały poziom częściowego rozum ienia pojęć. Są dzie ci prezentujące średni poziom inteligencji, a jednocześnie poziom pełnego rozum ie nia pojęć oraz poziom braku rozum ienia pojęć.

W śród badanych dzieci prezentujących niski poziom inteligencji znajdują się rów nież takie, które osiągnęły poziom częściowego i pełnego rozum ienia pojęć.

Stwierdzenia badawcze

1. D iagnoza testow a rozum ienia pojęć w ykazała, że uzyskano: — pełne rozum ienie pojęć osiągnęło — 90,0% dzieci; — częściowe rozum ienie pojęć osiągnęło — 7,0% dzieci; — brak rozum ienia pojęć w ykazało — 3,0% dzieci.

Poziom braku i częściowego rozum ienia poj ęć stanow ią razem 10,0% deficytu rozum ienia pojęć przez sześciolatków.

2. Stan rozum ienia pojęć przez dzieci sześcioletnie przedstaw ia się następująco: — pojęcia najlepiej rozum iane (4 pojęcia w edług kolejności w ystępow ania

(11)

107

— pojęcia najsłabiej rozum iane (3 pojęcia w edług kolejności w ystępow ania w teście słownikowym ): (1) adres, (2) śpiew, (3) teatr.

3. A naliza testu F. Goodenough „Narysuj człow ieka” badającego dojrzałość inte lektualną dzieci pozw oliła na ustalenie faktycznego stanu dzieci o różnych poziom ach inteligencji:

— 7 dzieci prezentuje wysoki poziom inteligencji (188-160); — 21 sześciolatków osiągnęło średni poziom inteligencji (159-132); — 2 dzieci prezentuje niski poziom inteligencji (131-103).

4. W skaźniki procentowe pełnego rozum ienia pojęć z poszczególnych działów program ow ych w ychowania w przedszkolu przedstaw iają się następująco: — w ychowanie społeczno-moralne — 93,3%;

— wychowanie umysłowe — 92,6%; — w ychowanie zdrowotne —· 89,3%; — w ychowanie estetyczne — 85,3%.

A naliza porów naw cza uzyskanych w yników w ykazuje, że najlepiej rozu m iane przez dzieci sąpojęcia wytypowane z w ychowania społeczno-m oralnego (bajka, szkoła, przyroda, wycieczka), a najsłabiej pojęcia wybrane z w ychow a nia estetycznego (barwa, obraz, śpiew, teatr).

5. D zieci reprezentujące wysoki poziom inteligencji uzyskały w yższe w skaźniki procentow e odpow iedzi popraw nych (88,4% ) niż dzieci o średnim (81,1% ) i niskim poziom ie inteligencji (77,5% ), a także niższe w skaźniki procentow e odpow iedzi częściowych (9,0%) niż dzieci o średnim (13,0%) i niskim poziom ie inteligencji (15,0% ). Także niższy jest poziom brakujących odpow iedzi (2,6%) w stosunku do dzieci o średnim (5,9%) oraz niskim poziom ie inteligencji (7,5%).

Wnioski wynikające ze stwierdzeń badawczych

1. O gólny poziom pełnego i częściowego rozum ienia pojęć je s t bardzo w ysoki, natom iast poziom słabego rozum ienia pojęć je st niski. O znacza to, że dzieci w procesie nauczania podczas pobytu w przedszkolu w zbogacają w szechstron nie sw oją w iedzę, co pozw ala na lepsze rozum ienie pojęć.

2. Pojęcia najlepiej rozum iane przez dzieci (zabawa, bajka, gim nastyka) są często używ ane zarów no w przedszkolu, ja k i poza nim i dotyczą skojarzeń, z którym i dzieci często się „stykają” . N atom iast pojęcia „adres”, „śpiew ” , „teatr” zostały praw dopodobnie słabiej opracow ane w przedszkolu i rzadziej w ystępują w co dziennym słow nictw ie dzieci, a przez to są słabiej rozumiane.

(12)

108

Nauczyciel i Szkota 1 -2 2001

3 . Badane dzieci prezentują różne poziom y inteligencji, w ynikające z różnic indy widualnych pom iędzy nimi. Różnice te dotyczą zarów no czynników w ew nętrz nych: stan organizm u, typ układu nerwowego, m otyw acja, w iedza, ja k również czynników zewnętrznych: oddziaływ anie środowiska. O dpowiednio zorganizo wane środowisko stym ulacji zew nętrznej pow oduje, że dzieci w szechstronnie rozw ijają swoje m ożliw ości, a tym sam ym osiągają w yższy poziom intelektual ny. N atom iast dzieci pozbaw ione warunków do wszechstronnego rozw oju osią gają niższy poziom dojrzałości intelektualnej.

4. P ojęcia z zakresu w ychow ania społeczno-m oralnego często po w tarzają się w ciągu dnia. N orm y w spółżycia, zachow ania i w ychow ania wdrażane są dzie ciom nie tylko w przedszkolu, ale i w domu oraz na ulicy pozw ala to na lepsze ich przyswojenie. N atom iast zajęcia plastyczne odbyw ają się rzadziej, dlatego pojęcia z tego działu są słabiej rozum iane. Aby przybliżyć dzieciom pojęcia z tego zakresu, należałoby częściej stwarzać w arunki do zdobyw ania dośw iad czeń plastyczno-konstrukcyjnych.

5. Badania w ykazały, że poziom pełnego rozum ienia pojęć je s t rów noznaczny z wysokim poziomem inteligencji, poziom częściowego rozumienia pojęć ze śred nim poziom em inteligencji, a poziom braku rozum ienia pojęć z niskim pozio m em inteligencji ogólnej. W ystępują jednak w yjątki — są sześciolatki o w yso kim poziom ie inteligencji, które uzyskały poziom częściow ego rozum ienia pojęć. Są dzieci prezentujące średni poziom inteligencji, a jednocześnie poziom pełnego rozum ienia pojęć oraz poziom braku rozum ienia pojęć. W śród bada nych dzieci prezentujących niski poziom inteligencji znajdują się rów nież takie, które osiągnęły poziom pełnego i częściowego rozum ienia pojęć.

Interpretacja wyników badań

W literaturze psychologicznej i pedagogicznej spotykamy się z w ielom a bada niam i dotyczącym i problem atyki pojęć. W iążą się one głów nie z kształtow aniem pojęć, przysw ajaniem pojęć, rozum ieniem pojęć, funkcjonow aniem pojęć.

E. H urlock (1985, s. 139-166) podaje najwięcej przykładów badanych pojęć: życie, śmierć, przyczynowość, przestrzeń, liczby, wielkość, ciężar, pieniądze, czas, piękno, komizm, pojęcie w łasn eg o , j a ”, pojęcia społeczne.

B adania nad rozum ieniem i przysw ajaniem podstaw ow ych pojęć przeprow a dził L. K elem en (1968, s. 227-242), w których stw ierdził m iędzy innym i, iż w i doczne są braki definiow ania poj ęć — co pokryw a się z wynikam i m oich badań — oraz, że uczniow ie słabo znają i rozum ieją pojęcia szkolne. To stw ierdzenie nie

(13)

G abriela M azurek — Rozumienie pojęć przez dzieci sześcioletnie.

109

znalazło potw ierdzenia w m oich badaniach, poniew aż w ynika z nich, iż ogólny poziom rozum ienia pojęć je st bardzo wysoki.

R.B. Catel (w: J. Strelau 1987, s. 209), prow adząc w szechstronne badania nad determinantam i osiągnięć szkolnych, stwierdził, że inteligencja w pływa na róż nice indyw idualne w zakresie osiągnięć szkolnych. Podobne w nioski w sw oich ba daniach stw ierdził A.R. Jensen (w: Strelau 1987, s. 210). Zarów no badania R.B. Catela, ja k i A.R. Jensena są zbieżne z m oimi w ynikam i badań, w których poziom pełnego rozum ienia pojęć jest rów noznaczny z w ysokim poziom em inteligencji, poziom częściowego rozumienia pojęć ze średnim poziom em inteligencji, a poziom braku rozum ienia pojęć z niskim poziom em inteligencji ogólnej.

Badania nad zależnością powodzenia szkolnego od inteligencji prowadziła rów nież M. G rzywak-K aczyńska (w: B. H ornow ski 1978, s. 93). W ykazały one w yso k ą korelację m iędzy w ynikam i szkolnym i a inteligencją, co stw ierdza w spółczyn nik korelacji 0,68 oraz fakt, że ani jeden uczeń o bardzo niskiej inteligencji nie uzyskał dobrych wyników w nauce, ani też ani jeden uczeń o w ysokiej inteligencji nie otrzym ał złych ocen szkolnych.

M . Tyszkow a (w: B. Hornowski, 1978, s. 93) także przeprow adzała badania nad czynnikam i determ inującym i pracę szkolną dziecka. Stw ierdziła, że poziom sprawności um ysłow ej stanowi istotny czynnik determ inujący przebieg i w yniki uczenia się dziecka. Jest to jednak w łaściwość ukształtow ana pod w pływ em w a runków środow iska w ychow aw czego. D obry poziom spraw ności um ysłow ej nie gw arantuje autom atycznie pozytyw nych w yników w nauce, jed n ak niski poziom intelektualny utrudnia uczenie się.

Porównanie wybranych wyników innych badaczy z wynikami badań własnych, ze szczególnym uw zględnieniem badań M. G rzywak-Kaczyńskiej i M. Tyszkowej, św iadczy o tym , że istnieje w ysoka zależność m iędzy inteligencją a rozum ieniem pojęć, inaczej mówiąc, inteligencja i rozum ienie bardzo w ysoko korelują ze sobą pod w zględem wielkości w skaźników procentowych rozum ienia pojęć.

Postulaty i refleksje ogólne

1. Testy słow nikow e są je d n ą z m etod dokładnego i obiektyw nego spraw dzania i oceniania osiągnięć dzieci, pow inny być więc w ykorzystyw ane przez nauczy ciela w pracy dydaktyczno-w ychow aw czej. Testy te pozw alają poznać zasób czynnego i biernego słow nictw a dzieci oraz stwierdzić stopień opanow ania pojęć w ystępujących w poszczególnych działach program ow ych w ychow ania w przedszkolu, dzięki czem u łatwiej m ożna zaplanować pracę z całą grupą lub z każdym dzieckiem indywidualnie.

(14)

110

Nauczyciel i Szkota 1-2 2001

2. R ozw ijanie procesów poznaw czych, a w tym kształtow anie pojęć pow inno być jednym z podstawowych kierunków w ychowania przedszkolnego. Praca nauczy cieli pow inna przygotow yw ać dzieci do posługiw ania się określonym i pojęcia mi, w ykryw ania zależności, podobieństw i różnic, ja k rów nież pow inna rozw i ja ć m yślenie, zdolność obserw acji i rozum ow ania. R ealizacja tych zam ierzeń pow inna odbywać się za pom ocą m etod czynnych, sam odzielnych dośw iadczeń dziecka oraz sytuacji edukacyjnych inspirow anych przez nauczyciela.

3. W procesie kształtow ania pojęć nauczyciele przedszkoli w ięcej m iejsca i czasu pow inni poświęcać pojęciom z zakresu wychowania estetycznego, poniew aż po w yższe badania wykazały, iż pojęcia z tego działu są najsłabiej rozum iane przez dzieci sześcioletnie.

W prow adzając now e pojęcie, należy uruchom ić aktyw ność badaw czą dziecka, zm ierzającą do głębszego poznania jego znaczenia.

4. Ze w zględu na to, iż na poziom rozum ienia pojęć m a w pływ w iele czynników, nauczyciele pracujący z dziećm i pow inni posiadać w szechstronne przygotow a nie pedagogiczne, a także określone specjalne predyspozycje psychiczne. Poz w oli to zrozum ieć indyw idualne różnice w rozw oju dzieci i ich uw arunkow a nia, a przede w szystkim ukierunkuje pracę nad uspraw nianiem funkcji poznaw czych dziecka.

Bibliografia

C ackow ski Z., O teorii poznania i poznaw ania, W arszawa 1968.

C zarnecki Κ., Wiedza pojęciow a uczniów i m etoda j e j badania, K atow ice 1992. C zarnecki Κ ., K ow olik Κ., Spraw dzanie wiedzy pojęciow ej uczniów klas p o czą t

kowych. „Testy słownikowe i ich zastosow anie” , K atow ice 1993.

C zarnecki Κ ., Szkolna wiedza pojęciow a uczniów klas początkow ych, K atow ice 1995.

E ncyklopedia popularno-naukow a, W arszawa 1998.

H ornow ski B., R ozw ój inteligencji i uzdolnień specjalnych, W arszawa 1978. H urlock E.B., R ozw ój dziecka, Warszawa 1985.

K ozielecki J., Zagadnienia psychologii myślenia, W arszawa 1966.

P rzetacznik-G ierow ska M ., M akiełło-Jarża G., Podstaw y p sych o lo g ii ogólnej, W arszawa 1989.

Strelau J., O inteligencji człowieka, W arszawa 1987. Szew czuk W., Słow nik psychologiczny, 1985.