Apteki na Warmii i Mazurach w latach 1945–1948

(1)

Anna Kostrzewa

Apteki na Warmii i Mazurach w

latach 1945–1948

Meritum 2, 175-186

(2)

APTEKI NA WARMII I MAZURACH

W LATACH 1945-1948

D o tw orzen ia struktur orga n izacy jn y ch p o lsk ie g o aptekarstw a p o II w o jn ie św iatow ej p rzystąp ion o ju ż w k w ietn iu 1945 roku. W tym cz a sie p o w sta ło M in isterstw o Z drow ia, a przy nim D epartam en t Farm aceutyczny, na k tórego c z e le stanął m gr farm. A u g u st R u szcz y k o w sk i. D o zadań D e  partam entu n ależała m .in. produkcja i dystrybucja lek ów , nadzór farm aceu  tyczn y, zaop atrzen ie w sprzęt m e d y c z n y 1. W tym roku p o w sta ła rów n ież N a c z e ln a Izba A ptekarska z sied zib ą w W arszaw ie oraz jej p la có w k i w tere n ie 2, która sp raw ow ała o p iek ę nad aptekam i p ryw atn ym i3. Z a licza n o do nich „d aw n e apteki p o lsk ie p rzed w ojen n ych w ła ś c ic ie li” , a tak że apteki n o w o uru ch am iane p o 1945 roku oraz o p u sz czo n e apteki p o n iem ieck ie w y d z ie r  ża w ia n e p rzez o k ręg o w e u rzędy lik w id a cy jn e farm aceutom sp ełniającym w ym agan ia. O bok aptek p ryw atn ych istn ia ły ró w n ież apteki U b ez p iec za ln i S p ołeczn ej oraz apteki zam k n ięte (k o le jo w e i sanatoryjne) oraz szp italn e4. Istniała jed n ak tend en cja zm n iejsza n ia lic z b y aptek p ryw atn ych na rzecz sa m orząd ow ych oraz aptek u b e zp iecza ln i sp o łe c z n y c h 5.

P o ob jęciu w ła d zy p rzez p o lsk ą adm inistrację na teren ie O kręgu M a  zu rsk ieg o w m aju 1945 roku pracę rozp oczą ł w raz z W y d zia łem Z drow ia U rzęd u W o je w ó d z k ie g o w o je w ó d zk i insp ek tor farm aceutyczny. N a to sta n o w isk o 1 lip ca 1945 roku zo sta ł p o w o ła n y Z d z isła w N ie m k ie w ic z 6.

W p ierw szy ch latach p o w o jen n y ch p rzyb yli na teren W arm ii i M azur farm aceuci stanęli przed w a żn y m zad an iem . T rudności sp o w o d o w a n e z n is z  1 A. Drygas, Apteki w Polsce Ludowej, Medycyna - Dydaktyka - Wychowanie, 1981, nr 1,

s. 27; K. Hanisz, Geneza i rozwój aptekarstwa w Polsce do 1951 roku, Magazyn Histo ryczny Farmacji i Medycyny, 1995, R. 2, nr 2, s. 44. Więcej na temat organizacji De partamentu Farmaceutycznego oraz ustawodawstwa farmaceutycznego w Polsce po 1945 roku zob. A. Drygas, Kształtowanie się podstaw prawnych aptekarstwa w przekroju dzie

jowym. Studia nad podstawowymi źródłami do dziejów farmacji europejskiej i polskiej. Rozprawa habilitacyjna, Gdańsk 1995, Vol. III (Aneksy, Dokumentacja fotograficzna);

E. Rutkowska, Polityka władz państwowych w Polsce wobec aptek i aptekarstwa w latach

1944-1951, Warszawa 2009, s. 30-37.

2 K. Hanisz, op. cit., s. 44.

3 A. Drygas, Apteki w Polsce Ludowej..., s. 27. 4 Ibidem; E. Rutkowska, op. cit., s. 34. 5 Ibidem, s. 35.

6 Archiwum Państwowe w Olsztynie (dalej: APO), Urząd Wojewódzki (dalej: UW), sygn. 1983, k. 6, Sprawozdanie inspektora farmaceutycznego województwa olsztyńskiego za cały okres działalności, 11 XII 1946 r.

(3)

czen ia m i w o jen n y m i bardzo c z ę sto b y ły p o prostu n ie do pokonania. W o b li czu sza leją cy ch ep id em ii duru b rzu szn eg o, p lam isteg o , św ierzb u, w sza w ic y , p ło n icy cz y b ło n ic y d zia ła ln o ść ich b y ła je d n y m z p o d sta w o w y ch fila rów tw orzącej się słu żb y zdrow ia. B io rą c pod u w a g ę p o w y ż s z e racje, w o je w ó d z  ki insp ek tor farm aceu tyczn y stanął przed bardzo trudnym zad an iem . P rzed e w sz y stk im n a leża ło o tw o rzy ć b ąd ź od b u d o w a ć apteki, h urtow n ie farm aceu  ty c zn e, ziela rsk ie oraz drogerie, a tak że p row ad zić ich kontrolę. D o zadań N ie m k ie w ic z a w p o czą tk o w y m ok resie n a leża ły ró w n ież w s z e lk ie spraw y zw ią z a n e z rozd ziałem leków .

W cz erw cu 1945 roku M in isterstw o Z d row ia p o le c iło n aczeln ik om W y d zia łó w Z d row ia u sta len ie p o d sta w o w y ch inform acji na tem at stanu p la c ó w ek farm aceu ty czn ych w p o s z c z e g ó ln y c h w o je w ó d ztw a ch . In sp ek to  rzy farm aceutyczn i m ieli podać, ja k ie w y tw ó rn ie farm a ceu tyczn e „o c a la ły

n a ta m te jszy m te re n ie ”7. D o d a tk o w o n a le ża ło u zy sk a ć inform acje na tem at

n a zw y firm y, n a zw isk a w ła ś c ic ie li oraz istn ieją cy ch i ew en tu a ln ie z n is z c z o  n y ch d zia łó w produkcji, a tak że rod zajów istniejącej aparatury (jeśli w o g ó  le b y ło to m o ż liw e ). Istotną rzeczą b y ło ró w n ież u stalen ie, cz y w tym c z a sie b y ły p rod uk ow an e środki le c z n ic z e i - je ż e li tak - n a leża ło p od ać dokład nie rodzaj oraz liczb ę. C h o d ziło g łó w n ie o inform ację, c z y działające zakłady b ęd ą w stanie w y p ro d u k ow ać o d p o w ied n ią ilo ś ć lekarstw , która zasp ok o i b ie ż ą c e potrzeby.

W ła d ze w o je w ó d z k ie m u sia ły ró w n ież u sta lić d okład ne dane d o ty cz ą ce aptek na ich teren ie (n a zw isk o i stop ień n au k o w y w ła ś c ic ie la 8 oraz num er i datę otrzym an ia k o n cesji). W ła śc ic ie le zo b o w ią za n i b y li do u jaw n ien ia o b  rotów aptek, lic z b y osób zatru dn ionych oraz w y s o k o ś c i ich u p osażen ia. Ta k ie sam e u stalen ia n a leża ło p o c z y n ić w stosunku do drogerii oraz hurtow ni, a tak że „ w y tw ó rn i p r e p a r a tó w o rg a n o te ra p e u ty c zn y c h , su r o w ic i s z c z e p io 

nek, w y tw ó r n i w ó d m in e ra ln y c h sztu czn ych , b ą d ź e k s p lo a to w a n y c h ź r ó d e ł w ó d m in era ln ych , n a tu ra ln ych o r a z w ó d sto ło w y c h , w y tw ó r n i śro d k ó w o p a  tru n kow ych , z u w zg lę d n ie n ie m p o s ia d a n e g o w s k ła d z ie su r o w c a ”9. W z w ią z 

ku z tym , ż e zd aw an o so b ie spraw ę, iż z w ła s z c z a na terenach Z iem O d z y  7 APO, UW, sygn. 1983, k. 17a, Pismo Ministerstwa Zdrowia do Wydziału Zdrowia,

8 VI 1945 r.

8 Jeżeli apteka była zarządzana przez osobę, która nie posiadała koncesji, należało podać imię, nazwisko oraz stopień naukowy kierownika. - Ibidem. Po wojnie koncesje wyda wane były przez urzędy wojewódzkie. Osoba, która chciała ją otrzymać, musiała złożyć oryginalny dyplom na stopień magistra lub prowizora farmacji oraz przedstawić życio rys zawodowy. - E. Rutkowska, op. cit., s. 32. Oczywiście w powojennej rzeczywisto ści zdarzało się, że farmaceuci po prostu nie posiadali żadnych dokumentów. Wówczas ubiegający się o koncesję dostarczali oświadczenia świadków, mogących potwierdzić ich tożsamość i przebieg życia zawodowego: Jako „świadkowie i stali mieszkańcy miasta

Ciechanowca [stwierdzamy - A.K], że Ob. Mgr farmacji Pogumirski Stanisław [...] był kierownikiem Apteki w Ciechanowcu pow. Bielskiego woj. Białostockiego, w czasie od 1.9.1942 do 30.7.1944 r ” - Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Ministerstwo Zdrowia

(dalej: MZ), sygn. 19, k. 11, Deklaracja, 26 VIII 1945 r.

9 APO, UW, sygn. 1983, k. 17a, Pismo Ministerstwa Zdrowia do Wydziału Zdrowia, 8 VI 1945 r.

(4)

sk anych sytuacja w s z e lk ic h p la c ó w e k zd row ia, w tym farm aceu tyczn ych , m o ż e w y g lą d a ć tragiczn ie, dużą w a g ę p rzy w ią z y w a n o do plantacji roślin le c z n ic z y c h . W ła d z e w o je w ó d z k ie zo sta ły p o p ro szo n e o u stalen ie rozm ia ró w takich plantacji, rodzaju u praw ianych z ió ł oraz c z y n n o ści zw ią za n y ch z ich zebraniem i su sz e n ie m 10.

Jak ju ż w sp o m n ia n o , sytuacja słu żb y zd row ia na W arm ii i M azurach b y ła w r ęcz katastrofalna. P o n ie w a ż z n iek tórych starostw p o w ia to w y ch n ie w p ły n ę ły żad n e raporty na ten tem at, o d p o w ie d ź na w s z y s tk ie w y m a  ga n e punkty b y ła w r ęcz n ie m o żliw a . ,„Apteki n a teren ie Woj. M a z u r s k ie 

g o z c h w ilą o b ję c ia a d m in is tr a c ji p r z e z W ła d ze P a ń s tw a P o lsk ie g o , w o b e c zn is z c z e n ia k a ż d e g o z m ia s t p o d c z a s d zia ła ń w o je n n y c h p r a w ie ż e n ie istn ia -

ły ” 11. W 1939 roku na teren ie ob ejm ującym u tw orzon y w 1945 roku O kręg M azurski d ziałało ich o k o ło sie d e m d z ie s ię c iu 12. P raw ie w s z y stk ie zo sta ły z n isz c z o n e w w y n ik u d ziałań w o je n n y c h 13, n atom iast p o ob jęciu w ła d zy p rzez P o lak ów , w zw ią zk u z tym , ż e stan b e z p ie c z e ń stw a p o zo sta w ia ł w ie le do ży c zen ia , w z b u d ziły on e ró w n ież za in tereso w a n ie sza b ro w n ik ó w 14.

P o d o b n ie ja k z liczb ą aptek, które istn ia ły przed w ojn ą, w roku 1945 p od aw an o różne dane na tem at tych, których stan p o zw a la ł na d a lsze fu n k  cjon ow an ie. S za co w a n o , ż e b y ły z n is z c z o n e w 50, a w n iek tórych m ie js c o  w o śc ia c h n a w et w 100% 15. W ed łu g sp raw ozd an ia N ie m k ie w ic z a z czerw ca 10 Ibidem, k. 17b.

11 APO, UW, sygn. 1983, k. 13a, Sprawozdanie wojewódzkiego inspektora farmaceutycz nego, 12 VI 1946 r.

12 Według danych podanych przez S. Flisa i A. Skrobackiego w 1938 r. na terenie Warmii i Mazur działało 46 aptek - tyle rzekomo wymienia spis inspektora farmaceutycznego z 30 stycznia 1946 r. (niestety, nie udało się dotrzeć do tego dokumentu). Z tego 18 miało być spalonych i 9 nieczynnych. - S. Flis, A. Skrobacki, Służba zdrowia, Rocznik Olsztyński, 1966, t. 6, s. 343. Wobec tego aż 19 aptek miałoby funkcjonować normalnie. Jeżeli nie działały one w Olsztynie (zob. informacje dotyczące otwarcia pierwszych aptek w Olsztynie), to tym bardziej nie mogły istnieć w miastach powiatowych bądź mniejszych niż powiatowe. W piśmie z 18 IX 1945 r. inspektor wojewódzki podaje liczbę 70 aptek, które funkcjonowały w 1939 r. - APO, UW, sygn. 1983, k. 16, Pismo Wydziału Zdrowia Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie do Ministerstwa Zdrowia Departament Farmaceu tyczny, 18 IX 1945 r. Liczba ta jednak uległa zmianie - rok później wspomniano, że na terenie Warmii i Mazur przed wojną istniało 60 aptek. - APO, UW, sygn. 1983, k. 13a, Sprawozdanie wojewódzkiego inspektora farmaceutycznego, 12 VI 1946 r. W 1945 r. na terenie Warmii i Mazur istnieć mogło około 80 aptek. - Apotheker und Apotheken in

Ost- und Westpreußen 1397-1945. Ein Namen, Orts- und Literaturverzeichnis, Zusam

mengestellt von Hansheinrich Trusz, Hamburg 1992. Bd. 1 und 2. Dane te wydają się wysoce prawdopodobne, zwłaszcza biorąc pod uwagę ustalenia Zofii Stopy, która podaje, że w 1915 r. tylko na terenie rejencji olsztyńskiej istniało 38 aptek. - Z. Stopa, Apteki

Olsztyna, Archiwum Historii Medycyny, 1974, z. 1, s. 70.

13 APO, UW, sygn. 1983, k. 16, Pismo Wydziału Zdrowia Urzędu Wojewódzkiego w Olsz tynie do Ministerstwa Zdrowia Departament Farmaceutyczny, 18 IX 1945 r.

15 APO, UW, sygn. 2005, k. 83, Pismo inspektora farmaceutycznego Wydział Zdrowia Urzę du Pełnomocnika Rządu RP na Okręg Mazurski do Kazimiery Steczkowskiej, 19 X 1945 r. W sprawozdaniu za pierwsze półrocze działalności Niemkiewicz napisał: „Po objęciu

(5)

19 46 roku, z ch w ilą o b jęcia w ła d z y p rzez p o lsk ą adm inistrację „ o d s p a le n ia

u ch ro n iły się [ . ] je d y n ie tr z y a p te k i w m ia sta c h p o w ia to w y c h i p i ę ć a p te k w m a ły c h m iasteczkach""16. N a to m ia st w sp raw ozd an iu d o ty cz ą cy m ca łeg o

okresu d zia ła ln o ści inspektora z grudnia 1946 roku podaje on, ż e p o p rzeję ciu w ła d z y na Z iem ia ch O d zysk an ych p rzez P o la k ó w na W arm ii i M azurach n ie istn iała żadna apteka. Trzy p ie rw sz e zo sta ły u ru ch o m io n e dopiero po 1 lip ca 1945 roku, cz y li p o ob jęciu p rzez Z d z isła w a N ie m k ie w ic z a funkcji w o je w ó d z k ie g o inspektora fa rm aceu tyczn eg o. Jedna czyn n a b y ła w O lsz ty  n ie (b y ła to apteka p o n iem ieck a ), druga w O stródzie, a trzecia w S u sz u 17.

Spraw ozd an ie to je s t p rzyk ładem m o ż e n ie ty le braku rzeteln ości u rzędnika p a ń stw o w eg o , co raczej n ie m o żn o ści u stalen ia d okład nych da n y ch d o ty cz ą cy ch ja k ż e w ażnej dla słu żb y zd ro w ia sprawy. N a p ew n o p ierw sza apteka na teren ie O kręgu M a zu rsk ieg o d ziałała ju ż w m aju 1945 roku18. Z ostała ona otwarta w O lszty n ie na Starym M ie ś c ie w lok alu d a w  nej apteki „P od O rłem ” p rzez T adeusza G rzy m sk ieg o na p o d sta w ie u m o w y dzierżaw nej z O k ręgow ym U rzęd em L ik w id acy jn ym . Farm aceuta zo sta ł jej w ła ś c ic ie le m w 1947 roku (p o otrzym aniu k o n c e sji)19. G rzym ski przyb ył na teren W arm ii i M azur ju ż w m arcu 1945 roku w raz z grupą operacyjną. D o O lsztyn a zo sta ł sk ierow an y p rzez G łó w n ą Izb ę A ptekarską w W arszaw ie. N a p oczątk u d zia ła ln o ści, co praw da p rzez bardzo krótki okres, w y d a w a ł on lu d n o ści lek i za darm o20.

D ru ga apteka zo sta ła u ru ch om ion a 1 sierpnia 1945 roku ta k że w O lsz  tyn ie p rzez D o ro tę R o śc isz o w sk ą , która zosta ła jej w ła śc ic ie le m p o otrzy m aniu k on cesji w 1946 roku i zn ajd ow ała się przy u lic y D ą b row szczak ó w . N a to m ia st trzecią o lszty ń sk ą aptekę u ru ch om ił 2 9 m arca 19 46 roku na rogu u lic K olejow ej i Ż ero m sk ieg o O tto Fajertag, który przyb ył do O lsztyn a

Przeciętnie około 90% uległo zniszczeniu w czasie działań wojennych, reszta była ogra biona, nie tylko brak naczyń, lekarstw ale i urządzeń.” - APO, Urząd Pełnomocnika (da

lej: UP), M-12705, k. 81, Sprawozdanie z działalności Wojewódzkiego Wydziału Zdro wia za okres 1 V-15 XII 1945 r.

17 APO, UW, sygn. 1983, k. 6, Sprawozdanie inspektora farmaceutycznego województwa olsztyńskiego za cały okres działalności, 11 XII 1946 r.

18 W wymienionym sprawozdaniu podano, że pierwsze apteki zaczęły funkcjonować do piero od 1 lipca. Jest to jednak data - jak już wspomniano - objęcia przez Niemkiewi cza funkcji wojewódzkiego inspektora farmaceutycznego. Natomiast w dokumencie ze stycznia 1946 roku jest mowa o tym, że pierwsza apteka powstała już w kwietniu. - APO, UP, M-12705, k. 81, Sprawozdanie z działalności Wojewódzkiego Wydziału Zdrowia za okres 1 V-15 XII 1945 r.

19 Z. Stopa, op. cit., s. 71; R. Tomkiewicz, Życie codziennie mieszkańców powojennego

Olsztyna, Olsztyn 2003, s. 274. Według S. Flisa i A. Skrobackiego Grzymski został kie

rownikiem apteki dopiero w 1951 r. - S. Flis, A. Skrobacki, op. cit., s. 343.

20 T. Willan, Lekarstwo i dobre słowo, Gazeta Olsztyńska, 1976, nr 36, s. 4. Niestety, zasady etyki aptekarskiej nie były przestrzegane przez każdego farmaceutę na terenie kraju. Zda rzali się tacy, którzy pobierali zbyt wysokie ceny za lekarstwa, „uniemożliwiając ubogiej

ludności leczenie, a nawet czasem ratowanie życia?" - AAN, MZ, sygn. 14, k. 4, Protokół

(6)

z W ile ń sz c z y z n y 21. 1 sierpnia 1950 roku zo sta ła u sp o łec zn io n a apteka przy u lic y D ąb ro w szcza k ó w . D w ie p o zo sta łe p o w e jśc iu w ż y c ie u staw y o ap te kach z 8 sty czn ia 1951 roku w p ierw szej p o ło w ie lat p ię ćd ziesią ty c h trafiły pod zarząd Centrali A p tek S p o łe c z n y c h 22.

P race organ izacyjn e z w ią z a n e z tw o rzen iem n o w y c h aptek, z w ła sz c z a p o za sied zib ą w ła d z w o je w ó d z k ic h , p rzeb ieg ały p o czą tk o w o bardzo p o w o li „z e w zg lę d u n a m a łe zro zu m ie n ie m ie js c o w y c h w ła d z i b r a k ja k ie g o k o lw ie k z ich stro n y p o p a r c ia o r a z m a łe ilo ś c i m ie szk a ń c ó w '”23. N ie w s z ę d z ie jedn ak b y ło m o ż liw e u ru ch am ianie n o w y ch , d lateg o p o czą tk o w o w m iarę m o ż liw o  ści starano się - g łó w n ie w m iastach p o w ia to w y c h - tw o r zy ć c o ś w rodzaju p u n k tów ap teczn ych . W ed łu g w ła d z w o je w ó d z k ic h b y ły o n e jed n ak „p r y m i

tyw n e, [p row ad zon e - A .K .] n a w ła s n y r a c h u n e k ” w ła ś c ic ie la 24. P o w sta w a 

ły m .in. w G iżyck u , K ętrzyn ie, L idzbarku, M rą g o w ie, N id zicy , O lsztynku, O stród zie, P iszu , Prabutach, Suszu, S zczy tn ie. Jednak obroty ty c h pun k tów b y ły bardzo n isk ie (od 3 0 do 2 0 0 zł m ie się c z n ie ), d la teg o sp o d z ie w a n o się, ż e w ię k s z o ś ć z n ich u le g n ie lik w id acji je s z c z e je s ie n ią 1945 roku25.

Tabela 1

Liczba aptek i drogerii na Warmii i Mazurach w 1939, 1945 i 1946 roku Rodzaj apteki 1939 r. 1945 r. (grudzień) 1946 r. Apteki publiczne około 60 20 27 Apteki zakładowe 17 - 2

Drogerie 125 [brak danych] 7

Źródło: APO, UW, sygn. 1983, k. 6, Sprawozdanie inspektora farmaceutycznego woje wództwa olsztyńskiego za cały okres działalności, 11 XII 1946 r.; APO, UW, sygn. 1983, k. 13a, Sprawozdanie wojewódzkiego inspektora farmaceutycznego, 12 VI 1946 r.

W 1946 roku istn ia ło na teren ie w o je w ó d z tw a ju ż d w a d zieścia sied em aptek p ub liczn ych . N a sied em n a ście p o w ia tó w ty lk o w je d n y m n ie p ow sta ła żadna. B y ł to p o w ia t w ę g o r z e w sk i, „ k tó ry m im o w ie lu k a n d y d a tó w tam s k ie 

ro w a n y c h n ie z n a la z ł c h ę tn e g o d o u tw o rz e n ia a p te k i o d n o w a '”26. Jeżeli c h o 

21 Z. Stopa, op. cit., s. 72; R. Tomkiewicz, Życie codzienne..., s. 274. Niemiecka nazwa apteki brzmiała „Adler-Apotheke”. - S. Flis, A. Skrobacki, op. cit., s. 343.

22 W 1955 r. apteka na Starym Mieście została przeniesiona do nowego lokalu, w którym mieści się do dnia dzisiejszego (obecna apteka „Pod Gryfem”). Natomiast apteka farma ceuty Fajertaga w 1953 r. została przeniesiona do nowej dzielnicy przy ulicy Kościusz ki. - Z. Stopa, op. cit., s. 72-73. Swojej siedziby nie zmieniła jedynie apteka przy ulicy Dąbrowszczaków (obecnie apteka „Cefram”).

25 Ibidem.

26 APO, UW, sygn. 1983, k. 6, Sprawozdanie inspektora farmaceutycznego województwa olsztyńskiego za cały okres działalności, 11 XII 1946 r. Inspektor farmaceutyczny pisał wprost o zniszczonych aptekach na taką skalę, że „trzeba je traktować jako nie istnieją

ce.” - APO, UW, sygn. 2005, k. 81b, Pismo Wydziału Zdrowia Urzędu Wojewódzkiego

(7)

dzi o apteki w in n ych m iastach p o w ia to w y ch , to p rzyk ład ow o latem 1945 roku w M r ą g o w ie u ru ch om io n o aptekę „Pod O rłem ”, za ś k ie ro w n ictw o z le  co n o m a łżeń stw u H e le n ie i Z b ig n ie w o w i B ru dn ick im . Z o sta ło on o sk iero w a n e do M rągow a p rzez Z d z isła w a N ie m k ie w ic z a , który p oin form o w ał, że m ie jsc o w o ść , do której jad ą je s t na s z c z ę ś c ie w m a ły m stopniu zn iszczo n a . D o d a ł także, ż e m iesz k a tam d uża liczb a lu d n o ści m azurskiej, która p otrze buje lek ów . B ru d n iccy p ojech ali w o jsk o w y m i cięża rów k a m i, którym i p rze w o ż o n o am unicję. P o c z ą tk o w o o d p o w ie d z ia ln y za transport żo łn ierz nie ch ciał się z g o d z ić na p o d w ie z ie n ie farm aceutów , p o w o łu ją c się na sytu ację sprzed kilku dni, k ied y to jed n a z cięż a ró w e k w y le c ia ła w p o w ietrze. P o d łu gich n am ow ach w k oń cu ustąpił. N a m iejscu w M r ą g o w ie w p ierw szej k o le jn o ści B ru d n iccy udali się do apteki, której b u d yn ek b y ł w dobrym sta n ie. N iestety , w ap tece b rak ow ało lek ów , „ k to ś j e sta ra n n ie z d j ą ł z p ó łe k

i w y w i ó z ł ”21.

Tabela 2

Wykaz m iejscow ości, w których istniały ośrodki zdrowia i nie było aptek (stan na grudzień 1946 r.)

Nazwa miejscowości powiat Instytucja służby zdro wia (ośrodek, szpital) Barciany kętrzyński szpital i ośrodek zdrowia Bisztynek reszelski szpital i ośrodek zdrowia Dźwierzuty szczycieński ośrodek zdrowia

Jeziorany reszelski ośrodek zdrowia Lubieniów morąski ośrodek zdrowia Orzysz piski ośrodek zdrowia Pasym szczycieński ośrodek zdrowia Ryn giżycki ośrodek zdrowia Węgorzewo miasto powiatowe szpital i ośrodek zdrowia

Wielbark szczycieński ośrodek zdrowia Zalewo morąski ośrodek zdrowia

Źródło: APO, UW, sygn. 1983, k. 8, Wykaz miejscowości, w jakich są ośrodki zdrowia a nie ma aptek publicznych, [11 XII 1946 r.]

Z rozu m iałe je st, ż e bardzo atrakcyjne dla p oten cjaln y ch w ła ś c ic ie li b y ły apteki w m iastach p o w ia to w y c h (p o za p ow iatem w ę g o r z e w sk im ), is t n iał za ś p roblem z otw ieran iem aptek w m n iejsz y ch m iejsco w o ścia c h . T yl 27 T. Willan, op. cit., s. 4. A. Skrobacki jako datę otwarcia apteki w Mrągowie podaje

X 1945 r. - Mrągowo. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1975, s. 399. Jeżeli chodzi o apteki w innych miastach powiatowych to przykładowo 1 IV 1946 r. Maria Dymowska otworzyła aptekę w Bartoszycach. - R. Hryciuk, M. Pietraszko, Bartoszyce. Z dziejów

miasta i powiatu, Olsztyn 1969, s. 379. W 1946 r. otwarto również aptekę w Nidzicy

(jedyną przez kilkadziesiąt lat). - Nidzica. Z dziejów miasta i powiatu, pod red W. Ko rzeniowskiego, t. Kurzyny, Olsztyn 1976, s. 267. Natomiast już latem 1945 r. Aleksander Kowalczys założył aptekę w Ostródzie, a Kazimierz Zimowski w Szczytnie. - t. Willan, op. cit., s. 4.

(8)

k o 10 aptek u tw o rzo n y ch w 1946 roku p o w sta ło „w m a ły c h m ia ste c zk a c h

0 w ię k s zy m n a sile n iu m ie s z k a ń c ó w ”28, n atom iast w p lanach p om ijan o z u 

p ełn ie m ie jsc o w o śc i, których liczb a m ie sz k a ń c ó w w y n o s iła m niej n iż 1500 o só b 29. U tw o rze n ie aptek p ryw atn ych w m ie jsc o w o śc ia c h za m ieszk iw a n y ch p rzez b ie d n y ch a u toch ton ów b ądź p rzy b yłych z e W sch o d u repatriantów b y ło w r ęcz n ie m o ż liw e . Trudno tak że b y ło m ó w ić o urucham ianiu aptek w m iejsca ch , w których w tym c z a sie n ie b y ło lek arzy i n ie istn iały żadne in  stytu cje zdrow ia. Z drugiej strony fu n k cjo n o w a n ie ośrodka zd ro w ia w danej m ie jsc o w o ś c i n ie d aw ało gw arancji na u ru ch om ien ie apteki.

W zw ią zk u z n iew ysta rcza jącym ro zw o jem aptekarstw a na Warmii 1 M azurach w ła d z e w o je w ó d z k ie p rób ow ały za k ty w iz o w a ć farm aceu tów z całej P o lsk i, na przykład u m ieszc za ją c o g ło sz e n ia w prasie og ó ln o p o lsk iej. M ia ły on e z a c h ę c ić ich do p rzyb y cia na teren W arm ii i Mazur. N ier za d k o też zain tereso w a n ie p row ad zen iem aptek w y k a z y w a li sam i farm aceuci. D o W y  d ziału Z d row ia w p ły n ę ło m n ó stw o lis tó w z terenu całej P o lsk i, w których w ie lu farm aceu tów p o d k reślało g o to w o ś ć z a ło ż e n ia i p row ad zen ia apteki. N a u w a g ę za słu g u je s z c z e g ó ln ie list p row izora farm acji Jana S ien k iew icza , z a m ie sz k a łe g o n ied a lek o B ie lsk a P o d la sk ieg o , w y sła n y do N ie m k ie w ic z a w 1946 roku. W yrażał on c h ęć p o d jęcia pracy i p row ad zen ia apteki na te  renie w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o . Jednak j e g o o cz ek iw a n io m trudno b y ło sprostać. A u tor listu ch ciał podjąć pracę w o k reślo n ych m iastach p o w ia to  w y c h (w o g ło sz e n iu b y ła m o w a o d w óch m iastach p o w ia to w y ch , w których n ie istn ia ły żad n e apteki - P is z i W ę g o r z e w o ). P isa ł w ó w c za s: „ U p rze jm ie

p r o s z ę in sp e k to ra p o w ia d o m ić m ię [sic!.]: 1) c z y w tych m ia s ta c h s ą lo k a le n a aptek i, 2) c z y te ż lo k a le p r y w a tn e się w y n a jm u je c z y te ż w ła d z e m ia  s ta d a d z ą lo k a l p o n ie m ie c k i, 3) c z y w je d n y m z tych m ia s t p o z o s ta ło m eb li a p te c z n y c h i u r zą d ze n ia a p te c zn e g o , 4) c z y w ła d z e m ia s ta lu b W ojew ód zki U r z ą d Z d r o w ia m o g ą d o p o m ó c w u ru ch o m ien iu apteki, e w en tu a ln ie d a ć p o  ży c z k ę zw r o tn ą n a c z ę ś c io w e c h o ć u ru ch o m ien ie a ptek i, g d y ż m e d y k a m e n ta s w o je m am n a p e w ie n czas, 5) c z y j e s t k o m u n ik a cja k o le jo w a lu b sa m o c h o  d o w a d o tych m ia s t i d o ja k ic h ? C z y P. [P a ń stw o w y - A .K .] U r z ą d R e p a tr ia  c y jn y d a m n ie śro d k i lo k o m o c ji (w a g o n ) n a p r z e w ie z ie n ie m ed yk a m e n tó w i u r z ą d ze n ia a p te k i p o n ie w a ż j e s t e m re p a tria n te m [. . . ] P S . Z a łą c za m z n a  c z e k p o c z to w y n a o d p o w ie d ź ”30. M im o , ż e o g ło sz e n ie w g a z e c ie u k a zało się

18 p aźd ziern ik a 1946 roku, n iesp ełn a d w a ty g o d n ie później n ie b y ło ju ż do o b sad zen ia ani jednej apteki p ow ia to w ej. P o z o sta ły n atom iast „ a p tek i w m a 

ły c h m ia steczk a ch , p r z e w a ż n ie zn iszc zo n y ch , z b a rd zo m a ły m za lu d n ien iem b e z p o łą c z e ń k o le jo w y c h i a u to b u s o w y c h ”31. P on adto p oten cjaln y k ie ro w 

29 Ibidem.

30 APO, UW, sygn. 2005, k. 69-69v, Pismo Jana Sienkiewicza do Olsztyńskiego Wojewódz kiego Wydziały Zdrowia do inspektora farmaceutycznego, 28 X 1946 r.

31 APO, UW, sygn. 2005, k. 68, Pismo inspektora farmaceutycznego do Jana Sienkiewicza, 5 XI 1946 r.

(9)

n ik apteki n ie m ó g ł lic z y ć na żadną p o m o c z e strony w ła d z w o je w ó d zk ic h , op rócz przyd ziału lok alu 32. Jak m o żn a p rzy p u szczać, w tej sytuacji tylk o n ie lic zn i farm aceuci d ecy d o w a li się na przyjazd i pracę na W arm ii i M a z u  rach, co z p e w n o śc ią od b ijało się na sytuacji zdrow otnej lu d n ości.

M im o ż e O lsztyn b y ł p ierw szy m m iastem na teren ie W arm ii i M azur, w którym p o w sta ła apteka, w pierw szej p o ło w ie 19 46 roku zo sta ł o g ło s z o  ny konkurs na n o w ą (d o ty c z y ł on tak że p row ad zen ia apteki w O stró d zie)33. S zy b k o się jed n ak ok azało, ż e spraw a k on cesji na apteki w O lszty n ie i O stród zie je s t ju ż nieaktualna. N ie m k ie w ic z p isał w ó w c za s: „ w c h o d z iły b y

w ra c h u b ę a p te k i w sze r e g u m ia s te c z e k n ie p o w ia to w y c h . A p te k i n a teren ie O k ręg u s ą c a łk o w ic ie s p a lo n e i w c h o d z i w ra ch u b ę je d y n ie k o m p le tn e n a n o w o u rzą d ze n ie a p t e k ”34. W styczn iu 194 7 roku na teren ie w o je w ó d ztw a

n ie istn iały ju ż żad n e apteki, w których m o żn a b y ło ro zp o czą ć pracę; jed y n ą m o ż liw o ś c ią p o zo sta w a ło z a ło ż e n ie n ow ej 35.

W 1946 roku op rócz aptek „p ryw atn ych ” na teren ie w o je w ó d ztw a o lsz ty ń sk ie g o istn iały ró w n ież d w ie apteki za k ła d o w e - U b ez p iec za ln i S p o  łeczn ej oraz W o je w ó d z k ie g o U rzęd u B e z p ie c z e ń s tw a P u b liczn eg o . Ich lic z  b a w cią g u roku z w ię k s z y ła się je d y n ie do trzech - istn iała ró w n ież apteka przy Szpitalu M ariackim 36. Ż adn e z e spraw ozdań insp ek tora farm a ceu ty cz n e g o n ie w y m ie n ia n atom iast apteki zakładow ej w O lszty n ie, n ależącej do M in isterstw a K om u n ik acji, którą p row ad ził E dw ard O le w iń sk i31. B y ła to apteka d ziałająca przy Szpitalu K o le jo w y m w O lszty n ie38.

N iestety , rozw ój słu żb y zd row ia na teren ie w o je w ó d z tw a o lsz ty ń sk ie g o w p ie rw sz y ch latach p o II w o jn ie św iatow ej n ie gw arantow ał zw ię k sz e n ia lic z b y aptek. W p o ło w ie 1947 roku fu n k cjo n o w a ło je d y n ie 3 0 aptek, n a to m ia st do k oń ca te g o roku otw arto ty lk o je d n ą 39. Z p e w n o śc ią ham ująco na rozw ój d zia ła ln o ści farm aceutycznej - op rócz k atastrofalnych w arun k ów lo k a lo w y c h - w p ły w a ło ro z d ziela n ie p rzez lek arzy o trzym a n ego od w o je  w ó d z k ie g o inspektora przyd ziału lek ów . N ie m k ie w ic z cz y n ił to o so b iśc ie do 1 lip ca 1946 roku. T ego dnia p o w sta ła W o jew ód zk a S kład nica Sanitarna, 32 Ibidem.

33 APO, UW, sygn. 2005, k. 71, Pismo Stanisława Bala do Urzędn Wojewódzkiego Mazur skiego Wydział Zdrowia do inspektora farmaceutycznego, 31 IV 1946 r.

34 APO, UW, sygn. 2005, k. 70, Pismo inspektora farmaceutycznego do Stanisława Bala. 9 V 1946 r.

35 APO, UW, sygn. 2005, k. 84, Pismo inspektora farmaceutycznego do Adama Żymier skiego, 7 I 1947 r.; APO, UW, sygn. 2005, k. 92, Pismo inspektora farmaceutycznego do Wiesława Skulskiego, 4 III 1947 r.

36 APO, UW, sygn. 2004, k. 5, Pismo Wydziału Zdrowia Urzędn Wojewódzkiego w Olszty nie do Sądn Okręgowego w Olsztynie, 1 VIII 1946 r.

37 Z. Stopa, op. cit., s. 71

38 W działającym od kwietnia 1945 r. zatrudniona była jedna aptekarka. - APO, UW. sygn. 1998, Sprawozdanie roczne szpitalne za rok 1946.

39 APO, UW, sygn. 2004, k. 3, Sprawy farmaceutyczne w ostatnim dniu półrocza spra wozdawczego, 30 VI 1947 r.; APO, UW, sygn. 2004, k. 5, Sprawy farmaceutyczne. Stan w ostatnim dniu półrocza sprawozdawczego, 31 XII 1947 r.; Z. Stopa, op. cit., s. 71.

(10)

która p rzejęła fu n k cje rozd ziału (N ie m k ie w ic z zo sta ł jej k iero w n ik iem )40. B a rd zo c z ę sto lek arze p o otrzym aniu le k ó w w y k o rz y sty w a li j e do w ła sn y ch ce ló w , p op rzez w y d a w a n ie instytu cjom , które w m y śl o b o w ią zu ją cy ch p rze p isó w 41 n ie p o w in n y ich otrzym ać. L eki b y ły p rzek azyw a n e p rzez W yd ział Z drow ia, n atom iast lek arze o d p o w ied zia ln i za ich ro z d z ie len ie przekazyw ali j e takim instytu cjom , , j a k K o le j c z y U b e zp ie c z a ln ia S p o łe c z n a ”42, które p o 

siadały w ła sn e apteki zak ład ow e. Z g o d n ie z instrukcją M in isterstw a Z dro w ia w o je w ó d z k ie W yd ziały Z d row ia m o g ły zaop atryw ać w y łą c z n ie p o d le  g łe im ośrodki zd row ia i szp itale. P o z o sta łe instytu cje, do których z a licz o n o U b e z p ie c z a ln ie S p o łeczn e, M in isterstw o O brony N arod ow ej, M in isterstw o K om u n ik acji, M in isterstw o B e z p ie c z e ń stw a , P a ń stw o w y U rząd R epatria cyjn y oraz apteki p u b liczn e zaop atryw an e b y ły p rzez M in isterstw o Z drow ia centralnie43. P od k reślan o jedn ak , ż e ty lk o „w w y ją tk o w y c h w y p a d k a c h m o g ą

W yd zia ły Z d r o w ia u w zg lę d n ia ć z a p o tr z e b o w a n ie in sty tu c ji ch a ryta tyw n ych , o p ie k i s p o łe c z n e j i k lin ik u n iw e rsy te c k ic h 44 i o rg a n iz a c ji m ło d z ie ż o w y c h ”45.

P on adto o b o w ią z y w a ła zasad a w y d a w a n ia le k ó w „ w y łą c zn ie n a k a ż d o r a z o 

w e z a p o tr z e b o w a n ie , a n ie n a p o d s ta w ie r o zd zie ln ik a r a m o w e g o ”46.

W o je w ó d z k ie S k ład n ice Sanitarne zaop atryw ane b y ły w artykuły otrzym an e p rzez M in isterstw o Z d row ia „z im p o rtu b ą d ź in n ych ź r ó d e ł ”41. D o sta w y le k ó w p o c h o d z iły tak że z U N R R A . W ok resie od 15 grudnia 1945 roku do 1 lip ca 1946 roku w y d a n o szp italom oraz ośrod k om zd ro w ia o k o ło 1200 skrzyń z m ed yk am en tam i, otrzym an ym i od U N R R A 48. Z cza sem ap te ki m o g ły ró w n ież zak u p ić lek i w h urtow niach w a rszaw sk ich . D y sp o n o w a n o 40 APO, UW, sygn. 1983, k. 7, Sprawozdanie inspektora farmaceutycznego województwa

olsztyńskiego za cały okres działalności, 11 XII 1946 r. W początkowym okresie siedziba Wojewódzkiej Składnicy Sanitarnej znajdowała się w Kortowie, następnie została prze niesiona na ul. Piłsudskiego (ówczesna Al. Zwycięstwa). - B. Cudna, 25 lat farmacji na

terenie woj. olsztyńskiego, Farmacja Polska, 1969, nr 11, s. 1013.

41 Ministerstwo Zdrowia przesłało wojewódzkim wydziałom zdrowia szczegółową in strukcję na temat rozdziału leków przez Wojewódzkie Składnice Sanitarne. - APO, UW, sygn. 1983, k. 9, Pismo Ministerstwa Zdrowia do Wydziału Zdrowia Urzędu Wojewódz kiego w Olsztynie, 4 X 1946 r.

43 APO, UW, sygn. 1983, k. 9, Pismo Ministerstwa Zdrowia do Wydziału Zdrowia Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie, 4 X 1946 r.

44 Takie na Warmii i Mazurach nie istniały. 45 Ibidem.

46 Ibidem. 47 Ibidem.

48 Wojewódzki inspektor farmaceutyczny rozdzielił w tym czasie dodatkowo dwadzieścia ton mleka w proszku, otrzymanego od misji szwedzkiej, a także siedem ton tranu i mnó stwo artykułów gospodarczych oraz bielizny. - APO, UW, sygn. 1983, k. 7, Sprawozda nie inspektora farmaceutycznego województwa olsztyńskiego za cały okres działalności, 11 XII 1946 r.; B. Cudna, op. cit., s. 1013. Leki były także wysyłane do Polski ze Szwecji oraz Związku Radzieckiego. - AAN, MZ, sygn. 14, k. 2, Protokół ze Zjazdu Naczelni ków Wojewódzkich Wydziałów Zdrowia w dniach 8 i 9 lipca 1945 r.; B. Cudna, op. cit., s. 1013.

(11)

ta k że lek am i z aptek p o n iem ieck ich (je sz c z e w 194 7 r. W yd ział Z drow ia d y sp o n o w a ł lek am i, które p o ch o d z iły z e szp itala w M r ą g o w ie )49. Z w ła sz c z a w p o czą tk o w y m ok resie lek i p o zy sk iw a n o tak że z p ryw atn ych m iesz k a ń 50.

Stan u tw o rzo n y ch na teren ie W arm ii i M azur aptek p ryw atn ych p o  zo sta w ia ł w ie le do ży c zen ia . Z regu ły b rak ow ało p o d sta w o w y ch sp rzętów farm aceu tyczn ych , takich ja k szk lane n a czy n ia do p rze ch o w y w a n ia le k ó w i składników , w a g i c z y m a szy n y do sporządzania p igu łek . B y ły on e n ie  w ła ś c iw ie p row ad zon e - farm aceuci n ie zakładali k sią g ew id en cy jn y ch , a w aptekach b y ło p o prostu brudno51. B ard zo c z ę sto za stół słu ż y ły skrzynki z p o ło ż o n ą w p oprzek d esk ą a lb o d aw n e lad y sk lep o w e. Jako regały na leki słu ż y ły skrzynki, sza fy na ubrania b ąd ź kredensy. P raw ie w s z ę d z ie zam iast n a czy ń ap teczn ych u ż y w a n o słoik ów , a tak że b u telek p o sok ach i w ó d c e 52. D la te g o też, m im o n iew ystarczającej lic z b y aptek, zd arzało się, że w ła d ze w o je w ó d z k ie w y d a w a ły p o le c e n ie p rzen iesien ia i u rząd zen ie aptek od po- czątk u 53. B io rą c pod u w a g ę p o w y ż sz e , w y ją tk o w o dobrze p row ad zon a b yła apteka za k ła d o w a Szpitala M ariack iego. Jedynym m ank am en tem b y ły - jak na aptekę szpitalną - warunki lo k a lo w e . A p tek a ta m ie śc iła się w trzech m a ły ch p okojach i - co g o rsz e - n ie m iała do d y sp o z y cji żadnej p iw n icy ani laboratorium . W sz e lk ie w ię c środki ła tw op a ln e, tak ie ja k eter i spirytus, zn ajd ow ały się na parterze budynku, w którym zn ajd ow ał się szp ital54. A p  teka fu n k cjo n o w a ła w r ę c z w z o r o w o , z p ra w id ło w o p row ad zon ym i k sięg am i p rzy c h o d ó w i r o z ch o d ó w lek ów , p o za ok resem , g d y apteką zarząd zały „ siły

n ie fa c h o w e ”55. O c z y w iś c ie , n ie m o ż e d z iw ić fakt, ż e apteki w O lszty n ie

b y ły d użo lepiej zorg a n izo w a n e od tych , które zn a jd o w ały się na prow incji. W trzecim kw artale 1947 roku w o je w ó d zk i insp ek tor farm aceu tyczn y d o k o  nał rew izji sz e śc iu aptek w terenie. Stan jednej z n ich - zak ładow ej apteki przy Szpitalu M ariackim - zo sta ł ju ż opisany. N a p ię ć aptek znajdujących się p o za O lsztyn em , ty lk o d w ie b y ły d o stateczn ie u rząd zon e - p ro w a d zo  na p rzez S tan isław a P a w ło w s k ie g o apteka w G iży ck u oraz M arię Ł upino w R eszlu . N ie z b y t dobrze w y g lą d a ły apteki w N id z ic y oraz O stródzie. Ich

49 APO, UW, sygn. 2004, k. 7, Protokół polustracyjny z przeprowadzonej rewizji w aptece Szpitala Mariackiego, 9 VIII 1947 r.

50 R. Tomkiewicz, Trudne lata powojenne. Giżycko 1945-1949. Część druga, Masovia. Pi smo poświęcone dziejom Mazur, 1999, t. II, s. 110.

51 APO, UW, sygn. 2004, k. 4a, Sprawozdanie inspektora farmaceutycznego za III kwartał 1947 r.

52 T. Willan, op. cit., s. 4.

53 Tak było w przypadku apteki znajdującej się w Mikołajkach. - APO, UW, sygn. 2004, k. 2, Sprawozdanie inspektora farmaceutycznego za II kwartał 1947 r.

54 APO, UW, sygn. 2004, k. 7, Protokół polustracyjny z przeprowadzonej rewizji w aptece Szpitala Mariackiego w Olsztynie, 9 VIII 1947 r.

55 Zdzisław Niemkiewicz napisał wówczas: „O zasadniczej celowości rozchodowania leków

na oddziały nie mogę poczynić żadnych uwag, gdyż w mej kompetencji nie leży kontrola ordynatorów i ich sposobu leczenia.” - Ibidem.

(12)

w ła ś c ic ie lo m z a le c o n o m .in. „ u rzą d ze n ie p r z y n a jm n ie j p ie r w s z e g o p o k o ju ,

w y m y c ie n a c zy ń i u su n ięcie z a p a s ó w d o p iw n ic '”56.

P o m im o ż e otw arcie drogerii n ie w ią z a ło się z u zy sk a n iem k o n cesji, a za p o trzeb ow an ie na n ie b y ło d o ść duże, ich sytuacja p rzed staw iała się j e s z  c z e gorzej n iż aptek. N a le ż y pam iętać o ogrom nej roli, jak ą w ó w c z a s one odgryw ały, b iorąc pod u w a g ę istn ieją ce w arunki sanitarne51. W 1945 roku na teren ie O kręgu M azu rsk ieg o istn iały ty lk o dw ie: w O lszty n ie i O stródzie. L o k a le p o istn ieją cy ch przed i w c z a sie w o jn y drogeriach p rzejęły zarządy m iast, a na ich m iejsce p o w sta ły „ sk le p y in n eg o r o d z a ju ”58, na przykład sp o  ż y w c z e różn ych sp ó łd zie ln i59.

W o b lic zu istn ieją cy ch trudności z zaop atrzen iem w lek i, farm aceu  ci w y k o rz y sty w a li z io ła le c z n ic z e 60. P o c z ą tk o w o na teren ie W arm ii i M a  zur n ie istn iały w tym c z a sie żad n e plantacje zió ł. Sytuacja n ie z m ie n iła się w ciągu roku, ch o ć m o ż liw o śc i zb io ró w roślin le c z n ic z y c h n ieup raw ian ych (c h o d zi o roślin y tzw. d zik o rosn ące, ja k rum ianek c z y k o n w a lie) b y ły w e  d łu g inspektora w o je w ó d z k ie g o og ro m n e61. Plantacja roślin le c z n ic z y c h p o  ja w iła się dopiero w 1947 roku. Z bieran o w ó w c z a s: h e r b a e t f l o r e s c o n v a l-

la r ia e (k o n w a lie), h e r b a a b s in th ii c a la m u s (z ie le p iołu n u), v io la e tr ic o lo r is

(z ie le fio łk a trójbarw nego) oraz h e r b a h y p e r ic i (z ie le d ziu raw ca )62. D z ię k i

56 APO, UW, sygn. 2004, k. 4a, Sprawozdanie inspektora farmaceutycznego za III kwartał 1947 r.

57 Do mycia używano szarego mydła. Ciekawym sposobem uzyskiwano „produkt” do pra nia. Mianowicie zalewano popiół wrzątkiem, następnie mętną, przecedzoną przez szmat kę wodę, która doskonale po dodaniu mydła się pieniła. W początkowym okresie nie było mowy również o sprzedaży pasty do zębów, dlatego używano do mycia po prostu soli. - R. Tomkiewicz, Życie codzienne..., s. 270.

58 APO, UW, sygn. 1983, k. 16, Pismo Wydziału Zdrowia Urzędu Wojewódzkiego w Olsz tynie do Ministerstwa Zdrowia Departament Farmaceutyczny, 18 lX 1945 r.

60 Do problemów tych należy dodać jeszcze ceny lekarstw. Wykorzystanie często dziko rosnących ziół było po prostu tańsze: „Lekarstwa w chwili obecnej są b. [ardzo] drogie.

Istnieje natomiast wiele ziół leczniczych, które kierownicy aptek b.[ardzo] chętnie naby wają: korzenie waleriany, konwalia, rumianek, kora kruszyny itp. Zorganizowanie zbioru roślin leczniczych rosnących dziko oraz uprawy niektórych z nich dałoby duży dochód spółdzielniom Związku Samopomocy Chłopskiej i umożliwiłoby przynajmniej częściowo korzystanie z innych lekarstwdrogą wymiany w aptece. Należałoby zorganizować króciut kie Kursa nawet w poszczególnych powiatach dla członków Zw. Samop. Chł. chcących zajmować się zbieraniem lub uprawą ziół leczniczych, o tym jakie zioła zbierać, jakie uprawiać i w jaki sposób je suszyć.” - AAN, MZ, sygn. 14, k. 95, Referat dr I. Sztachel-

skiej na Zjazd Naczelników Wojewódzkich Wydziałów Zdrowia w dniach 8 i 9 VII 1945 r. pt. „Służba zdrowia na wsi”.

61 W sprawozdaniu wspomniano co prawda o jednej plantacji, która obejmowała teren oko ło 5 ha. - APO, UW, sygn. 1983, k. 16, Pismo Wydziału Zdrowia Urzędu Wojewódzkie go w Olsztynie do Ministerstwa Zdrowia Departament Farmaceutyczny, 18 IX 1945 r. Niestety, w żadnym dokumencie nie padła nazwa miejscowości, w której istniała wyżej wymieniona plantacja.

(13)

p ow stan iu plantacji roślin le c z n ic z y c h na W arm ii i M azurach m o g ła działać je d n a hurtow nia zielarska.

N a terenach, które przed 1939 rok iem n a leża ły do III R z eszy , „ zn a la zła

s ię w h a n d lu m a sa lek ó w p o c h o d z e n ia n ie m ie c k ie g o ”62. W sierpniu 1946

roku Sąd O k ręgow y w O lszty n ie z a k w e stio n o w a ł b ęd ą ce w o b ieg u leki na rzeżączk ę, których p rod ucen tem b y ła n ie m iec k a firm a farm aceutyczn a Schering. B y ły on e d o p u szc zo n e do sp rzedaży przed rokiem 193 9 rów n ież na ziem ia ch p olsk ich . W ła d ze w o je w ó d z k ie p o stu lo w ały , aby do czasu w y  czerp an ia się tych z a p a só w n ie k w e stio n o w a ć ich obrotu na teren ie P o lsk i, p odk reślając jed n ak , ż e „ ś w ie żo p r z y w ie z io n e [z zagran icy - A .K .] p o d l e 

g a ją w sze lk im p r z e p is o m p r a w n y m o b o w ią zu ją c y m w o b r o c ie to w a ro w y m z in n ym i p a ń s tw a m i”64.

R o zw ó j szerok o pojętej d zia ła ln o ści farm aceutycznej na teren ie War m ii i M azur w latach p rzeb iegał bardzo p o w o li. W a żn iejsze n iż organizacja aptek b y ło na przykład op an o w a n ie ep id em ii, c z y o rgan izow a n ie o środ k ó w zd row ia i szpitali. D o d a tk o w y m utrudnieniem b y ł brak kadry - farm aceu  tó w (z w ła sz c z a w p o czą tk o w y m ok resie). Jednak n a w et ich o b ecn o ść, w o b  lic z u ogrom n ych z n isz c z e ń p o n iem ieck ich aptek (n ie ty lk o lo k ali, ale także p o d sta w o w y ch urządzeń, n a czy ń ) i braku p o d sta w o w y ch środ k ów farm a ceu ty czn y ch , n ie rozw iązałab y problem ów .

P o 1947 roku w y stą p iła w P o lsc e tend en cja do ogran iczan ia, a w re zu lta cie lik w id acji sektora p ryw atn ego w aptekarstw ie. Już w 1947 roku p o w sta ło p a ń stw o w e p rzed sięb iorstw o pod n azw ą Z jed n o czo n e A p tek i S p o  łe c z n e (Z A S )65. N a stę p n ie m ajątek Z A S p rzejęło p rzed sięb iorstw o Centrala H a n d lo w a F arm aceu tyczn o-S anitarna „C entrosan”66. W 1951 roku zosta ło o n o p rzek ształcon e w C entralę A p tek S p o łec zn y ch (C A S ). O ddział W o je w ó d zk i C A S w O lszty n ie przejął 35 aptek pryw atnych, je d n ą aptekę n a le żą  cą do p rzed sięb iorstw a „C entrofam ” oraz jed n ą n a leżą cą do U b ez p iec za ln i S p o łec zn ej67.

63 APO, UW, sygn. 2004, k. 34, Pismo Wydziału Zdrowia Urzędu Wojewódzkiego w Olsz tynie do Sądu Okręgowego w Olsztynie, 1 VIII 1946 r.

65 K. Hanisz, op. cit., s. 44. W początkowym okresie terenem działania ZAS było woje wództwo śląsko-dąbrowskie, na którego terenie apteki poniemieckie stały się własno ścią Skarbu Państwa. - A. Drygas, Apteki w Polsce Ludowej, s. 28. Przedsiębiorstwo Zjednoczone Apteki Społeczne zostało powołane do życia na mocy zarządzenia ministra zdrowia z 16 X 1947 r. - E. Rutkowska, op. cit., s. 35.

66 „Centrosan” powstał w 1948 r. Nadzór nad nim sprawował minister przemysłu i handlu, współpracując z ministrem zdrowia. W pierwszym okresie działalności przedsiębior stwo miało zajmować się „planowym zakupem i planową sprzedażą w kraju i za granicą

sprzętu lekarskiego, stomatologicznego i techniczno-sanitarnego oraz wszelkich artyku łów farmaceutycznych i sanitarnych.” - Cyt. za: eadem, s. 36. Wówczas pierwszeństwo

w zaopatrzeniu w środki lecznicze otrzymały głównie apteki Ubezpieczalni Społecznej oraz apteki centrosanowskie. - K. Hanisz, op. cit., s. 45.