Paweł Zagrodzki, Ewa Ochab1), Mirosław Bartyzel1), Dominika Huk EFEKTYWNOŚĆ PROFILAKTYKI JODOWEJ W KRAKOWIE NA PRZYKŁADZIE TRZECH GRUP
WIEKOWYCH KOBIET – BADANIA PILOTOWE CZ. I. STĘŻENIE JODU W MOCZU
Zakład Bromatologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
p.o. Kierownika: dr P. Zagrodzki
1) Pracownia Fizykochemii i Radioizotopów Zakładu Fizykochemii Jądrowej
Instytutu Fizyki Jądrowej PAN im. H. Niewodniczańskiego w Krakowie Kierownik: dr hab. J.W. Mietelski
Profi laktyka niedoborów jodu, realizowana w Polsce poprzez jodowanie soli kuchennej, wymaga ciągłego monitorowania zaopatrzenia w ten pierwiastek różnych grup społecznych. Powinno to być realizowane z uwzględnieniem stanu metabolicznego poszczególnych osób, a także czynników zewnętrznych takich, jak np. styl życia.
Hasła kluczowe: jod w moczu, profi laktyka jodowa, zaburzenia z niedoboru jodu. Key words: iodine in urine, iodine prophylaxis, iodine defi ciency disorders.
Jod jest podstawowym składnikiem niezbędnym do syntezy hormonów tarczycy, które wpływają na rozwój i różnicowanie wszystkich tkanek organizmu, regulują ekspresję genów, warunkują prawidłowy przebieg wielu procesów fi zjologicznych (1). Głównym źródłem jodu są podstawowe produkty spożywcze oraz woda pitna (2). Niedobór jodu, wciąż obserwowany w Europie, USA i innych częściach świa-ta, może powodować powstanie: wola, niedoczynności tarczycy, zaburzeń rozwoju umysłowego i wzrostu, a u kobiet – także zaburzeń cyklu menstruacyjnego i innych dysfunkcji związanych z reprodukcją. Grupami najbardziej zagrożonymi niedobo-rem jodu są kobiety ciężarne oraz dzieci, co wynika ze zwiększonego zapotrzebo-wania na hormony tarczycy w przebiegu ciąży oraz w okresie wzrostu i dojrzezapotrzebo-wania (3, 4, 5).
Kryteria niedoboru jodu w badaniach populacyjnych wyznaczyła Międzynarodo-wa Komisja ds. Zaburzeń z Niedoboru Jodu, uznając stężenie jodu w moczu (UIC) równe 0,79 μmol/dm3 za minimalną wartość progową, przy której jest jeszcze za-spokojone zapotrzebowania na ten pierwiastek (5).
Minęło już dziesięć lat od wprowadzenia profi laktycznego, obligatoryjnego jodo-wania soli kuchennej w Polsce (2). Wyniki dotyczące podaży jodu, uzyskane przez polskich autorów w ostatnich latach, wskazują najczęściej na wzrost spożycia jodu, przy wciąż utrzymującym się potencjalnym (łagodnym) lub umiarkowanym niedo-borze tego pierwiastka (6–10).
Przeprowadzone przez nas badania miały na celu ocenę skuteczności podaży jodu w modelu powszechnego jodowania soli kuchennej. Zadanie to wykonano poprzez pomiar jodurii w próbkach porannego moczu. Jest to prosty i wiarygodny wskaźnik spożycia tego pierwiastka, skorelowany z jego dobowym wydalaniem, ponieważ ok. 80% spożytego jodu jest wydalane przez nerki (6).
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto trzy grupy kobiet w przedziałach wiekowych 10,5 ± 0,5 lat (n = 24), 23,2 ± 1,9 lat (n = 20), i 41,8 ± 3,6 (n = 17) lat (odpowiednie grupy oznaczono symbolami K10, K20, K40). Mocz poranny zbierano od poszczególnych osób przez 5 kolejnych dni. Ponadto, uczestników badań poproszono o wypełnienie ankiety dotyczącej zwyczajów żywieniowych i ewentualnych dolegliwości, które mogą mieć związek z funkcją tarczycy. Do czasu analizy próbki przechowywano w stanie zamrożonym (–20°C), bez żadnych środków konserwujących. Przed analizą, prób-ki moczu były rozmrażane w temperaturze pokojowej, w myjce ultradźwiękowej Sonic-6 (Polsonic, Polska), przez 30–45 min., co skutecznie eliminowało osady wy-trącone w niektórych próbkach w okresie przechowywania. Stężenie jodu w moczu zmierzono za pomocą zmodyfi kowanej metody Sandella-Kolthoffa (9) przy uży-ciu spektrometru UV-VIS Helios-α (Spectronic Unicam, Leeds, Wielka Brytania). Jakość wykonywanych analiz potwierdzono analizując materiał odniesienia Sero-normTM Trace Elements Urine, Lot 0511545, uzyskując wartość stężenia jodu równą 2,23 ± 0,03 μmol/dm3, wobec wartości certyfi kowanej 2,4 μmol/dm3 (95% przedział ufności: 2,1–2,7 μmol/dm3); precyzja oznaczeń wynosiła 7,4%.
Istotność różnic wartości median w różnych grupach kobiet sprawdzano za po-mocą testu nieparametrycznego Kruskala-Wallisa. Analizę statystyczną przeprowa-dzono wykorzystując program STATISTICA PL v.6 (StatSoft, Tulsa, USA). Jako krytyczny poziom istotności przyjęto p = 0,05.
Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego nr KBET/107/B/2007.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Badania wykonano wyłącznie z udziałem kobiet, kierując się dobrze udokumen-towaną przesłanką o znacznie częstszym występowaniu chorób tarczycy u kobiet w porównaniu z mężczyznami. W celu wyeliminowania wyników przypadkowych, związanych z wahaniami składu całodziennych racji pokarmowych, nie ograni-czono się do zbiórki pojedynczych próbek moczu, ale zbierano mocz poranny od poszczególnych osób przez 5 kolejnych dni. Przy opracowywaniu wyników UIC odrzucano wartości skrajne tak, aby współczynnik zmienności stężeń jodu w prób-kach tej samej osoby nie przekraczał progu 50%. Wyniki ankiety dot. zwyczajów żywieniowych badanych osób będą przedstawione w cz. II tej pracy.
W tab. I przedstawiono wyniki oznaczania jodu w moczu trzech grup kobiet wraz z wynikami podanymi przez innych autorów. Nie stwierdzono znamiennych
staty-stycznie różnic pomiędzy grupami K10, K20 i K40 (ryc. 1). Natomiast w każdej grupie wiekowej kobiet zaobserwowano zróżnicowane wydalanie jodu, najbardziej wyrażone wśród kobiet z grupy K40 (współczynnik wariancji równy 64%). UIC po-niżej 0,79 μmol/dm3 wykazano u 71%, 60% i 76% kobiet, odpowiednio w grupach: K10, K20, K40. Najbliższa wartości progowej była mediana w grupie K10 (0,72 μmol/dm3). Częstość wydalania jodu w moczu w zakresie umiarkowanego niedo-boru tego pierwiastka (0,16–0,39 μmol/dm3) wynosiła 13%, 5% (1 osoba) i 35%, odpowiednio w grupach wyżej wymienionych. Ciężki niedobór (<0,16 μmol/dm3) stwierdzono tylko u jednej osoby w grupie K40.
Ta b e l a I. Stężenie jodu w moczu (μmol/dm3) w trzech grupach badanych kobiet oraz w innych grupach
miesz-kańców Polski
Ta b l e I. Urinary iodine concentration (μmol/dm3) in three groups of studied women and in other groups of Polish
citizens
Region Polski,
rok badania Opis grupy
Stężenie jodu w moczu;
średnia ± SD Piśmiennictwo Region nadmorski, 2000 Kobiety, 6–14 lat; n = 407 0,88 ± 0,50 (6) Wielkopolska, 2005 Dzieci obojga płci,
8–12 lat, n = 454
0,841) (7)
Kraków, 1998/99 Kobiety, 19–39,9 lat 0,821) (8)
Okolice Poznania, 2001/2002
Dzieci obojga płci, 13–17 lat, n = 246
0,731) (9)
Kraków, 1998/99 Kobiety, 40–64 lat 0,671) (8)
Szczecin, Nowa Ruda, Ruda Śląska, 2000-2002
Dzieci obojga płci, 8–13 lat, n = 610
0,67 ± 0,38 (10) Kraków, 2007/2008 Kobiety (K10), 10,5 lat 0,69 ± 0,28 wyniki własne
Kobiety (K20), 23,2 lat 0,74 ± 0,26 Kobiety (K40), 41,8 lat 0,55 ± 0,35 1) – Wartość mediany.
Ryc. 1. Stężenie jodu w moczu w trzech grupach wiekowych ko-biet.
Fig. 1. Urinary iodine concentra-tion in three age groups of women.
Konkludując, można stwierdzić, że dobowa podaż jodu nie osiąga minimalnej za-lecanej wartości w żadnej grupie wiekowej kobiet. Większość przebadanych kobiet jest w stanie łagodnego niedoboru jodu. Stosunkowo największe niedobory tego pierwiastka występują u kobiet w okresie premenopauzy. Nasze wyniki, nieco niż-sze od wyników polskich autorów z przełomu lat 90. i 2000., sugerują pewne „wy-hamowanie” skuteczności profi laktyki jodowej – efekt ten może być spowodowany np. ograniczeniem spożycia soli kuchennej. Ze względu na stosunkowo małą liczeb-ność przebadanych grup kobiet, nie można wykluczyć, że uzyskane wyniki mogą odbiegać od wartości stwierdzonych w skali całego regionu. Badania te, powinny być zatem kontynuowane na poziomie populacyjnym, z dokładniejszym uwzględ-nieniem stanu metabolicznego organizmu oraz czynników zewnętrznych takich, jak np. styl życia.
W niniejszych badaniach mierzono stężenie jodu w moczu – jako wskaźnik sobów tego pierwiastka, kierując się dwiema przesłankami: 1) jest to parametr za-lecany dotychczas przez Komisję ICCIDD/UNCF/WHO (5); 2) większość polskich autorów, w pracach z ostatnich lat, również badała tylko ten parametr, co implikuje jego zastosowanie w analizach porównawczych.
Jednak wyniki innych prac sugerują, że parametrem bardziej adekwatnym jest do-bowe wydalanie jodu, wyliczone wg odpowiedniej procedury standaryzującej, np. w oparciu o wzór: (stężenie jodu w moczu)*(stężenie kreatyniny w tej samej prób-ce moczu : dobowe wydalanie kreatyniny oszacowane ze względu na wiek i płeć) (12, 13). Wydaje się, że w dalszych badaniach również taki parametr powinien być uwzględniony.
P. Z a g r o d z k i, E. O c h a b1), M. B a r t y z e l1), D. H u k EFFICIENCY OF IODINE PROPHYLAXIS IN CRACOW – PILOT STUDIES ON THREE AGE GROUPS OF WOMEN
PART I. URINARY IODINE CONCENTRATION S u m m a r y
Iodine is an essential element necessary for thyroid hormones synthesis. The purpose of this work was to assess the effi ciency of iodine prophylaxis (through salt fortifi cation) used in Poland. Concentration of
iodine in morning urine (UIC) was evaluated in three groups of women aged 10.5±0.5y (n=24), 23.2 ± 1.9y
(n = 20), and 41.8 ± 3.6y (n = 17). The measurements were conducted using a modifi ed Sandell-Kolthoff
method. Our results do not confi rm the long-term benefi cial effects of iodine supplementation in Poland, as none of the age groups reached the value of UIC recommended for the whole population. Relatively low results were obtained among premenopausal women.
PIŚMIENNICTWO
1. Jastrzębska H.: Hormony tarczycy i ich znaczenie kliniczne. Terapia i Leki, 1996; 46: 159-171. – 2.
Szponar L., Stoś K., Przygoda B., Kunachowicz H.: Zapobieganie niedoborom jodu na drodze
żywie-niowej. Endokrynol. Pol., 1997; 48: 51-57. – 3. Krassas G.E.: Thyroid disease and female reproduction. Fertil. Steril.; 2000; 74: 1063-1070. – 4. Dunn JT.: Guarding our nation’s thyroid health. J. Clin. Endo-crinol. Metab., 2002; 87: 486-488. – 5. ICCIDD/UNCF/WHO: Assessment of iodine defi ciency disorders and monitoring their elimination. A guide for programme managers. Second edition, 2001. – 6.
Bar-Andziak E., Grzesiuk W., Łazęcki D., Słoń M., Kondracka A.: Podaż jodu u dzieci szkolnych w trzy lata
po wprowadzeniu obowiązkowego jodowania soli spożywczej. Pol. Merk. Lek., 2004; 16: 37-40. – 7.
Bączyk M., Ruchała M., Pisarek M., Petz L., Wrotkowska E., Wojewoda-Korbelak M., Dziubandowska A., Gembicki M., Sowiński J.: Profi laktyka jodowa u dzieci w Regionie Wielkopolskim w latach 1992
– 2005. Endokrynol. Pol., 2006; 57: 110-115. – 8. Buziak-Bereza M., Gołkowski F., Szybiński Z.: Przegl. Lek., 2005; 62: 222-226. – 9. Bączyk M., Ruchała M., Gembicki M., Sowiński J.: Wstępna ocena zmian obserwowanych w patologii tarczycy u dzieci w okresie dojrzewania po wprowadzeniu nowego modelu profi laktyki jodowej w Regionie Poznańskim. Doniesienie wstępne. Pediatria Współczesna. Gastroente-rologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka, 2003; 5: 167-170. – 10. Kochańska-Dziurowicz A., Stanjek A.,
Kozielec T., Bijak A.: Ocena jodurii u dzieci w wieku szkolnym zamieszkujących różne obszary Polski.
Med. Środ., 2005; 8: 25-30.
11. Pino S., Fang S.L., Braverman L.E.: Ammonium persulfate: a safe alternative oxidizing reagent for measuring urinary iodine. Clin. Chem., 1996; 42: 239-243. – 12. Rasmussen L.B., Ovesen L., Christiansen
E.: Day-to-day and within-day variation in urinary iodine excretion. Eur. J. Clin. Nutr., 1999; 53: 401-407.
– 13. Knudsen N., Christiansen E., Brandt-Christensen M., Nygaard B., Perrild H.: Age– and sex-adjusted iodine/creatinine ratio. A new standard in epidemiological surveys? Evaluation of three different estimates of iodine excretion based on casual urine samples and comparison to 24 h values. Eur. J. Clin. Nutr. 2000; 54: 361-363.
