rto zachęcić go do opracowania słownika bio graficznego nauczycieli pracujących w szkolnict wie powszechnym w powiecie tarnow skim w la tach 1900-1939. Po opublikow aniu byłby to ważny przyczynek do analizy stanu nauczyciels kiego na obszarze dzisiejszego wojew ództw a m a łopolskiego.
Pomijając drobne uchybienia wypada się zgodzić z autorem, że praca przedstaw ia w m iarę całościowy obraz spraw związanych z tw orze niem się i funkcjonow aniem szkolnictwa pow sze chnego na terenie powiatu tarnow skiego, na tle działalności tego szkolnictwa w Okręgu Szkol
nym Krakowskim , i dodać należy, że jest godna analizy czytelniczej.
R yszard Ślączka 1 Z. Ruta, Szkolnictw o pow szechne, średnie ogólnokształcące i pedagogiczne w Tarnowie i pow iecie tarnow skim , [w:] Tarnów. D zieje miasta i regionu, opracow anie zbiorow e pod red. Feliksa K iryka, Zygm un ta Ruty, T. II, Tarnów 1983, s. 5 4 8 -6 1 8 ; W. M arm on, J. Ryś, Szkolnictw o i kultura, [w:] Wierzchosławice. Dzieje wsi i gm iny, pod red. Feliksa Kiryka, Zygm unta Ruty, K raków 1994; Cz. Sterkow icz, Szkolnictw o ja w n e i tajne w pow iecie tarnowskim w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Tarnów 2001.
Elżbieta Magiera, Wychowanie państwowe w szkolnictwie po
wszechnym Drugiej Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2003, ss. 227
Bibliografia historii ośw iaty w Polsce lat międzywojennych w zbogaciła się o nową, inte resującą pozycję. Książka Pani Elżbiety M agiery, dotycząca w ychow ania państwowego w szkolnic twie powszechnym Polski w czasach 20-lecia międzywojennego, jest 472 tomem serii Roz prawy i Studia Uniwersytetu Szczecińskiego.
Praca obejm uje jeden z przełomow ych okre sów w kształtowaniu się teorii i praktyki edukacyj nej w naszym kraju. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w roku 1918 szkolnictwo i wychow a nie stanęło przed nowymi zadaniami. Tworzący się system ośw iatowy miał przede wszystkim wychować obywateli odrodzonego państwa, wspomóc proces narodowej integracji oraz nadro bić opóźnienia w kształceniu społeczeństw a i to w niezmiernie skom plikow anych w arunkach spo łeczno-ekonomicznych ówczesnej rzeczywistości. Autorka skoncentrow ała sw oją uwagę i pod dała szerokiej analizie działania w zakresie w y chowania państwowego w latach 1926-1939, czyli od przewrotu m ajowego do wybuchu II wojny światowej. Jest to okres, w którym rzecz nicy obozu M arszałka J. Piłsudskiego upatrywali w państwie niezbędnej i jedynej formy istnienia narodu, traktowanego i rozumianego jako ogół mieszkańców państwa polskiego, związanych więzami obywatelstwa, myślących i działających kategoriami państwa i polskiej racji stanu (s. 7).
Przedmiotem badań E. M agiery - jak sama zauważa - stały się zagadnienia m ało opracowane lub wcale nie poruszane w dotychczas opub likow anych pracach z zakresu szkolnictw a po wszechnego oraz metodyki w ychow ania państw o w ego1. Tak zarysow any przedm iot badań w y znaczał cel pracy, który sprow adzał się do ukaza nia sposobów realizacji wychowania państw ow e go w szkolnictwie pow szechnym w Drugiej Rze czypospolitej. W obec tak nakreślonego celu pra cy, główny problem badaw czy A utorka sprow a dziła do pytania: Na czym polegało i w jaki sposób było realizow ane wychow anie państwowe w szkolnictwie pow szechnym Drugiej Rzeczypo spolitej? U szczegółow iając problem atykę badaw czą w swojej pracy E. M agiera skierowała sw oją uwagę na: miejsce szkolnictwa powszechnego w systemie ośw iatowym tamtego okresu, rolę program ów nauczania w ideologii wychowawczej sanacji, treści podręczników do szkół pow szech nych i prasy młodzieżowej, m etodykę wychow a nia państwowego, w spółpracę szkoły z domem rodzinnym oraz udział nauczycieli szkół pow szechnych w realizacji w ychow ania państwowego (s. 10).
Aby odpowiedzieć na wszystkie pytania b a dawcze, Autorka przyjęła procedurę badaw czą zm ierzającą do odszukania i odczytania infor m acji ze źródeł, ich wewnętrznej i zewnętrznej
krytyki, następnie selekcji i porządkowania, a po ustaleniu faktów , łączenia ich w proces historycz ny. Pow stała w ten sposób m onografia historycz no-pedagogiczna, której m ocną stroną jest oparcie się na dużej ilości m ateriałów źródłow ych ar chiw alnych, drukow anych i opracow ań, jak: ar chiw alia w Archiwum Akt Now ych (M inisterstw a W yznań Religijnych i Ośw iecenia Publicznego, Prezydium Rady M inistrów, Zw iązku Harcerstwa Polskiego, Ligi Obrony Powietrznej i Przeciw gazowej) i Archiwum ZG Związku Nauczyciel stwa Polskiego, akty prawne publikow ane w dziennikach urzędowych w ładz centralnych i terenowych okręgów szkolnych. Badaniam i ob jęto plany i program y nauczania oraz podręczniki do szkół pow szechnych, sprawozdania z działal ności dydaktyczno-w ychow aw czej szkół pow sze chnych, prasę uczniow ską (15 tytułów), prasę pedagogiczną i ośw iatow ą (blisko trzydzieści ty tułów ), opracow ania zwarte z okresu m iędzy w ojennego dotyczące badanej problem atyki oraz źródła pam iętnikarskie. U zupełnieniem bazy źró dłowej były liczne prace pedagogiczne pośw ięco ne w ychowaniu państwowem u, często wydawane w ramach bibliotek przez organizacje społeczne lub redakcje czasopism.
K onstrukcja pracy oparta jest na układzie chronologiczno-problem ow ym i zaw iera pięć roz działów. W rozdziale pierw szym (s. 13 -5 2 ), zatytułow anym : Szkolnictwo powszechne w system ie oświatowo-wychowawczym sanacji, A utorka przedstaw ia najpierw kierunki rozwoju oraz cechy konstytutyw ne w ychow ania państw o w ego w Drugiej R zeczypospolitej, następnie cha rakteryzuje szkolnictwo pow szechne w ustawie 0 ustroju szkolnictwa z 11 m arca 1932 roku 1 kończy przedstawieniem zadań szkolnictwa po w szechnego w zakresie wychow ania państw ow e go.
R ozw ażania podjęte w tym rozdziale w yraź nie w skazują na znaczącą pozycję szkolnictwa powszechnego w systemie ośw iatow o-w ychow a wczym sanacji, która jednoznacznie uznała szkołę za główny ośrodek realizacji sw ego program u wychowawczego.
Jednocześnie ludzie związani z obozem rzą dzącym opracowali podstaw y now ego oblicza ideow o-w ychow aw czego polskiego szkolnictwa, w tym także szkolnictw a pow szechnego. Ustawa jędrzejow iczow ska z 11 m arca 1932 roku dała
podwaliny prawne dla realizacji koncepcji w y chow ania państwowego oraz nowego ustroju i or ganizacji szkolnictwa. Za głów ną drogę wdraża nia i upow szechniania program u wychowawczego sanacji uznano szkolnictwo powszechne. Ukazane zostały także, w aspekcie wychowania państwo- wo-obyw atelskiego, naczelne zadania dla tego etapu edukacji.
Rozdział drugi (s. 5 3 -9 2 ) nosi tytuł W ychowanie państw ow e w program ie nauczania szkół powszechnych. Czytelnik po lekturze tego rozdziału będzie pod wrażeniem logiki rozumo w ania i konsekwencji twórców reformy oświaty Drugiej Rzeczypospolitej. Idei wychowania pańs tw ow ego zostało podporządkowane wychowanie i nauczanie. W yraźne określenie celów pracy pedagogicznej w ścisłej łączności z tradycją naro dow ą i państwową, czyniło ze szkoły powszech nej narzędzie scalające całe społeczeństwo. God nym podkreślenia krokiem jest zwrócenie uwagi czytelnika na fakt oparcia tworzonych programów nauczania na przem yślanych podstawach psycho logicznych i orientacji humanistycznej.
Po zreform owaniu programów nauczania ko nieczna była zmiana treści nauczania. Idąc tym tokiem myślenia, E. M agiera trzeci rozdział swo jej pracy (s. 93 -1 2 6 ) pośw ięciła analizie źródeł drukowanych - podręczników i prasy młodzieżo wej. Nosi on tytuł: Podręczniki szkolne i prasa młodzieżowa ja ko środki wdrażające wychowanie państw ow e.
A utorka ukazuje czytelnikowi najpierw tre ści wychow ania państwowego zawarte w w y branych podręcznikach do szkół powszechnych, następnie unaocznia rolę prasy młodzieżowej w realizacji program u wychowawczego sanacji i kończy charakterystyką wybranych czasopism dla dzieci i młodzieży w świetle wychowania państwowego.
Dokonana analiza podręczników i czasopism szkolnych dla dzieci i m łodzieży wyraźnie uwy pukla podporządkowanie treści nauczania zawar tych w podręcznikach szkolnych celom ideologii wychowawczej sanacji oraz uczynienie z prasy szkolnej instrumentu systemu wychowawczego obozu rządowego. Szczególnie znaczącą rolę w oddziaływaniu wychowawczym na dzieci i młodzież m ożna przypisać takim czasopismom, jak: „Czyn M łodzieży Polskiego Czerwonego Krzyża” , „Orli L ot” , „Skaut” z dodatkiem „Leś
ny Duszek” i „Z uch” , „O rlątko” czy „M oje Pisemko” i „Słonko”(s. 120-125).
Sposoby wyrabiania postaw ideow ych dzieci i młodzieży szkól powszechnych w latach m ię dzywojennych zostały scharakteryzowane w od dzielnym, czwartym rozdziale (s. 127-176), zaty tułowanym: M etodyka wychowania państw ow ego w szkolnictwie pow szechnym Drugiej Rzeczypospolitej. Stanowi on równocześnie dos konały materiał do refleksji pedagogicznej dla współczesnych nauczycieli i wychowawców.
Autorka przybliżając dzisiejszem u czytelni kowi Statut Publicznych Szkół Pow szechnych Siedmioklasowych (s. 128- 130), wskazuje rów nolegle ogólne założenia nauczania wychow ują cego, czyli zalecanej w tamtej rzeczyw istości strategii dydaktycznej. Ponadto kreśli rolę i zna czenie różnych form, środków i metod wychow a nia państwowego. Kształtowaniu kierunkow ych cech osobowości dzieci i m łodzieży w procesie wychowania państw ow ego m iały sprzyjać, obok nauczania wychowującego, prace na rzecz szkoły i domu, urządzanie św iąt i uroczystości, organizo wanie w ycieczek szkolnych, udział w różnych związkach i organizacjach m łodzieżowych, praca zespołowa w szkole i klasie, tworzenie odpow ied niego wystroju w ew nętrznego i zewnętrznego szkoły, współdziałaniu domu i szkoły, tworzeniu klimatu wychowawczego szkoły i wiele innych. Jednocześnie nie trudno zauważyć, iż wdrażana ideologia miała wyraźnie polityczny charakter i dążyła do ideologizacji polskiego społeczeńst wa.
Za praktyczne wdrażanie ideologii wycho wawczej sanacji w szkolnictwie powszechnym odpowiedzialny był nauczyciel, dlatego też osta tni rozdział pracy (s. 1 7 7 -2 0 3 ) Autorka zatytuło wała: Szkoła, dom i nauczyciel w ideologii wychowawczej sanacji. Opierając się na licznych opracowaniach pedagogicznych dotyczących tego okresu ukazuje znaczenie współpracy domu ro dzinnego ze szkołą. Zauw aża fakt odwoływania się w tej kwestii do pedagogiki świata starożyt nego, osiągnięć Komisji Edukacji Narodowej, doświadczeń krajów Europy i obu Ameryk. O w a dze, jak ą pedagodzy sanacyjni przywiązywali do współdziałania szkoły z dom em najlepiej św iad czy fakt umieszczenia stosow nego zapisu w Sta tucie Publicznych Szkół Pow szechnych (Paragraf 62, pkt. e). Nakazywał on szkole utrzym ywać
stałą łączność z dom em w celu zainteresowania i uśw iadam iania rodziców o pracy i dążeniach szkoły oraz wzajem nym informow aniu się o p o stępach i w arunkach życia uczniów.
Rozwijaniu w spółpracy szkoły z dom em ro dzinnym m iały sprzyjać różnorodne form y, takie jak: ogólne konferencje rodzicielskie danej szko ły, konferencje rodziców określonej klasy, im pre zy urządzane przez szkołę czy klasę dla rodziców lub dla rodziców i dzieci, pobyty zaproszonych rodziców na lekcjach, doraźne pobyty rodziców w szkole, doraźne odw iedziny nauczycieli w do mu ucznia, działalność organizacji rodzicielskich i uczniowskich, a także praca dom owa uczniów.
W cielać w życie ideały wychowania państwo wego, zarów no w szkole, ja k i w środow isku, miał - zdaniem sanacyjnych pedagogów, dobrze przy gotowany nauczyciel. Jako urzędnik reprezentował on interesy państw a na zewnątrz m iejsca pracy, czyli w środow isku lokalnym. T o oni byli siłą napędow ą poczynań społeczno-kulturalnych w da nym środowisku. Od nauczycieli wym agano wyso kiego poziom u ideow ego i naukowego, zaś opinie i oceny były form ułow ane w oparciu o „Instrukcję 0 kw alifikowaniu nauczycieli” z 26.01.1935 r.
Ostatni rozdział pracy wyraźnie ukazał w ią zanie przez szkołę w procesie w ychowania państ wow ego trzech czynników, tj.: uczniów, rodziców 1 nauczycieli. Każdy z czynników miał określone funkcje i zadania, a wszystko to miało na celu w drażanie ideologii wychowawczej sanacji do praktyki oświatowej.
Pracę zam ykają Uwagi końcowe (s. 2 0 4 -2 1 0 ), zawierające podsum ow anie i wnioski wypływające z przeprowadzonych badań. D ow io dły one, że system wychowania państwowego realizow any w szkolnictwie pow szechnym posia dał szereg praktycznych osiągnięć, do których m ożna zaliczyć:
- opracow anie now oczesnych planów i pro gramów nauczania;
- opracow anie i wprow adzenie do praktyki ośw iatowej now ych podręczników szkolnych do stosow anych do faz rozw oju dziecka i środowisk, w których m iały być stosowane;
- rozwinięcie zajęć szkolnych i pozaszkol nych poprzez działalność organizacji m łodzieżo wych;
- otwarcie szkoły na środow isko lokalne oraz środow isko domu rodzinnego ucznia;
- w łączenie rodziców do pracy w ychow aw czej szkoły;
- w ypracow anie now ych metod, form i śro dków oddziaływania w ychowawczego w procesie dydaktycznym, głów nie poprzez pełnienie przez m łodzież określonych ról społecznych (w prow a dzanie nauczania wychowującego);
- stworzenie niepow tarzalnej atmosfery w y chowawczej.
Elżbieta M agiera w oparciu o przeprow adzo ne badania stwierdza, iż szkolnictwo powszechne po 1932 roku stanowiło głów ną drogę ideologiza cji polskiego społeczeństw a (s. 209).
Książka E. M agiery stanowi niewątpliwie cenną i interesującą pozycję, przydatną dla kan dydatów na nauczycieli, studentów kierunków pedagogicznych, a przede wszystkim dla w szyst kich nauczycieli-w ychow aw ców oraz tych, którzy pragną m odernizow ać polski system oświaty. Tworząc społeczeństw o obywatelskie, budując koncepcję w ychow ania obywatelskiego, próbując
ożywiać życie szkolne w dzisiejszych szkołach III RP, warto sięgnąć do bogatych osiągnięć ośw iato w o-w ychow awczych Drugiej Rzeczypospolitej, ukazanych m iędzy innymi w komplementarnej i przedmiotowej m onografii pt.: W ychowanie państw ow e w szkolnictwie powszechnym Drugiej Rzeczypospolitej.
Andrzej Kusztelak
1 Patrz m.in.: Trzebiatow ski K.: Szkolnictwo pow szechne w Polsce w latach 1 9 1 8 -1 9 3 2 , W roc- iaw -W arszaw a-K rak ó w 1970; Bartnicka K.: Wychowanie państw ow e, „Rozpraw y z D ziejów O św ia ty ” 1972, t. X V ; Iw anicki M.: O ideowo-wychowawczym oddziaływaniu sanacji na m łodzież szkolną i akademicką, Siedlce 1986; A raszkiew icz W .F.: Ideały wychowawcze D rugiej Rzeczypospolitej, W arszaw a 1978; Jakubiak K.: Wychowanie państw ow e ja k o ideologia wychowawcza sanacji, Bydgoszcz 1994; G arbow ska W.: Szkolnictwo pow szechne w Polsce w latach 1932 -1 9 3 9 , W roc- ław -W arszaw a-K rak ó w -G d ań sk 1976; Sadow ska J.: Ku szkole na miarą D rugiej Rzeczypospolitej, Białystok 2001 i inne.
Pädagogik Unter den Linden. Von der Gründung der Berliner
Universität im Jahre 1810 bis zum Ende des 20. Jahrhunderts,
Hrsg. Klaus-Peter Horn, Heidemarie Kemnitz, Palas Athene
- Beiträge zur Universitäts- und Wirtschaftsgeschichte, Bd. 6,
Stuttgart 2002, ss. 314
Książka, pod nietypow ym tytułem Padagogik Unter den Linden dotyczy historii pedagogiki w U niw ersytecie H um boldta w Ber linie, w okresie od jego założenia w 1810 roku do końca XX wieku. Przedstaw iono, w niej prawie dwa wieki rozwoju tej dyscypliny1. Jest dziełem zbiorowym, a redaktorzy2 i autorzy3 przyjęli zasadę ukazania historii pedagogiki w perspek tywie biograficznej, z niewielkimi odstępstwami na rzecz takich okresów w dziejach Niemiec, jak np. czasy narodow ego socjalizm u i jego wpływ na sprawy nauki, a tym samym także pedagogiki. Jednak i tutaj jes t to spojrzenie na historię ze wskazaniem na osoby działające w tym okresie.
W pracy zaprezentow ano nazwiska, znane pow szechnie w historii pedagogiki, takie jak: Friedrich Eduard Beneke, Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher, Friedrich Paulsen, W ilhelm
Diel-they, Eduard Spranger, ale i mniej znanych peda gogów, zasłużonych jedynie dla pedagogiki ber lińskiej, czy też niemieckiej.
Publikację rozpoczyna Wstęp autorstwa K.-P. H om a i H. Kemnitz, w którym przedstawiono rys rozwoju pedagogiki berlińskiej w XIX i XX wieku.
Następnie zam ieszczono pięć studiów pre zentujących pedagogów działających w XIX wie ku. I tak kolejno: artykuł redaktorki H. Kemnitz, pośw ięcony Johannowi Friedrichowi W ilhelmowi Himly, pierw szem u docentowi prywatnemu peda gogiki w tym Uniwersytecie (habilitowanemu w 1816 r.), który zaliczany jest do pestalocystów. Kolejny szkic, którego autorem jest Christoph Luth, prezentuje Frierdicha Schleierm achera (ur. we W rocław iu w 1768 r.), teologa z w ykształ cenia, który uczestniczył przy zakładaniu nowego uniw ersytetu w Berlinie. Powołany w 1810 roku
