Marian Zdziechowski jako puszkinolog

Marian Zdziechowski jako

puszkinolog

Acta Polono-Ruthenica 3, 227-252

1998

IV. PUSZKIN W POLSCE

(NAUKA O LITERATURZE, KRYTYKA, PRZEKŁADY,

OBCHODY JUBILEUSZOWE)

B a z y l i B i a ł o k o z o w i c z O l s z t y n

Marian Zdziechowski jako puszkinolog

P r o f e s o r G i e o r g i j K r a s n o w w s w o i m r e f e r a c i e p l e n a r n y m n a n a s z e j k o n f e r e n c j i z d u ż y m t a k t e m , k u l t u r ą i w y c z u c i e m u k a z a ł r o l ę i z n a c z e n i e z a r ó w n o W s c h o d u , j a k i Z a c h o d u w p u ś c i ź n i e A l e k s a n d r a P u s z k i n a . 1 J e s t t o n i e w ą t p l i w i e p r o b l e m n i e s ł y c h a n i e d o n i o s ł y . N a l e ż y t e b o w i e m u ś w i a d o ­ m i e n i e s o b i e i s t o t y , s e n s u i z a s i ę g u r e l a c j i „ W s c h ó d - Z a c h ó d ” s t a n o w i s w o i s t y k l u c z d o w ł a ś c i w e g o z r o z u m i e n i a d z i e j ó w R o s j i o r a z j e j l i t e ­ r a t u r y , k u l t u r y i s z t u k i w k o n t e k ś c i e e u r o p e j s k i m i ś w i a t o w y m , c o t e ż o t w i e r a d a l e k o s i ę ż n e p e r s p e k t y w y n a u k o w e j i n t e r p r e t a c j i . Z n a n y w s w o i m c z a s i e p i s a r z p o l i t y c z n y , p u b l i c y s t a i f i l o z o f H e n r y k M i c h a ł K a m i e ń s k i w l i ś c i e z d n i a 1 6 s t y c z n i a 1 8 5 4 r o k u d o K r y s t y n a L a c h a - S z y r m y , w z i ę t e g o w y d a w c y i t ł u m a c z a , k o n s t a t o w a ł , ż e w P o l s c e „ o R o s j i p r a w i l i w s z y s c y p i s a r z e , k t ó r z y s i ę n i ą z a j m o w a l i , j a k o ż e l a z n y m w i l k u ” , c o t e ż d a ł o p o d s t a w ę w n i k l i w e m u b a d a c z o w i Z b i g n i e w o w i O p a c ­ k i e m u d o s t w i e r d z e n i a , ż e n i e z b y t w i e l u m a m y w l i t e r a t u r z e p o l s k i e j „ t w ó r c ó w , k t ó r z y p o d e j m o w a l i w y s i ł e k z r o z u m i e n i a i w p r o w a d z e n i a d o ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j f e n o m e n u R o s j i ” i d o t y c h , k t ó r z y w n i e ś l i k o m ­ p e t e n t n y w k ł a d w j e j p o z n a n i e i s t w o r z y l i o d p o w i e d n i e p r z e s ł a n k i d o

1

Zob. też: Г. В. Краснов,

Пушкин. Миф и реальность,

[w:]

Пушкин и пробле­

мы творчества,

„Болдинские чтения”, Нижний Новгород 1994, s. 5-14.

o b i e k t y w n e j w y k ł a d n i , z a l i c z y ł w p e ł n i z a s a d n i e - o p r ó c z M a u r y c e g o M o c h n a c k i e g o , Z y g m u n t a K r a s i ń s k i e g o i H e n r y k a M i c h a ł a K a m i e ń s k i e g o - r ó w n i e ż M a r i a n a Z d z i e c h o w s k i e g o p o d k r e ś l a j ą c z a r a z e m : „ S t o s u n k o w o n i e w i e l u , a i t a k d u ż o , s k o r o n a s z a w i e d z a o t y c h p o s t a c i a c h i i c h p o ­ g l ą d a c h d a l e k a j e s t o d d o s k o n a ł o ś c i , j e s t n i e p e ł n a , a b y w a ż e i b ł ę d n a ” 2 . M a r i a n Z d z i e c h o w s k i o d n o s z ą c y s i ę „ z n i e z w y k ł ą r e w e r e n c j ą d o k u l ­ t u r y r o s y j s k i e j ” 3 j a k o m y ś l i c i e l b y ł p o s t a c i ą w r ę c z w y j ą t k o w ą , s z e d ł b o ­ w i e m „ c a ł k o w i c i e i n d y w i d u a l n ą d r o g ą , n ie m i e ś c i ł s i ę w o k r e s i e s w e g o ż y c i a w ż a d n y m z p a n u j ą c y c h p r ą d ó w f i l o z o f i c z n y c h , n i e u l e g a ł m o d o m , k o n s e k w e n t n i e t r z y m a ł s i ę w ł a s n y c h p r y n c y p i ó w ś w i a t o p o g l ą d o w y c h i s z u k a ł d l a n i c h u z a s a d n i e ń ” , g d y ż p r a g n ą ł p r z e d e w s z y s t k i m „ s t a ć p o n a d w s z e l k i m i s p o r a m i f i l o z o f i c z n y m i , ś r o d o w i s k o w y m i , k l a s o w y m i , p a r t y j ­ n y m i i n a r o d o w y m i , s t a r a j ą c s i ę d a ć u n i w e r s a l n ą k o n c e p c j ę ś w i a t o p o g ­ l ą d o w ą j e d n o c z ą c ą l u d z i w o k ó ł w s p ó l n e g o c e l u - o c h r o n y w a r t o ś c i d u ­ c h o w y c h w y p r a c o w a n y c h p r z e z l u d z k o ś ć w t o k u r o z w o j u k u l t u r y ” 4 . O b l i c z e t w ó r c z e M a r i a n a Z d z i e c h o w s k i e g o , c z y l i o w ą „ b o g a t ą i z ł o ­ ż o n ą d u c h o w ą t o ż s a m o ś ć ” o r a z j e j „ i n t e l e k t u a l n y r o d o w ó d ” , u w a r u n k o ­ w a ł o w i e l e ź r ó d e ł i c z y n n i k ó w , p r z e s ł a n e k i p r z y c z y n , k t ó r e w p e ł n i u d a t - n i e z o s t a ł y p r z e a n a l i z o w a n e p r z e z J a n a K r a s i c k i e g o w n i e d a w n o o p u b l i ­ k o w a n e j m o n o g r a f i i o ś w i a t o p o g l ą d z i e Z d z i e c h o w s k i e g o . 5 A u t o r t r a f n i e o d c z y t a ł , ż e p u ś c i z n a Z d z i e c h o w s k i e g o d l a w s p ó ł c z e s n e j n a u k i j e s t c i ą g ­ ł y m w y z w a n i e m , ż e k r u s z y o n a k o n w e n c j o n a l n e s c h e m a t y i n t e r p r e t a c y j n e , d o m a g a j ą c s i ę w c i ą ż „ n o w y c h i ś w i e ż y c h s p o j r z e ń ” . T a k i e t e ż p o d e j ś c i e z a p r e z e n t o w a ł s a m a u t o r d a j ą c t y m s a m y m w y r a z s p r a w n o ś c i s w e g o w a r s z t a t u b a d a w c z e g o i w y s o k i e j s a m o ś w i a d o m o ś c i n a u k o w e j . W p e ł n i z a s a d n a i p r z e k o n y w a j ą c a j e s t p r z e t o n a s t ę p u j ą c a j e g o t e z a d o t y c z ą c a p u ś c i z n y i d z i e d z i c t w a Z d z i e c h o w s k i e g o : T w ó r c z o ś ć t a b o w ie m c z e r p ie s w o je ż y w o t n e s o k i z d w ó c h n ie ja k o ź r ó d e ł; z k u l t u r y i t r a d y c j i ł a c i ń s k i e j , j a k r ó w n ie ż j e s t o t w a r t a n a d u c h o w e i in t e le k t u a ln e

2 Z .

Opacki,

W kręgu Polski, Rosji i Słowiańszczyzny. Myśl i działalność spo­

łeczno-polityczna Mariana Zdziechowskiego do 1914 roku,

Gdańsk 1996, s. 5.

3 S .

Mazurek,

Wątki katastroficzne w myśli rosyjskiej i polskiej 1917 - 1950,

Wrocław 1997, s. 109.

4 E . N .

Wesołowska,

Działać przed katastrofą. O poglądach społecznych i poli­

tycznych Mariana Zdziechowskiego,

Toruń 1994, s. 9.

5 J. Krasicki,

Eschatologia i mesjanizm. Studium światopoglądu Mariana Zdzie­

chowskiego,

Wrocław 1994, 293 s.

i n s p i r a c j e p ł y n ą c e z m y ś l i i k u l t u r y p r a w o s ła w n e g o W s c h o d u ( z m y ś l i i k u l t u r y r o s y j s k i e j , z d z i e d z i c t w a i t r a d y c j i t z w . „ s ło w ia ń s k ie g o B i z a n c j u m ” ) . M y ś l Z d z ie c h o w s k i e g o - m ó w i ą c o b r a z o w o - o d d y c h a n ie ja k o d w o m a p ł u c a m i , z a ­ c h o d n im - ł a c i ń s k i m o r a z w s c h o d n im - b iz a n t y ń s k im . J e s t to s z c z e g ó ln ie g o d n e u w a g i z w ł a s z c z a d z i s i a j , g d y in t e le k t u a ln e i d u c h o w e k o r z e n ie m y ś l i i p o g lą d ó w n ie s ię g a j ą z r e g u ły p o z a w ą s k i i o g r a n ic z o n y k r ą g k u l t u r y z a c h o d n ie j.6 7 W t y m w ł a ś n i e ż y c i o d a j n y m o d d e c h u „ d w o m a p ł u c a m i , z a c h o d n i m i w s c h o d n i m ” k r y j e s i ę - w e d ł u g J a n a K r a s i c k i e g o - t a „ d u c h o w a p o j e m ­ n o ś ć i o t w a r t o ś ć m y ś l i Z d z i e c h o w s k i e g o ” , k t ó r a „ z a s t a n a w i a , b u d z i p o ­ d z i w i u z n a n i e ” , t a m a g i c z n a s y m b i o z a ź r ó d e ł , k t ó r a p r o w a d z i d o „ c i ą g ­ ł e g o , t w ó r c z e g o n a p i ę c i a m y ś l i , d o s z u k a n i a c o r a z t o n o w y c h i i n n y c h p u n k t ó w w i d z e n i a n a d a n e z a g a d n i e n i e , d o p r z e ł a m y w a n i a u t a r t y c h s t e ­ r e o t y p ó w i n t e r p r e t a c y j n y c h , o d r z u c e n i a i d e o w y c h u p r z e d z e ń i p s y c h o ­ l o g i c z n y c h i d i o s y n k r a z j i ” , c o t e ż - j a k s ą d z ę - z o s t a ł o w p e ł n i u d o k u m e n ­ t o w a n e r ó w n i e ż w m o j e j k s i ą ż c e

M a r ia n Z d ziec h o w sk i i L e w T o łsto j

zd zie c h o w ia n ó w .

W a rto ść p e sy m izm u . S tu d ia i szk ic e o M a r ia n ie Z d ziech o w sk im

6 Ibidem, s. 107.

t u w ł a ś c i w i e o n o t ę s y g n o w a n ą i n i c j a ł a m i r e c e n z e n t a , w k t ó r e j s u g e r u j e s ię , ż e M a r i a n Z d z i e c h o w s k i t o „ p o l s k i n a j e m n i k r o s y j s k i e g o d u c h a ” , ł ą ­ c z ą c y „ w s o b i e t y p u c z o n e g o p i s z ą c e g o e r u d y c y j n e p r a c e a k a d e m i c k i e 0 r ó ż n y c h a u t o r a c h z t y p e m z l e k k a n a w i e d z o n e g o k u l t u r o w e g o w i z j o n e ­ r a ” , k t ó r e g o r e n e s a n s j e s t n i e u z a s a d n i o n y , g d y ż , j e s t n a t o z a m a ł o m o d e r n i s t y c z n y , a z a n a d t o k o n f e s y j n y i p r o r o s y j s k i , n a c o w d z i s i e j s z e j P o l s c e n i e m a i d e o w e g o p o p y t u ” .8 P o w y ż s z e s t w i e r d z e n i e n a w i a n e s y t u a ­ c y j n y m k o n i u n k t u r a l i z m e m p o l i t y c z n y m j e s t n ie t y l k o b a ł a m u t n e , a l e t e ż ś w i a d c z y o i g n o r a n c j i i n i e z n a j o m o ś c i d o r o b k u Z d z i e c h o w s k i e g o . S t a n i s ł a w S t o m m a - s ł u c h a c z w y k ł a d ó w M a r i a n a Z d z i e c h o w s k i e g o n a U n i w e r s y t e c i e S t e f a n a B a t o r e g o - z a z n a c z a z n a c i s k i e m , i ż m i m o z a ­ s t r z e ż e ń p o l i t y c z n y c h d o R o s j i , a z w ł a s z c z a s t a n o w c z e g o p o t ę p i e n i a r e ­ w o l u c j i p a ź d z i e r n i k o w e j i z d e c y d o w a n i e n e g a t y w n e j o c e n y ó w c z e s n e g o Z S R R , Z d z i e c h o w s k i „ b y ł z a f a s c y n o w a n y R o s j ą i u m i a ł d o s t r z e c w i e l ­ k o ś ć j e j d u c h a p r z e s ł o n i ę t e g o p o w ł o k ą e n i g m a t y c z n y c h p a r a d o k s ó w ” , 1 d o d a j e : „ W j e g o s t o s u n k a c h z R o s j a n a m i d e c y d u j ą c ą r o l ę o d g r y w a ł y g ł ę b s z e c z y n n i k i k u l t u r o w e : s t o s u n e k d o l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j i o b e c n y c h w n ie j a s p i r a c j i d u c h o w y c h , j a k t e ż o s o b i s t a p r z y j a ź ń z w y b i t n y m i p r z e d ­ s t a w i c i e l a m i r o s y j s k i e j e l i t y u m y s ł o w e j . N i e p r o w a d z i ł o t o b e z p o ś r e d n i o d o w n i o s k ó w p o l i t y c z n y c h . P o d o b n i e b y ł o w s t o s u n k a c h z i n n y m i n a ­ r o d a m i ” . 9 A u t e n t y c z n e m u w e j ś c i u M a r i a n a Z d z i e c h o w s k i e g o w ś w i a t k u l t u r y r o s y j s k i e j s p r z y j a ł a p r z e d e w s z y s t k i m l i t e r a t u r a p i ę k n a , k t ó r a b y ł a j e g o „ o s ł o d ą ż y c i a ” i w o b e c k t ó r e j z a w s z e b y ł p e ł e n u z n a n i a i p o d z i w u , c o t e ż t a k p i ę k n i e i s u m a r y c z n i e w y r a z i ł w 1 9 3 3 r o k u w o d p o w i e d z i n a a n k i e t ę c z a s o p i s m a „ W i a d o m o ś c i L i t e r a c k i e ”

P is a rz e p o l s c y a R o s ja S o w ieck a ,

8 „Principia”, t. 13-14, Kraków 1995, s. 315.

9 S. Stomma,

Oczyma świadka,

[w:] J. Skoczyński,

Wartość pesymizmu. Studia

1 szkice o Marianie Zdziechowskim,

Kraków 1994, s. 14.

p o g o d y i s z la c h e t n o ś c i, ś w i a t ł a i p ię k n a , „ n a j w y ż s z e g o w d z ię k u , d o j a k i e g o d o jś ć m o g ą u c z u c i a lu d z k i e , m y ś l i i i c h w y r a ż e n ie ” . 10 11 12 Z d e c y d o w a n y a n t y b o l s z e w i z m i k o n s e k w e n t n a a n t y r a d z i e c k o ś ć Z d z i e c h o w s k i e g o s t a ł y s i ę p r z y c z y n ą n i e d o c e n i a n i a w P o l s c e p o w o j e n n e j j e g o d o r o b k u r u s y c y s t y c z n e g o . P r z y p o m n ę , ż e n a w e t t a k r z e t e l n y i o b i e k t y w n y b a d a c z r e c e p c j i P u s z k i n a w P o l s c e , j a k i m b y ł b e z s p r z e c z n i e M a r i a n T o p o r o w s k i , w s w o j e j b i b l i o g r a f i i P u s z k i n o w s k i e j , w y m i e n i a j ą c z n a k o m i t ą d w u t o m o w ą k s i ę g ę p r a c p o l s k i c h

P u szk in 1 8 3 7

1 9 3 7 n ,

-10 M. Zdziechowski,

Odpowiedź na ankietą „Pisarze polscy a Rosja Sowiecka”,

odbitka z nr. 39, „Wiadomości Literackich”, Warszawa 1933, s. 1.

11

Puszkin. 1837-1937,

„Prace Polskiego Towarzystwa dla Badań Europy

Wschodniej i Bliskiego Wschodu”, nr 16-17, pod red. W. Lednickiego, Kraków 1939,

t. 1, s. XVI, 476, 3 nlb; t. 2, s. 360, 1 nlb.

12 M. Toporowski,

Puszkin w Polsce. Zarys bibliograficzno-literacki,

Warszawa

1950, s. 237-238.

13 R. Luźny,

Polskie badania nad literaturą romantyczną w Rosji,

[w:]

Studia

rusycystyczne z epoki romantyzmu,

„Prace Komisji Słowianoznawstwa PAN - Oddział

w Krakowie”, nr 28, Wroclaw 1973, s. 5-12; tenże,

Od słowianofilstwa do slowiano-

znawstwa. Dwa wieki historycznoliterackich zainteresowań rusycystycznych w Polsce

(1800

-

1939). Założenia, stan i potrzeby badań,

[w:]

Studia z dziejów rusycystyki

historycznoliterackiej w Polsce,

„Prace Komisji Słowianoznawstwa PAN - Oddział

w Krakowie”, nr 35, Wrocław 1976, s. 7-27; tenże,

Rusycystyka okresu powojennego

XXX-lecia a tradycja naukowa,

[w:] ibidem, s. 137-147.

14 J. Widacha,

Utopia słowianofdska w badaniach Mariana Zdziechowskiego nad

romantyzmem rosyjskim,

[w:]

Studia z dziejów rusycystyki...,

s. 65-80.

15 B. Mucha,

Michał Lermontow w literaturze polskiej lat 1841 - 1914,

„Prace

Komisji Słowianoznawstwa PAN - Oddział w Krakowie”, nr 34, Wrocław 1975, s. 10,

11, 35, 73-96, 108.

s u k i e w i c z 16, K r y s t y n a G a l o n - K u r k o w a 17 i w i e l u i n n y c h . Z k o l e i E l i g i u s z P r z e c h o d z k i e f e k t o w n i e p r z e a n a l i z o w a ł z n a c z e n i e Z d z i e c h o w s k i e g o w p o l s k i e j h i s t o r i o z o f i i r o m a n t y c z n e j p o d k ą t e m j e j r e c e p c j i n a g r u n c i e r o s y j s k i m . 18 O p u b l i k o w a n o t a k ż e n i e d u ż e f r a g m e n t y z r ó ż n y c h p r a c Z d z i e c h o w s k i e g o o p o s z c z e g ó l n y c h p i s a r z a c h r o s y j s k i c h w d w ó c h w y d a ­ n i a c h z b i o r o w y c h o c h a r a k t e r z e a n t o l o g i j n y c h w y p i s ó w . 19 P r a w d z i w y j e d ­ n a k ż e r e n e s a n s Z d z i e c h o w s k i e g o n a s t ą p i ł w o s t a t n i m d z i e s i ę c i o l e c i u , c o t e ż s p o w o d o w a ł o r e e d y c j ę n i e k t ó r y c h j e g o p r a c :

W idm o p r z y s z ło ś c i. R o s ­

j a - B o lszew izm - P o ls k a

T ra g e d ia kresów . W ybór z k sią żk i „ W id­

m o p r z y s z ł o ś c i ”

O o k ru cień stw ie

W ybór p is m

P e sy m izm , ro m a n ty zm a p o d s ta w y c h r ze śc ia ja ń s tw a

in extenso.

E u g en iu sza O n ie g in a

16 J. Borsukiewicz,

Lermontow a Polska,

Lublin 1991, s. 72, 76, passim.

17 K. Galon-Kurkowa,

Problem romantyzmu rosyjskiego w polskiej tradycji kry­

tycznoliterackiej,

[w:]

Tradycja i współczesność. Powinowactwa literackie polsko-ro­

syjskie,

Wroclaw 1978, s. 81-102; taż,

Romantyzm rosyjski w polskich tradycjach hi­

storycznoliterackich do roku 1939,

„Acta Universitatis Wratislaviensis” nr 404, Sla-

vica Wratislaviensia XV, Wroclaw 1978, s. 41-56, passim.

18 E. Przechodzki,

Rosyjskie echa polskiej historiozofii romantycznej,

[w:]

Dzie­

sięć wieków związków Wschodniej Słowiańszczyzny z kulturą Zachodu,

cz. I:

Litera­

turoznawstwo,

pod red. J. Borsukiewicza, Lublin 1990, s. 133-146; tenże,

Mesjanizm

polski w ujęciu poetów i myślicieli rosyjskich przełomu wieku XIX i XX,

pod red. J. Or­

łowskiego, Lublin 1993, s. 159-178; tenże,

Echa polskiej historiozofii romantycznej

w piśmiennictwie rosyjskim,

Lublin 1994, s. 182-196, passim.

19

Pisarze i krytycy. Z recepcji nowożytnej literatury rosyjskiej w Polsce,

pod red.

B. Galstera i in., Wroclaw 1975 (zob. M. Zdziechowski,

W. A. Żukowski,

s. 32-34;

M.

J. Lermontow,

s. 85-86;

Szewczenko i Gogol,

s. 113-114;

Heine i Hercen. Judaizm i ru­

sycyzm w prądach społecznych Europy,

s. 155-157; Z

dziejów rewolucjonizmu rosyj­

skiego. Aleksander Hercen,

s. 157-159);

Zwierciadło prasy. Czasopisma polskie XIX

wieku o literaturze,

pod red. B. Galstera i in., Wrocław 1978 (zob. M. Zdziechowski,

w i e m s ł o w a M a r i a n a J a k ó b c a , ż e t o w ł a ś n i e Z d z i e c h o w s k i n a l e ż a ł d o t y c h b a r d z o n i e l i c z n y c h P o l a k ó w , k t ó r z y „ p i e r w s i p o M i c k i e w i c z u o d w a ż y l i s ię w g l ą d n ą ć w ż y c i e d u c h o w e R o s j i , i t o w ł a ś n i e p r z e z o k i e n k o g e n i u s z u P u s z k i n a ” .20 J u ż w s t ę p n a p r z y m i a r k a w y k a z a ł a , ż e b ę d z i e t o p o k a ź n y , p o ­ n a d d w u d z i e s t o a r k u s z o w y t o m , w k t ó r y m b y ł b y z a p r e z e n t o w a n y M a r i a n Z d z i e c h o w s k i j a k o z n a w c a , b a d a c z i i n t e r p r e t a t o r p u ś c i z n y i d z i e d z i c t w a P u s z k i n a i r o m a n t y z m u r o s y j s k i e g o . N i e s t e t y , w y d a w n i c t w o „ G u t e n b e r g - - p r i n t ” t y m c z a s e m z n a l a z ł o s i ę w n i e z m i e r n i e t r u d n e j s y t u a c j i f i n a n s o w e j i o k a z a ł o s i ę n a s k r a j u b a n k r u c t w a , c o t e ż s p o w o d o w a ł o , i ż o b e c n i e p o ­ s z u k u j ę n o w y c h s p o n s o r ó w i i n n y c h w y d a w c ó w c h ę t n y c h w n i e ś ć s w ó j w k ł a d d o g o d n e g o u c z c z e n i a p a m i ę c i z n a k o m i t e g o t w ó r c y l i t e r a t u r y r o ­ s y j s k i e j , a z a r a z e m w y b i t n e g o p o l s k i e g o p u s z k i n o l o g a i m y ś l i c i e l a . M a r i a n Z d z i e c h o w s k i j a k o ś w i e t n y z n a w c a e u r o p e j s k i e j i s ł o w i a ń s k i e j m y ś l i f i l o z o f i c z n e j o r a z d o c i e k l i w y b a d a c z z ł o ż o n y c h p r o b l e m ó w r o m a n ­ t y z m u e u r o p e j s k i e g o n i e m ó g ł - t r a f n i e k o n s t a t u j ą R y s z a r d Ł u ż n y i D a ­ n u t a M a t l a k - P i w o w a r s k a - „ p o z o s t a w i ć P u s z k i n a p o z a k r ę g i e m s w y c h z a i n t e r e s o w a ń s l a w i s t y c z n y c h ” .21 B o p r z e c i e ż - j a k p i s z e o t y m J e r z y W y s z o m i r s k i , s ł u c h a c z w y k ł a d ó w Z d z i e c h o w s k i e g o n a U n i w e r s y t e c i e S t e f a n a B a t o r e g o w W i l n i e - „ P u s z k i n j e s t t y m d l a s w e g o n a r o d u , c z y m d l a n a s M i c k i e w i c z , d l a N i e m c ó w G o e t h e , d l a W ł o c h ó w D a n t e , d l a H i s z ­ p a n ó w C e r v a n t e s ” 22 J u ż w r o z p r a w i e r e c e n z y j n e j n a t e m a t s t u d i u m J ó z e f a T r e t i a k a

S ia d y w p ły w u M ic k ie w ic za w p o e z ji P u szk in a

P u szk in - M ic k ie w ic z,

B y ro n i j e g o w ie k

20 M. Jakóbiec,

Jubileusz Puszkina w Polsce,

[w:]

Puszkin. 1837 - 1937,

t. 2,

s. 183.

21 R. Łużny, D. Matlak-Piwowarska,

Aleksander Puszkin,

[w:]

Pisarze i krytycy.

Z

recepcji nowożytnej literatury rosyjskiej w Polsce,

Wroclaw 1975, s. 43.

22 J. Wyszomirski,

Nieuporządkowane myśli o Puszkinie,

[w:] tenże,

Spod kreski.

Wybór szkiców i felietonów,

wybór i wstęp J. Huszcza i J. Koprowski, Łódź 1967,

s. 131.

i t w ó r c z o ś ć P u s z k i n a , d o c z e k a ł y s i ę n o w y c h i r o z l e g ł y c h i n t e r p r e t a c j i . M a r i a n Z d z i e c h o w s k i b y ł t e ż

sp ir itu s m o v e n s

in ex ten so

P u szk in 1 8 3 7 - 1937,

su i g e n e r is

B y r o n i j e g o

w ie k

i c z a r j e g o p o e z j i ; - z a k o ń c z e n i e z z a a k c e n t o w a n i e m z n a c z e n i a k u l t u P u s z k i n a w k o ł a c h e m i g r a c j i r o s y j s k i e j w P o l s c e i r o z s i a n e j p o c a ł y m ś w i e c i e . W p r z e k o n a n i u Z d z i e c h o w s k i e g o w y b i t n y p i s a r z t o p r z e d e w s z y s t k i m w i e l k a i n i e p o w t a r z a l n a i n d y w i d u a l n o ś ć . T a k i m b y ł „ n a j w i ę k s z y p o e t a R o s j i ” i w z w i ą z k u z t y m s t a w i a p y t a n i e : , j a k i c h a r a k t e r m o g ą m i e ć o b ­ c h o d y t e w p a ń s t w i e , w k t ó r y m z a w ó d p i s a r z a , j e ś l i p i s a r z t e n m a i n d y ­ w i d u a l n o ś ć , d u s z ę , s u m i e n i e , j e s t z a w o d e m m ę c z e ń s k i m ? ” .24 N a w i ą z u j ą c d o w d r a ż a n e g o w t y c h l a t a c h w Z S R R n a k a z u p o d ­ p o r z ą d k o w a n i a j e d n o s t k i k o l e k t y w n e m u z e ś p o ł o w i , Z d z i e c h o w s k i z g o ­ r y c z ą w s k a z u j e n a z a b ó j c z e w o b e c w o l n o ś c i t w ó r c z e j p r a k t y k i n a t u r y i d e - o l o g i c z n o - p r o p a g a n d o w e j :

Albowiem wyraz człowiek, czyli istota z indywidualnością, duszą, sumie­

niem, jest tam wyrazem mocno podejrzanym, o człowieku się nie mówi, nie czło­

wiek, a kolektyw, w danym wypadku kolektyw twórczy, który członka swego

trzyma tak mocno, że od władzy jego oswobodzić może tylko śmierć albo wię­

zienie. I w kolektywie tym ma pisarz zaznajamiać i kolegów, i kierowników swo­

ich ze swymi pomysłami, ci zaś pouczają go, jak ma pisać i o czym, aby w zgo­

dzie być z „generalną linią partii”, jakie sowieckie „достижения” albo jakie czy­

ny „wielkiego” Stalina ma w danej chwili wysławiać. Nie dość tego: mają być

stworzone kadry specjalnych instruktorów, aby łatwiej sprostać wszystkim za­

daniom związanym z kierowaniem ruchu literackiego (s. 1).

O f i c j a l n y c h a r a k t e r o b c h o d ó w z r o z k a z u i p r z y m u s u , n a r z u c o n y p r z e z t o t a l i t a r n e p a ń s t w o , w y d a w a ł s i ę Z d z i e c h o w s k i e m u a b s u r d e m , c z y m ś c y n i c z n y m w s w o i m z a k ł a m a n i u , a b s o l u t n i e n i e d o p o g o d z e n i a z w o l n o ś c i o w ą p o e z j ą P u s z k i n a . N a s t ę p n i e p o r u s z a t a k i e z a g a d n i e n i a , j a k : w o l n y p o e t a , w o l n o ś ć i p o e z j a , w o l n o ś ć m y ś l i i n i e z a l e ż n o ś ć t w ó r c z o ś c i p o e t y c k i e j , i s t w i e r d z a , ż e n ie s p o s ó b w y o b r a z i ć s o b i e P u s z k i n a „ z i n ­ s t r u k t o r e m p r z y s o b i e , k t ó r y g o m u s z t r u j e i w e d ł u g o b s t a l u n k u w ł a d z k a ­ ż e u k ł a d a ć r y m y ” ( s . 1 ). K o n t y n u u j ą c s w e r o z w a ż a n i a Z d z i e c h o w s k i z a ­ p y t u j e : „ C z y m ż e w t e j a t m o s f e r z e s o w i e c k i e g o t e r r o r u m o g ą b y ć o b c h o d y P u s z k i n a ? C z y m o ż n a s o b i e w y o b r a z i ć P u s z k i n a , g d y b y d z i ś z m a r t w y c h ­ w s t a ł , g d z i e i n d z i e j , n i ż n a k a t o r d z e S o ł o w i e c k i e j ? ” ( s . 2 ) .

24

M. Zdziechowski,

Puszkin,

[w:]

Puszkin. 1837 - 1937,

„Prace Polskiego Towa­

rzystwa dla Badań Europy Wschodniej i Bliskiego Wschodu”, nr 16, Kraków 1939,

t. 1, s. 1. Dalej wszystkie cytaty z referatu Zdziechowskiego opatrzono w tekście tylko

numerem strony.

N a k a t o r g ę S o ł o w i e c k ą , K o ł y m ę i d o i n n y c h g u ł a g ó w z s y ł a n o r ó w ­ n i e ż n a u k o w c ó w - p u s z k i n o l o g ó w , n a w e t b a r d z o w y b i t n y c h , p o d z a r z u t e m o p i e s z a ł o ś c i i o p ó ź n i a n i a p r a c b a d a w c z y c h i e d y t o r s k i c h n a d p u ś c i z n ą P u ­ s z k i n a , c o p r z y r ó w n y w a n o d o s a b o t a ż u i s z k o d n i c t w a , o c z y m ś w i a d c z y c h o c i a ż b y

c a su s

Ю. Г. Оксман бы л арестован 6 ноября 1936 года. В „Вечернем Л е­

нин граде” бы ла напечатана статья „изобличавш ая” ученого во вредитель­

стве. Будто бы за его требованием снабдить каждый том комм ентарием

скрывалось враж еское намерение - не издать к ю билею (100-л ети е со дн я

смерти поэта) собран ие сочинений русского гения. На 10 лет Оксман бы л

оторван от издательской и всякой иной академической деятельности. 16-

титомник печатался не только без его имени, но и без его консультации.25

25 В. В. Пугачев,

Не „мой Пушкин, не наш Пушкин” - Пушкин. Памяти

Юлиана Григорьевича Оксмана,

„Авторское право - Саратовское обозрение”, еже­

недельник, 22 I 1994, nr 2 (45), s. 4-5.

26 В. Małecka,

Puszkin w radzieckiej poezji jubileuszowej roku 1937,

„Acta Uni-

versitatis Wratislaviensis” nr 589, Slavica Wratislaviensia XXII, Wroclaw 1982, s. 27-

-28.

27 Ю. Дружников,

Пушкин, Сталин и другие,

[w:] tenże,

Русские мифы,

New

York 1995, s. 11-38; tenże,

Идеологический миф о Пушкине в 1941 - 1945 годах,

„ W i a d o m o ś c i K u l t u r a l n y c h ” A l i c j a W o ł o d ź k o , a u t o r k a n o w a t o r s k i e j r o z p r a w y

P a s ie r b o w ie R o s ji

P u szk in

p ie r w s z y „ s o ­

w iecki św ię ty ”29

P u szk in - b o jo w y s z ta n d a r sta lin izm u 30

28 A. Wołodźko,

Burzenie mitów,

„Wiadomości Kulturalne”, 1996, nr 24, s. 8.

29 „Agencja Prasowa Antykomunistyczna”, 1937, nr 1. Publikacja pióra Józefa

Stefana Czarneckiego zawiera polemikę na temat, czy Puszkin byl ateistą. Tekst ten

został przedmkowany w wielu pismach prowincjonalnych.

30 „Kurier Wileński”, 1937. nr 46.

31 M. Jakóbiec,

.Jubileusz Puszkina,

s. 183.

n e g o d y s t a n s u m a j ą s w ó j s e n s i u z a s a d n i e n i e . K o l e j n y p r o b l e m , k t ó r y Z d z i e c h o w s k i p o s t a w i ł i p r z e a n a l i z o w a ł z e z n a w s t w e m i d u ż ą k u l t u r ą h u m a n i s t y c z n ą , t o s t o s u n e k P u s z k i n a d o P o l s k i z u w z g l ę d n i e n i e m p o l s k o - r o s y j s k i e g o s p o r u d z i e j o w e g o i o b s z e r n e g o k o n t e k s t u m i c k i e w i c z o w s k i e g o . O d w o ł u j ą c s i ę d o p r a c w ł a s n y c h 32 i s w o ­ i c h p o p r z e d n i k ó w W ł o d z i m i e r z a S p a s o w i c z a i J ó z e f a T r e t i a k a , a z w ł a s z ­ c z a d o n a j n o w s z y c h d o c i e k a ń W a c ł a w a L e d n i c k i e g o , z a p r e z e n t o w a ł s y n ­ t e t y c z n y p u n k t w i d z e n i a p r o b l e m u , c o t e ż m o ż n a b y u j ą ć w n a s t ę p u j ą c y c h p u n k t a c h : -

p r im o ,

secu n do,

tertio ,

qu arto,

O szc ze rc o m R o sji, R o c z n ic a B o r o d in a

P r z e d g r o ­

b o w cem św ię ty m -

32 Zob. m.in. artykuł recenzyjny poświęcony rozprawie Józefa Tretiaka

Ślady

wpływu Mickiewicza

w

poezji Puszkina

(Kraków 1889): M. Zdziechowski,

Nowe stu­

dium o Puszkinie,

„Przegląd Polski”, t. 96, 1890, z. 10, s. 1-19.

33 S. Wasylewski,

Życie polskie w X IX wieku,

opracował, przedmową i przypi­

sami opatrzył Z. Jabłoński, Kraków 1962, s. 260.

P u s z k i n p o t r a k t o w a ł j a k o „ b u n t w a r s z a w s k i ” , k t ó r y n a l e ż a ł o j a k n a j s z y b ­ c i e j z d ł a w i ć ; c h o d z i ł o t u b o w i e m o n a d s z a r p n i ę t y p r e s t i ż R o s j i i o z a c h o ­ w a n i e j e j p r z e w o d n i e j r o l i w ś w i e c i e s ł o w i a ń s k i m ;

-

ąuinto,

D o p r z y ja c ió ł M o sk a li

d o s t r z e g ł u p o k a r z a j ą c ą d l a s i e b i e a l u z j ę i o d p o w i e d z i a ł n a t o w

J e źd źc u

m ie d zia n ym

O n m ię d z y n am i żył,

R o c z ­

n ic a B o ro d in a ,

m i a n i e , s z l a c h t a , k u p c y i r z e m i e ś l n i c y ) , k u l t u r a l n i e i i n t e l e k t u a l n i e b y ł y n a c e c h o w a n e p o l s k o ś c i ą . D z i a ł a ł t a m p o l s k i U n i w e r s y t e t W i l e ń s k i , ż y w a b y ł a t r a d y c j a h i s t o r y c z n a p r z y n a l e ż n o ś c i t y c h o b s z a r ó w d o R z e c z y p o s ­ p o l i t e j O b o j g a N a r o d ó w . P o l i t y k a A l e k s a n d r a I , w y r a ż a j ą c a s i ę w p o ­ p i e r a n i u k s i ę c i a A d a m a C z a r t o r y s k i e g o j a k o k u r a t o r a U n i w e r s y t e t u W i ­ l e ń s k i e g o , a t a k ż e a r y s t o k r a c j i p o l s k i e j w „ p r o w i n c j a c h z a c h o d n i c h ” , p o w s z e c h n a w ó w c z a s n a z w a „ p o l s k i e g u b e r n i e ” z e w s z e c h m i a r s p r z y ­ j a ł y u p o w s z e c h n i a n i u s i ę p r z e k o n a ń o p o l s k i c h p r a w a c h d o L i t w y , B i a ­ ł o r u s i i U k r a i n y . W ś w i a d o m o ś c i ó w c z e s n y c h P o l a k ó w p o j ę c i e p e ł n e j n i e p o d l e g ł o ś c i k r a j u k o j a r z y ł o s i ę w i ę c z p r z e d r o z b i o r o w y m i g r a n i c a m i R z e c z y p o s p o l i t e j . D o t y c z y t o r ó w n i e ż M i c k i e w i c z a , k t ó r y n a d p r o b l e m e m i c h n a r o d o w o ś c i , o d m i e n n e j w o b e c e t n i c z n e j p o l s k o ś c i , g ł ę b i e j i s z e r z e j s i ę n ie z a s t a n a w i a ł . W p r o b l e m y t e r ó w n i e ż w c a l e n ie w n i k a ł A l e k s a n d e r P u s z k i n . P o w s t a n i e l i s t o p a d o w e p o t r a k t o w a ł j a k o d ą ż e n i e s t r o n y p o l s k i e j d o z a w ł a d n i ę c i a t z w . g u b e r n i a m i z a c h o d n i m i , c o w p r z e k o n a n i u P u s z k i n a b y ł o s p r z e c z n e z r o s y j s k ą r a c j ą s t a n u . M a r i a n Z d z i e c h o w s k i j a k o k r e s o w i a n i n w y s o k o c e n i ł i s z a n o w a ł t r a d y c j e p o l s k i e n a z i e m i a c h b y ł e g o W i e l k i e g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o , a l e r ó w n o c z e ś n i e s t a r a ł s i ę z r o z u m i e ć i n t e n c j e , p r z e k o n a n i a i p o g l ą d y P u s z ­ k i n a , w c i e l o n e w n i e p o w t a r z a l n ą i n o ś n ą s z a t ę l i t e r a c k ą . Z n a c i s k i e m p r z e t o p o d k r e ś l i ł , ż e t z w . t r y l o g i a p r z e c i w p o l s k a P u s z k i n a „ d z i ę k i s z c z e ­ r o ś c i u c z u c i a i s i l e p ł y n ą c e g o s t ą d n a t c h n i e n i a ” s t a ł a s i ę „ p o d ł o ż e m m o r a l ­ n y m d l a p o l i t y k i r o s y j s k i e j w p o k o n a n e j P o l s c e , u z n a n o w n ie j j a k b y k o m p e n d i u m w s z y s t k i c h p r o b l e m ó w , z w i ą z a n y c h z z a t a r g i e m p o l s k o - r o ­ s y j s k i m ” ( s . 6 ) . T a k w i ę c M a r i a n Z d z i e c h o w s k i o b o k W ł o d z i m i e r z a S p a s o w i c z a , J ó ­ z e f a T r e t i a k a i W a c ł a w a L e d n i c k i e g o w n i ó s ł s w ó j z n a c z n y w k ł a d d o b a d a ń n a d s t o s u n k i e m P u s z k i n a d o P o l s k i i p o l s k i e g o r u c h u n i e p o d l e g ­ ł o ś c i o w e g o o r a z w z a j e m n y m i r e l a c j a m i M i c k i e w i c z - P u s z k i n . N a l e ż y j e d n a k z a z n a c z y ć , ż e j e g o s ą d y w t y m z a k r e s i e p o k r y w a j ą s i ę - j a k t o z a u ­ w a ż y ł M a r i a n J a k ó b i e c - „ c a ł k o w i c i e z w y n i k a m i b a d a ń L e d n i c k i e g o ” . 34 C h c ę t u t e ż p o d k r e ś l i ć , ż e p o l s k i e p r a c e k o m p a r a t y s t y c z n e w p u s z - k i n o l o g i i z a j m u j ą - u ż y j m y t u p i ę k n e g o r u s y c y z m u , k t ó r y m i m o p r o t e s t ó w j ę z y k o z n a w c ó w - p u r y s t ó w u z y s k a ł w e w s p ó ł c z e s n e j p o l s z c z y ź n i e w s z e l k i e p r a w a o b y w a t e l s t w a - t z w . m i e j s c e w i o d ą c e . N i e s t e t y , o b i e g i n f o r m a c j i

w o m a w i a n e j p r z e z n a s d z i e d z i n i e b a d a ń j e s t j e d n a k b a r d z o w a d l i w y i z u p e ł n i e n i e a d e k w a t n y d o n a l e ż y t e j m i a r y r z e c z y . O t o n p . w 1 9 9 2 r o k u u k a z u j e s i ę - n i e w j a k i m ś t a m w y d a w n i c t w i e p r o w i n c j o n a l n y m , a w c e n ­ t r a l n y m o r g a n i e r o s y j s k i e j n a u k i o l i t e r a t u r z e „ В о п р о с ы л и т е р а т у р ы ” - o b s z e r n e s t u d i u m z n a n e g o i c e n i o n e g o c h a r k o w s k i e g o l i t e r a t u r o z n a w c y L e o n i d a F r y z m a n a o P u s z k i n i e i p o w s t a n i u l i s t o p a d o w y m . N i e m a t a m ż a d n e g o n a w i ą z a n i a a n i d o p o l s k i c h p r a c w c z e ś n i e j s z y c h - W ł o d z i m i e r z a S p a s o w i c z a , J ó z e f a T r e t i a k a , W a c ł a w a L e d n i c k i e g o i M a r i a n a Z d z i e - c h o w s k i e g o , a n i t e ż d o p ó ź n i e j s z y c h - M a r i a n a J a k ó b c a , S a m u e l a F i s z m a - n a , B o h d a n a G a l s t e r a , A n d r z e j a D w o r s k i e g o , R y s z a r d a L u ź n e g o , B o g u ­ s ł a w a M u c h y , J a n a O r ł o w s k i e g o i i n n y c h , a n i t e ż n a w e t d o k o n t r o w e r ­ s y j n e g o p o d w i e l o m a w z g l ę d a m i m o n o g r a f i c z n e g o z a r y s u l i t e r a t u r o z n a w - с у r o s y j s k i e g o A n a t o l a K u s z a k o w a . J e d y n ą p o l s k ą k s i ą ż k ą n a m i ę t n i e c y ­ t o w a n ą j e s t m o n o g r a f i a J ó z e f a D u t k i e w i c z a

F ra n c ja a P o ls k a w 1831

roku

P o ls c y P u szk in o w ie

P u szk in z ro d u P o la k ó w .

35 Л. Фризман,

Пушкин и польское восстание 1830 - 1831 годов,

„Вопросы

литературы” , 1992, выпуск III, s. 209-237.

36 Zob. А. В. Кушаков,

Пушкин и Польша,

Тула 1978, I l l s .