Zmienność fenotypowa populacji linii podwojonych haploidów otrzymanych z pokolenia F1 mieszańca rzepaku ozimego (Brassica napus L.).

Laurencja Szała, Jan Krzymański, Marek Wójtowicz, Teresa Cegielska-Taras Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Zakład Roślin Oleistych w Poznaniu

Zmienność fenotypowa populacji linii podwojonych

haploidów otrzymanych z pokolenia F

mieszańca rzepaku ozimego (Brassica napus L.)

The phenotypic variation in the population of doubled haploid lines

obtained from F

hybrid generation of winter oilseed rape

(Brassica napus L.)

Key words: Brassica napus, doubled haploids, winter oilseed rape, selection, variability W ocenianej populacji linii DH

wyprowadzo-nych z pokolenia F1 mieszańca rzepaku ozimego

(DH ER-13/1 × DH JN-86) zaobserwowano genotypy o znacznie zróżnicowanych cechach. Największą zmiennością charakteryzowała się liczba nasion w łuszczynie. Zmienność wyso-kości roślin, długości łuszczyny i masy 1000 nasion była około dwukrotnie mniejsza. Najsil-niej skorelowanymi cechami była liczba nasion w łuszczynie i wysokość roślin. Pomiędzy liczbą nasion w łuszczynie a masą 1000 nasion wys-tąpiła istotna, ale niewysoka korelacja ujemna. Kierując się zasadą wyboru opartą na poszuki-waniu optymalnej kombinacji cech wyróżniono 30 linii DH charakteryzujących się korzystnymi wartościami wszystkich ocenianych cech. Przy wyborze najlepszych linii kierowano się głównie liczbą nasion w łuszczynie i masą 1000 nasion oraz osadzeniem łuszczyn na roślinie.

Genotypes with considerably differentiated traits were found in investigated population of DH lines obtained from F1 generation hybrid (DH

ER-13/1 × DH JN-86) of winter oilseed rape. The most variable character was the number of seeds per silique. Variability of plant height, silique length and weight of 1000 seeds were about two times smaller. The strongest correlation was between seeds per silique and plant height. Correlation between number of seeds per silique and weight of 1000 seeds was negative and significant but not high. Thirty DH lines with desirable agronomic characters were chosen as a result of selection based on search for optimum component combination. Selection of the best lines based mainly on the number of seeds per silique, weight of 1000 seeds and silique setting on plant.

Wstęp

Poszczególne techniki kultur in vitro wykorzystywane są w genetyce i hodowli głównie do wykrywania i utrwalania nowej zmienności. Systemy haploidalne, w tym kultura izolowanych mikrospor, są obecnie rutynowo stosowane w licznych

badaniach i programach hodowlanych, gdyż umożliwiają szybkie otrzymywanie homozygotycznych linii, wśród których można znaleźć interesujące segreganty o zrekombinowanych cechach. Nie bez znaczenia jest fakt, że kultura izolowanych mikrospor jest metodą wydajną, stosunkowo tanią i zastosowanie jej w cyklu hodowli może go skrócić o kilka lat (Kott 1998). W dużej populacji linii podwo-jonych haploidów (DH) wyprowadzonych z jednego mieszańca obserwuje się genotypy o znacznie zróżnicowanych cechach. Linie DH pochodzące z mieszańca

pokolenia F1 reprezentują szeroką skalę możliwych genetycznych rekombinacji

cech linii rodzicielskich i stanowią idealny materiał do selekcji (Kott 1998).

Celem niniejszej pracy jest ocena zmienności fenotypowej podwojonych

haploidów rzepaku ozimego otrzymanych z mieszańca pokolenia F1 (DH ER-13/1

× DH JN-86) oraz ukazanie możliwości wstępnej selekcji linii DH o pożądanych cechach agronomicznych na podstawie wybranych cech struktury plonu.

Metodyka

Z mieszańca pokolenia F1 otrzymanego ze skrzyżowania dwóch linii DH

o różnym pochodzeniu uzyskano metodą izolowanych mikrospor 360

androge-nicznych roślin (Cegielska-Taras, Szała 1997, 1998). Formę mateczną mieszańca stanowiła wysokoerukowa i niskoglukozynolanowa linia DH ER-13/1 otrzymana z rodu wyhodowanego w Zakładzie Roślin Oleistych IHAR w Poznaniu. Formą ojcowską była natomiast bezerukowa wysokoglukozynolanowa linia DH JN-86 wyprowadzona z odmiany rzepaku ozimego Jet Neuf.

Jednopowtórzeniowe doświadczenie polowe założono w Poznaniu, wysie-wając 325 linii DH i ich formy rodzicielskie na poletka jednorzędowe o długości

2 metrów. Ilość wysiewu wynosiła 70 nasion na m2. W trakcie wegetacji określono

barwę kwiatów oraz oszacowano liczbę łuszczyn na roślinie. Oceniając osadzenie łuszczyn na roślinie posłużono się 3-stopniową skalą, gdzie 1 oznaczało słabe, 2 — średnie, a 3 — dobre osadzenie łuszczyn. Pobrano losowo 25 łuszczyn ze środ-kowej części głównych pędów w celu pomiaru ich długości i policzenia nasion. Z każdego poletka pobrano również 5 roślin, aby zmierzyć ich wysokość. Ozna-czono masę 1000 nasion.

Obliczenia statystyczne przeprowadzono dla 313 obiektów pokolenia DH1,

odrzucając linie karłowe, zdegenerowane, takie, u których nie można było wykonać wszystkich pomiarów biometrycznych. Do opisu badanej zbiorowości posłużono się miarami położenia (średnia arytmetyczna, dolny kwartyl, górny kwartyl), rozproszenia (obszar wartości typowych, obszar zmienności, odchylenie standardowe oraz współczynnik zmienności), asymetrii (skośność) i koncentracji (kurtoza) oraz współczynnikami korelacji.

Wyniki

Charakterystykę rodziców oraz linii DH przedstawiono w tabeli 1. Forma mateczna, niewysoka — 126 cm, o łuszczynach średniej długości — 7,1 cm, ale dość dobrze wypełnionych nasionami — 23 szt. oraz o masie 1000 nasion — 4,5 g, charakteryzowała się żółtą barwą kwiatów. Forma ojcowska o ciemnożółtej barwie kwiatów była niska — 115 cm, posiadała dłuższe łuszczyny — 8,5 cm, zawierające średnio 25 nasion o wysokiej masie 1000 nasion — 5,3 g. Osadzenie łuszczyn na roślinie u obu form rodzicielskich było średnie.

Badane linie DH były bardzo zróżnicowane morfologicznie. Barwa płatków kwiatowych u zdecydowanej większości otrzymanych linii była żółta, ale zaobser-wowano jedną linię o barwie ciemnożółtej i 11 linii o barwie pomarańczowej. Spośród badanych linii 59,3% charakteryzowało się średnim osadzeniem łuszczyn na roślinie, a u 26,2% linii osadzenie było słabe. Dobre osadzenie łuszczyn na roślinie stwierdzono tylko u 14,5% badanych obiektów.

Analizę statystyczną przeprowadzono dla następujących cech: wysokość roślin, długość łuszczyny, liczba nasion w łuszczynie i masa 1000 nasion. Rośliny linii DH nie były wysokie, na co wskazują: średnia arytmetyczna (129 cm), dolny (117 cm) i górny kwartyl (141 cm) oraz obszar wartości typowych (111,4– 146,6 cm), który eliminuje wartości krańcowe, a pokazuje wartości cech charakte-rystycznych dla zbiorowości (tab. 1). Charakteryzowały się natomiast poprawnie rozwiniętymi łuszczynami, dość dobrze wypełnionymi nasionami, o wysokiej masie 1000 nasion (tab. 1). Znaczne różnice między wartością maksymalną i mini-malną w wysokości roślin (115 cm), długości łuszczyn (6,2 cm), liczbie nasion w łuszczynie (34) i masie 1000 nasion (3,79 g) wskazują, że obok roślin dobrze rozwiniętych w analizowanej populacji znalazły się rośliny słabo wykształcone (tab. 1). Wysokie wartości odchylenia standardowego dla poszczególnych cech (wysokość roślin — 17,6 cm, długość łuszczyn — 0,87 cm, liczba nasion w łusz-czynie — 5,27 nasion, masa 1000 nasion — 0,58 g) wskazują na duże zróżnico-wanie otrzymanej populacji linii DH (tab. 1). Charakterystyka ta jednak nie umożliwia porównania cech wyrażonych w różnych jednostkach. Miarą umoż-liwiającą takie porównanie jest współczynnik zmienności. Największym współ-czynnikiem zmienności charakteryzowała się liczba nasion w łuszczynie (23,1%). Zmienność wysokości roślin, masy 1000 nasion i długości łuszczyn była podobna. Współczynnik zmienności tych cech wynosił odpowiednio 13,6%, 12,1% i 11,1%. Współczynnik asymetrii — skośność wskazuje, że wartości wysokości roślin i liczby nasion w łuszczynie dla większości linii DH były wyższe od wartości średniej arytmetycznej dla populacji. Natomiast w przypadku długości łuszczyn i masy 1000 nasion wartości dla większości linii DH były niższe od wartości średniej.

Tabela 1 Charakterystyka cech morfologicznych rodziców oraz linii DH uzyskanych z pokolenia F1 mieszańca — Characteristics of morphological features of parents and DH lines obtained

from F1 generation of hybrid

Rodzice Parents Wysokość roślin Plant height [cm] Długość łuszczyny Silique length [cm] Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds per silique Masa 1000 nasion Weight of 1000 seeds [g]

Forma mateczna — Maternal form 126,0 7,10 23,3 4,46

Forma ojcowska — Paternal form 115,0 8,50 25,3 5,26

Statystyki opisowe populacji linii DH — Descriptive statistics of DH line population

Liczebność — Sample size 313 313 313 313

Średnia — Average 129,0 7,89 22,8 4,80

Dolny kwartyl — Lower quartile 117,0 7,40 20,2 4,44

Górny kwartyl — Upper quartile 141,0 8,50 26,2 5,13

Obszar wartości typowych Typical value range

111,4–146,6 7,02–8,76 17,5–28,1 4,22–5,38

Maksimum — Maximum 173,0 11,20 35,0 7,18

Minimum — Minimum 58,0 5,00 1,0 3,39

Obszar zmienności — Range 115,0 6,20 34,0 3,79 Odchylenie standardowe Standard deviation 17,6 0,87 5,27 0,58 Współczynniki zmienności Coefficient of variation 13,6 11,08 23,1 12,10 Skośność — Skewness –0,42 0,10 –1,26 0,39 Kurtoza — Kurtosis 0,82 0,59 3,26 0,88

Wartości wszystkich analizowanych cech były bardziej skupione wokół średniej niż w rozkładzie normalnym, o czym przekonuje miara koncentracji obserwacji — kurtoza. Największą koncentracją cechy wokół średniej odznaczała się liczba nasion w łuszczynie.

Współzależność pomiędzy badanymi cechami 323 linii DH przedstawiono w tabeli 2. Najsilniej skorelowanymi cechami była liczba nasion w łuszczynie i długość łuszczyn. Cechy te wykazały istotną korelację dodatnią (0,66). Istotna korelacja dodatnia wystąpiła także pomiędzy wysokością roślin a długością

łuszczyn (0,36) oraz wysokością roślin a liczbą nasion w łuszczynie (0,43). Wyższe rośliny wytwarzały dłuższe łuszczyny z większą liczbą nasion. Natomiast pomiędzy liczbą nasion w łuszczynie a masą 1000 nasion wystąpiła korelacja ujemna (–0,31). Spośród korelacji istotnych współczynnik korelacji pomiędzy tymi dwoma cechami był najniższy, co może dać nadzieję na wybór linii o wysokich parametrach wszystkich analizowanych cech. Pozostałe korelacje nie były istotne statystycznie.

Tabela 2 Macierz współczynników korelacji badanych cech

Matrix of correlation coefficients of studied traits

Cecha Trait Wysokość roślin Plant height [cm] Długość łuszczyny Silique length [cm] Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds per silique Masa 1000 nasion Weight of 1000 seeds [g] Wysokość roślin [cm] Plant height 1,00 0,36* 0,43* –0,11 Długość łuszczyny [cm] Silique length 0,36* 1,00 0,66* –0,10 Liczba nasion w łuszczynie

Number of seeds per silique

0,43* 0,66* 1,00 –0,31* Masa 1000 nasion [g]

Weight of 1000 seeds

–0,11 –0,10 –0,31* 1,00

* współczynniki korelacji istotne przy p < 0,05 — correlation coefficients significant at p < 0.05

Na podstawie wartości komponentów plonu i pokroju roślin wybrano 30 linii DH (tab. 3). Charakterystykę tej zbiorowości przedstawiono w tabeli 4. Średnia wysokość roślin, długość łuszczyn, liczba nasion w łuszczynie oraz masa 1000 nasion 30 wybranych linii DH była wyższa od średnich analizowanych cech dla całej badanej populacji. Należy zwrócić uwagę na to, że wartości maksymalne długości łuszczyn i masy 1000 nasion dla 30 linii były niższe niż dla całej badanej populacji podwojonych haploidów.

Porównanie wyników z tabeli 1 i 4 dowodzi, że większość roślin o najdłuż-szych łuszczynach i największej masie 1000 nasion produkowało mało łuszczyn. Ponadto łuszczyny roślin charakteryzujących się najwyższą masą 1000 nasion były krótkie. Zmienność zbiorowości 30 linii była niższa od zmienności całej populacji, o czym świadczą wartości obszaru zmienności, odchylenia standardowego i współ-czynnika zmienności. Największe obniżenie wartości współwspół-czynnika zmienności dotyczyło liczby nasion w łuszczynie, a następnie masy 1000 nasion. Jest to wynikiem kierunku, w którym została przeprowadzona selekcja.

Tabela 3 Cechy pokroju roślin i komponenty plonu 30 linii DH rzepaku ozimego — External

conformation characters and yield components of 30 DH lines of winter oilseed rape

Genotyp Genotype Wysokość roślin Plant height [cm] Oszacowanie liczby łuszczyn Number of silique estimation [1–3] Długość łuszczyny Silique length [cm] Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds per silique Masa 1000 nasion Weight of 1000 seeds [g] EG-006 147 3 8,5 23,8 5,10 EG-008 165 3 7,8 21,4 5,44 EG-016 115 3 7,4 20,8 5,44 EG-017 127 3 7,9 27,8 4,44 EG-022 145 3 8,3 24,8 5,05 EG-026 141 3 9,7 35,0 5,05 EG-028 145 3 7,5 26,6 4,78 EG-032 95 3 7,4 23,5 4,89 EG-038 129 3 7,9 29,8 4,80 EG-080 157 3 9,0 29,3 4,81 EG-110 147 3 8,8 27,5 5,44 EG-160 126 3 8,5 24,6 5,53 EG-203 145 3 7,9 28,2 4,38 EG-205 141 3 8,4 25,6 5,37 EG-234 152 3 7,7 27,1 5,09 EG-242 153 3 7,7 30,1 4,57 EG-244 127 3 9,0 23,1 4,81 EG-318 149 3 7,7 25,4 5,07 EG-320 173 3 8,4 23,9 5,26 EG-329 134 3 8,0 22,7 4,61 EG-334 111 3 7,9 26,2 5,30 EG-337 145 3 8,5 25,2 5,10 EG-339 149 3 7,2 22,9 4,67 EG-377 134 3 7,6 24,4 4,40 EG-418 155 3 7,5 24,3 5,12 EG-421 146 3 9,8 24,0 5,49 EG-422 160 3 7,5 23,6 5,25 EG-427 144 3 7,6 26,4 4,93 EG-435 154 3 7,4 26,2 4,83 EG-453 129 3 7,5 24,3 4,87

Tabela 4 Charakterystyka wybranych 30 linii DH rzepaku ozimego

Characteristics of selected 30 DH lines of winter oilseed rape

Statystyki opisowe Descriptive statistics Wysokość roślin Plant height [cm] Długość łuszczyny Silique length [cm] Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds per silique Masa 1000 nasion Weight of 1000 seeds [g]

Liczebność — Sample size 30 30 30 30

Średnia — Average 141,3 8,81 25,6 5,00

Dolny kwartyl — Lower quartile 129,0 7,50 23,8 4,80 Górny kwartyl — Upper quartile 152,0 8,50 27,1 5,26 Obszar wartości typowych

Typical value range

124,9–157,7 8,14–9,48 22,7–28,5 4,67–5,33

Maksimum — Maximum 173,0 9,80 35,0 5,53

Minimum — Minimum 95,0 7,20 20,8 4,38

Obszar zmienności — Range 78,0 2,60 14,2 1,15 Odchylenie standardowe Standard deviation 16,4 0,67 2,91 0,33 Współczynniki zmienności Coefficient of variation 11,6 8,36 11,4 6,69 Skośność — Skewness –0,79 1,11 1,18 –0,17 Kurtoza — Kurtosis 1,15 0,73 2,45 –0,84

Dyskusja

Zastosowanie podwojonych haploidów w hodowli roślin zwiększa efektyw-ność selekcji cech jakościowych, a przede wszystkim ilościowych. Każda linia DH pochodzi z pojedynczej gamety rodzicielskiej heterozygoty, a więc prezentuje zmienność poziomu gametycznego. W związku z tym przeprowadzenie selekcji rekombinantów w populacji podwojonych haploidów jest ułatwione, gdyż w całko-wicie homozygotycznych liniach DH fenotyp poszczególnych roślin odpowiada ich genotypowi, a ewentualna zmienność ekspresji fenotypu jest wynikiem wpływu środowiska.

Przeprowadzone badania wykazały dużą zmienność linii DH

wyprowa-dzonych z jednego mieszańca pokolenia F1 otrzymanego z krzyżowania dwóch

linii DH o różnych cechach. Jedenaście linii DH charakteryzowało się poma-rańczowym zabarwieniem kwiatów, co świadczy o wystąpieniu efektu kumulacji nieallelicznych genów warunkujących tę cechę (transgresja). W analizowanej populacji obok roślin dobrze rozwiniętych znalazły się rośliny słabo wykształcone,

u których ujawniło się jednoczesne działanie wielu recesywnych alleli kontro-lujących cechy poligeniczne, takie jak wysokość roślin, długość łuszczyn czy liczba nasion w łuszczynie. Niekorzystne efekty związane z ekspresją recesywnych alleli warunkujących te cechy stwierdzono także w badaniach nad liniami DH rzepiku (Dewan 1998). Niemniej jednak ponad 80% ocenianych w doświadczeniu linii DH charakteryzowało się prawidłowo rozwiniętymi łuszczynami, dość dobrze i dobrze wypełnionymi nasionami o średniej i wysokiej wartości masy 1000 nasion. Natomiast dobre osadzenie łuszczyn na roślinie odnotowano tylko u 14,5% analizowanych linii, co znacznie ograniczyło wybór linii DH do dalszych prac nad wytworzeniem materiałów wyjściowych do hodowli. Liczba łuszczyn na roślinie jest bowiem elementem struktury plonu w największym stopniu decydującym o plonie nasion (Schrimpf 1954, Stolle 1954, Olsson 1960, Thurling 1974, Muśnicki 1989, Wójtowicz i Muśnicki 2001a).

Spośród analizowanych cech podwojonych haploidów rzepaku ozimego największą zmiennością odznaczała się liczba nasion w łuszczynie. Wysoka zmienność tej cechy stwierdzona została we wcześniejszych badaniach nad liniami DH rzepaku ozimego (Szała i in. 2000). Z kolei według Wójtowicza i Muśnickiego (2001b) liczba nasion w łuszczynie jest elementem struktury plonu najmniej podat-nym na zmienność warunków środowiskowych. Małą zmienność liczby nasion w łuszczynie wywołaną zmianami środowiskowymi potwierdzają również Stolle (1954), Olsson (1960), Horodyski (1962), Thurling (1974), Muśnicki (1979), Muśnicki i in. (1983, 1991), Muśnicki i Muśnicka (1986), Szczygielski i Owczarek (1994), Ojczyk i Jankowski (1996), Jasińska i in. (1997). Można zatem zakładać, że selekcja oparta na liczbie nasion w łuszczynie będzie efektywna.

Liczba nasion w łuszczynie była istotnie dodatnio skorelowana z długością łuszczyn. Korelacja ta nie była bardzo silna, zatem wybierając linie DH na pod-stawie długości łuszczyn, a nie na podpod-stawie liczby nasion w łuszczynie, trzeba się liczyć ze stratą części linii charakteryzujących się dużą liczbą nasion w łuszczynie i jednocześnie średnio długimi łuszczynami. Dla uniknięcia tego zjawiska korzyst-niej byłoby złagodzić kryterium wyboru i brać pod uwagę również łuszczyny średnio długie.

Natomiast pomiędzy liczbą nasion w łuszczynie a masą 1000 nasion wystąpiła korelacja ujemna. Korelacja ta, mimo że istotna, nie była wysoka, co wskazuje na możliwość znalezienia linii o wysokich wartościach obu cech.

Celem większości programów hodowlanych jest selekcja genotypów o najko-rzystniejszych cechach ilościowych gwarantujących wysoki plon. W niniejszej pracy próbowano wyselekcjonować linie DH charakteryzujące się lepszymi para-metrami cech struktury plonu niż formy rodzicielskie. Jak wykazała Adamska i in. (2002) na podstawie trzyletnich doświadczeń, efekty addytywnego działania genów są istotne dla masy 1000 nasion, długości łuszczyny i liczby nasion w łuszczynie.

Kierując się zasadą wyboru opartą na poszukiwaniu optymalnej kombinacji komponentów plonu wyróżniono 30 linii DH charakteryzujących się korzystnymi wartościami wszystkich ocenianych cech. Zbiorowość 30 linii DH była mniej zmien-na niż cała populacja, a zmien-największe obniżenie wartości współczynnika zmienności dotyczyło liczby nasion w łuszczynie oraz masy 1000 nasion. Natomiast współ-czynnik zmienności wysokości roślin i długości łuszczyn wahał się nieznacznie. Jest to wynikiem kierunku selekcji, bowiem przy wyborze linii kierowano się głównie liczbą nasion w łuszczynie i masą 1000 nasion oraz osadzeniem łuszczyn na roślinie.

Wnioski

1. Wysokie współczynniki zmienności dla badanych cech świadczą o dużym

zróżnicowaniu analizowanej populacji linii DH rzepaku ozimego, co daje możliwość wyboru genotypów o pożądanych wartościach komponentów plonu.

2. Przeprowadzenie wstępnej selekcji w oparciu o elementy struktury plonu

pozwoliło na ograniczenie badanej populacji do 10% linii przeznaczonych do oceny plonu w doświadczeniach polowych.

3. Krzyżowanie form o różnych cechach i różnym pochodzeniu, a następnie prze-prowadzenie procesu androgenezy stwarza możliwość uzyskania w liniach

poko-lenia DH1 efektu kumulacji genów warunkujących niektóre cechy poligeniczne.

Conclusions

1. High coefficients of variation demonstrate high variability of investigated population of oilseed rape DH lines and this allows for selection of genotypes with desirable yield component values.

2. Initial selection based on yield components made it possible to reduce the investigated population to 10% lines for further experiments dealing with seed yield.

3. Crossing of the forms with different traits and different origin and afterwards

carrying the process of androgenesis creates a possibility to obtain cumulation

effect of genes controlling somepolygenytraits in DH1 generation lines.

Literatura

Adamska E., Cegielska-Taras T., Szała L. 2002. Parametry genetyczne dla cech struktury plonu oraz zawartości tłuszczu w nasionach rzepaku ozimego oszacowane na podstawie linii DH

otrzymanych z mieszańca F1 (DH O-120 × DH C-1041). Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXIII

(2): 215-221.

Cegielska-Taras T., Szała L. 1997. Regeneracja roślin z mikrosporowych zarodków rzepaku ozimego (Brassica napus L.). Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XVIII (1): 21-30.

Cegielska-Taras T., Szała L. 1998. Metoda bezpośredniego uzyskiwania podwojonych haploidów z mikrospor zarodków rzepaku ozimego (Brassica napus L.). Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XIX (2): 353-357.

Dewan D.B., Rakow G., Downey R.K. 1998. Growth and yield of doubled haploid lines of oilseed Brassica rapa. Can. J. Plant Sci., 78: 537-544.

Horodyski A. 1962. Przebieg pobierania azotu przez rzepak ozimy w zależności od wysokich dawek nawozów azotowych i pory ich stosowania. Pamiętnik Puławski – Prace IUNG 8: 83-141. Jasińska Z., Kotecki A., Kozak M. 1997. Wpływ następczy roślin strączkowych i nawożenia azotem

na rozwój i plon rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XVIII (1): 187-198. Kott L.S. 1998. Application of Doubled Haploid technology in breeding of oilseed Brassica napus.

Ag. Biotech. News and Information, 10: 3 69-74.

Muśnicki Cz. 1979. Zmienność i współzależność niektórych cech rzepaku ozimego i ich oddziały-wanie na plony. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 229: 22-25.

Muśnicki Cz. 1989. Charakterystyka botaniczno-rolnicza rzepaku ozimego i jego plonowanie w zmiennych warunkach środowiskowo-agrotechnicznych. Rocz. Akademii Rolniczej w Poz-naniu. Rozprawy Naukowe, 191: 154.

Muśnicki Cz., Horodyski A., Muśnicka B. 1983. Kształtowanie się cech morfologicznych i właści-wości fizjologicznych u nowych odmian rzepaku ozimego oraz ich wpływ na ilość i jakość plonów. Wyniki badań nad rzepakiem ozimym – lata 1980-82: 133-140.

Muśnicki Cz., Jasińska Z., Muśnicka B., Horodyski A. 1991. Reakcja podwójnie ulepszonych odmian rzepaku ozimego na zagęszczenie roślin w łanie. Zesz. Probl. IHAR „Rośliny Oleiste”, 2: 5-16. Muśnicki Cz., Muśnicka B. 1986. Struktura plonowania różnych typów jakościowych rzepaku

ozimego. Zesz. Probl. IHAR „Rzepak Ozimy”, 107-122.

Ojczyk T., Jankowski K. 1996. Głębokość orki a zimowanie i plonowanie rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XVII (1): 249-255.

Olsson G. 1960. Some relationships between number of seeds per pod, seed size, oil content and the effects of selection for these characters in Brassica and Sinapis. Hereditas, 46: 29-70.

Schrimpf D. 1954. Untersuchungen über den Blüten – und Schotenansatz bei Raps, Rübsen und Senf. Zschr. Acker. u. Pflanzenbau, 97: 305-336.

Stolle G. 1954. Ein Beitrag zur Ertragszüchtung beim Winterraps. Züchter, 24: 202-215.

Szała L., Adamska E., Cegielska-Taras T. 2000. Analiza statystyczna zmienności wybranych cech struktury plonu linii DH rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXI (2): 607-614. Szczygielski T., Owczarek E. 1994. Wpływ niekorzystnych warunków zimowania na strukturę i plon

nasion rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XV (2): 17-26.

Thurling N. 1974. Morphophysiological Determinates of Yield in Rapeseed (Brassica campestris and Brassica napus). II Yield Components. Aust. J. Agric. Res., 25: 711-721.

Wójtowicz M., Muśnicki Cz. 2001a. Udział komponentów struktury w kształtowaniu plonu nasion podwójnie ulepszonych odmian rzepaku ozimego. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu – CCCXXXV: 105-121.

Wójtowicz M., Muśnicki Cz. 2001b. Zmienność i współzależność pomiędzy plonem nasion podwój-nie ulepszonych odmian rzepaku ozimego a komponentami jego struktury. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu – CCCXXXV: 123-137.