Bliższe i dalsze podróże Artura Dolińskiego w świetle jego wspomnień

Maria Korybut-Marciniak

Bliższe i dalsze podróże Artura

Dolińskiego w świetle jego

wspomnień

Echa Przeszłości 13, 209-224

M aria Korybut-Marciniak

In s ty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie

BLIŻSZE I DALSZE PODRÓŻE

ARTURA DOLIŃSKIEGO W ŚWIETLE

JEGO WSPOMNIEŃ

W w ie k u X IX p is a r s tw o m e m u a r y s ty c z n e by ło b a rd z o p o p u la r n e o czym ś w ia d c z ą lic z n e p a m ię tn ik i, d z ie n n ik i, k s ię g i p a m ię tn ic z e , r a p t u l a r z e , d i a r i u ­ sze czy o p isy p o d ró ż y ro z p ro s z o n e w w ie lu a r c h iw a c h p o ls k ic h i z a g r a n ic z ­ n y c h , z a g u b io n e c z ę sto k ro ć w z e sp o ła c h , do k tó r y c h h is to r y c y n ie c z ę s to z a ­ g lą d a ją . T en ro d z a j źró d e ł, w y m a g a ją c y szc zeg ó ln ej o s tro ż n o ś c i w u s t a l a n i u fa k tó w , j e s t je d n o c z e ś n ie b a r d z o w a ż n y m ś ro d k ie m do z ro z u m ie n ia in d y w id u ­ a ln y c h „ św ia tó w ”, w k tó r y c h p o r u s z a li się b o h a te ro w ie p rz e s z ło ś c i; „ św ia tó w ” m a te r ia ln y c h i d u c h o w y c h , m ie sz c z ą c y c h p r z e k o n a n ia i w a rto ś c i, u p r z e d z e ­ n ia , id e a ły , a u to r y te ty . S ty k a ją c s ię z p a m i ę t n i k a m i m o ż e m y p o ś re d n io u c z e s tn ic z y ć w ż y ciu ic h a u to ró w , o g lą d a ć p r z e s z łą rz e c z y w isto ść ic h o czy m a, o d c z u w a ć em o cje, k tó r e s ą ic h u d z ia łe m , o g lą d a ć o b ra z y c o d z ie n n o śc i, do k tó ry c h ju ż n i k t n ig d y n ie b ę d z ie m ia ł d o s tę p u . T y m p rz y d łu g im w p ro w a d z e ­ n ie m chcę p o d z ie lić się m o im o s o b is ty m s to s u n k ie m do p a m ię tn ik ó w , k tó re p o z w a la ją m i „ z a g lą d a ć ” tro c h ę j a k p rz e z „ d z iu rę w p ło c ie ” do w n ę tr z d om ów ic h a u to ró w , d a ją m o żliw o ść w s p ó łu c z e s tn ic z e n ia w ic h u ro c z y s to ś c ia c h r o ­ d z in n y c h i o fic ja ln y c h , p rz e c h a d z a ć się s ta r y m i b r u k a m i m ia s t, p o d ró ż o w a ć z n im i...P a m ię tn ik i, j a k ż a d n e in n e źró d ło p o z w a la ją zro b ić n ie z b ę d n y r e k o ­ n e s a n s w epoce, p o z n a ć sp o só b m y ś le n ia lu d z i w p rz e sz ło śc i, lo k a ln ą m e n t a l ­ n o ść i ś w ia d o m o ść sp o łe c z n ą . C elow o n ie w s p o m in a m o o s tro ż n o ś c i w obco­ w a n i u z n im i — w ie le j u ż k a r t z a p i s a n o n a t e m a t ic h z w o d n ic z o ś c i, ilu z o ry c z n o śc i, n ie p e łn o ś c i itp .

P o s ta c ią , k tó re j c h c ia ła b y m p o św ięcić t u m ie jsc e , j e s t A r t u r D o liń sk i, k tó re g o r ę k o p is p a m ię tn ik a z n a la z ła m w L ite w s k im P a ń s tw o w y m A rc h iw u m

H is to r y c z n y m w W iln ie 1. J e g o k o le je lo su , w p e w ie n sp o só b dosyć ty p o w e d la in te lig e n c ji w II p ołow ie X IX w ie k u z a m ie s z k u ją c e j g u b e r n ie p ó łn o c n o -z a ­ c h o d n ie C e s a r s tw a R o sy jsk ie g o n a k r e ś lo n e n a k r a t a c h p a m ię tn ik a p o z w a la ją p rz y jrz e ć się ż y c iu e lit in te le k tu a ln y c h W iln a i P e te r s b u r g a . W n in ie js z y m te k ś c ie c h c ia ła m zw rócić u w a g ę n a to , co w p a m ię tn ik u u d e r z a - p o d ró ż e - sz czeg ó ło w o n a s z p ik o w a n e p r z e z D o liń s k ie g o d e ta l a m i w o p is a c h d a t i g o d z in w y jazdów , w a r u n k ó w podróży, c e n h o te li, b iletó w , ży w n o ści, śro d k ó w k o m u n ik a c ji, o p is a m i s p o tk a ń to w a r z y s k ic h i ro d z in n y c h . Po le k tu r z e p a ­ m i ę t n i k a o d n o s i s ię m y ln e w r a ż e n ie , j a k b y ic h a u t o r b y ł n i e u s t a n n i e w d rodze. W ięk szo ść ży c ia sp ę d z ił je d n a k w P e te r s b u r g u i w W iln ie - pro zie co d zien n o ści w sw o ich re la c ja c h p o św ięcił je d n a k z d ecy d o w an ie m n ie j m iejsca.

Ig n a c y A r t u r D o liń s k i2 u ro d z ił się 31 lip c a 1831 r. w W iln ie. J e g o ojciec S ta n is ła w D o liń s k i h e r b u S a s (u ro d z o n y w 1793 r.) p o c h o d ził ze ś r e d n io z a ­ m o ż n e j s z la c h ty g r o d z ie ń s k ie j3. D z ie d z ic z n y m m a ją tk ie m D o liń s k ic h b y ły S z a u lic z e 4 w g u b e r n i g ro d z ie ń s k ie j w p o b liż u W o łk o w y sk a 5. J a k w ie lu s z la ­ c h e c k ic h sy n ó w , S t a n i s ł a w z d e c y d o w a ł s ię n a k a r i e r ę u r z ę d n ic z ą i ju ż w w ie k u 17 l a t o p u śc ił ro d z in ę . M a tk ę A r t u r a D o liń sk ie g o - T ek lę Ł a z a re w ic z z d o m u E h e r e n k r e u t z 6 p o z n a ł w W iln ie , p e łn ią c u r z ą d s e k r e t a r z a k a n c e la r ii w ile ń sk ie g o g u b e r n a to r a cy w iln eg o . T e k la b y ła w d o w ą po A n to n im Ł a z a re w i- c z u h e r b u K o śc ie sz a (1 7 8 0 -1 8 2 5 ) - p rz e d w c z e ś n ie z m a rły m m a łż o n k u , z k tó ­ ry m m ia ła p ięc io ro dzieci: R o m u a ld a , A n to n ie g o , N a ta lię , T ek lę i E u fe m ię . S ta n is ła w D o liń s k i i T e k la Ł a z a re w ic z w z ię li ś lu b 2 p a ź d z ie r n ik a 1826 r. W 1827 r. p r z y s z ła n a ś w ia t ro d z o n a s io s tr a A r t u r a D o liń sk ie g o - K a ro lin a , k t ó r a ja k o 17 le t n i a p a n n a z m a r ła , p ra w d o p o d o b n ie n a s k u te k ciężkiego p r z e z ię b ie n ia . W 1831 r. u ro d z ił się A r t u r - n a jm ło d s z y z ro d z e ń s tw a . P o m i­ m o ró ż n ic y w ie k u s to s u n k i z p rz y r o d n im ro d z e ń s tw e m u k ła d a ły się b a rd z o d o b rz e . Z z a c h o w a n e j k o re s p o n d e n c ji w y n ik a , że A r t u r D o liń s k i u trz y m y w a ł z n im i b lis k i k o n ta k t, ta k ż e po ś m ie r c i rodziców . R o d z e ń stw o św iad cz y ło

1 Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie [dalej LPAH], f. 1135, inw. 20, sygn. 100, Artur Doliński, Wspomnienia [ze względu na dużą liczbę cytatów z tego źródła dalej nie będę podawała sygnatury, tylko autora i tytuł].

2 Używał on wyłącznie drugiego imienia; w niniejszym tekście będę również używać imie­ nia Artur.

3 W klasycznych polskich herbarzach Dolińscy w ogóle nie figurują. Krótka wzmianka o rodzinie Dolińskich herbu Sas osiedlonych w powiecie wołkowyskim została umieszczona jedynie w pracy Jana Ciechanowicza, zob: J. Ciechanowicz, R ody rycerskie Wielkiego Księstwa Litew skiego, t. II, Rzeszów 2001, s. 340.

4 Zob.: Szaulicze, S ło w n ik geograficzny K rólestw a Polskiego i innych krajów słowiańskich,

t. XI, Warszawa 1880, s. 810.

5 Dziadkowie Artura Dolińskiego-rodzice Stanisława- Stanisław i Franciszka z Weltzów, zostali pochowani na cmentarzu przykościelnym św. Jerzego w Krzemienicy (parafia katolicka dekanatu wołkowyskiego) nieopodal Szaulicz. Stanisław zmarł w wieku 73 lat w 1841 r., a Franciszka w 1851 r. w wieku 80 lat.

6 Jej ojciec Michał Eherenkreutz był kapitanem wojsk polskich. Matka Tekla po śmierci Eherenkreutza ponownie wyszła za mąż za Rembielińskiego. Tekla, żona Stanisława Dolińskie­ go, była wychowywana przez opiekunów - znaną litewską rodzinę Lachnickich.

so b ie w z a je m n e w s p a rc ie w tr u d n y c h m o m e n ta c h . A r tu r , po ś m ie rc i K aro lin y , b y ł je d y n y m d z ie c k ie m S ta n is ła w a i T ek li D o liń sk ic h . D z ie c iń stw o sp ę d z ił w W iln ie i w P r y c iu n a c h - m a j ą t k u o d z ie d z ic zo n y m po ś m ie rc i ojca - A n to ­ n ie g o Ł a z a re w ic z a p rz e z je g o m a tk ę . J e g o p r z y ro d n i b r a t A n to n i7 tw ie rd z ił, że ja k o d zieck o b y ł c z ę sto u tr a p ie n ie m d la rodziców . W k ró tk ie j b io g ra fii T ek li D o liń s k ie j, k t ó r ą s k r e ś lił w z m ia n k o w a ł, że A r t u r ja k o k ilk u le tn i c h ło ­ p iec, p o d c z a s n ie fra s o b liw e j z a b a w y w tr a k c ie o b ia d u , o m a ło n ie d o p ro w a d z ił do u t r a t y o k a p rz e z m a t k ę 8. W W iln ie A r t u r u k o ń c z y ł g im n a z ju m i w 1847 r. o tr z y m a ł św ia d e c tw o d o jrz a ło śc i. P o d c z a s n a u k i m ie s z k a ł w W iln ie w ra z z ro d z ic a m i n a t o m i a s t p r z y ro d n ie ro d z e ń s tw o m ie s z k a ło w P ry c iu n a c h . O bok p o d sta w o w e g o k u r s u n a u k w g im n a z ju m u c z ę s z c z a ł d o d a tk o w o n a lek cje f ra n c u s k ie g o o ra z g r y n a f o r te p ia n ie . P ra w d o p o d o b n ie z a m ie r z a ł p o d ją ć s t u ­ d ia . Ś w ia d c z y o ty m z a c h o w a n a k o re s p o n d e n c ja z p rz y ja c ie le m J u s ty n e m K rz y w ic k im , k tó r y s tu d io w a ł n a U n iw e rs y te c ie M o sk ie w sk im . W je d n y m z lis tó w D o liń s k i p y ta ł, k tó r y z w y d z ia łó w n a u n iw e rs y te c ie n a jła tw ie j u k o ń - czyć9. Z a s ta n a w ia ł się n a d s tu d io w a n ie m lite r a tu r y , j e d n a k s tu d ió w n ig d y n ie p o d jął. W y d aje się, że g łó w n ą ro lę o d e g ra ła t u k w e s tia fin a n so w a . W 1849 r. w y je c h a ł do o jca do N o w o g ro d u i t a m p o d ją ł p ra c ę w k a n c e la r ii10. Do P e t e r s ­ b u r g a w y je c h a ł p ra w d o p o d o b n ie w 1855 r., p o n ie w a ż od lip c a 1855 r. ro z p o ­ c z ą ł p ra c ę w D e p a r ta m e n c ie G ó rn ic z y m . O d 18 7 4 r. D e p a r t a m e n t G ó rn iczy z o s ta ł w łą c z o n y do M in is te r s tw a D ó b r P a ń s tw a . A r t u r D o liń s k i d o s łu ż y ł się t a m w 18 7 6 r. t y t u ł u ra d c y s t a n u i p rz y z w o ite j e m e r y tu ry . W m ie śc ie n a d N e w ą p o z n a ł ró w n ie ż sw o ją p r z y s z łą m a łż o n k ę , K le o p a tr ę B r ittic k . B y ła o n a c ó r k ą l e k a r z a C y r y a n a B r ittic k a . W 1869 r. A r t u r D o liń s k i z a rę c z y ł się z n ią ( m ia ła w ó w cza s 20 la t) i 27 k w ie tn ia 1870 r. z a w a r li z w ią z e k m a łż e ń s k i. Z te g o z w ią z k u p r z y s z ły n a ś w ia t d w ie c ó rk i L u d w ik a (9 I I I 1871) i G e n o w e fa (3 I 1874). R o d z in a D o liń s k ic h m ie s z k a ła w P e te r s b u r g u , p rz y je ż d ż a ją c r z a d ­ ko n a w y p o c z y n e k w a k a c y jn y do P ry c iu n . W 18 8 4 r. D o liń sc y o p u śc ili P e t e r s ­ b u r g i z a m ie s z k a li w W iln ie. W P r y c iu n a c h 28 s ie r p n ia 1891 r. z m a r ła w w ie k u 41 l a t ż o n a D o liń sk ie g o K le o p a tra . N a g ła s t r a t a żo n y i s p a d a ją c y n a A r t u r a o b o w ią z e k w y c h o w a n ia d w ó ch c ó re k m u s ia ły b y ć d la n ie g o d u ż y m

7 Antoni Łazarewicz (1817-1909) ukończył gimnazjum w Wilnie i w latach 1838-1860 pracował jako urzędnik w wileńskiej Izbie Skarbowej, a następnie w w zarządzie dóbr państwa. Potem zajął się folwarkiem Pryciuny, gdzie mieszkał do śmierci. Był miłośnikiem historii Wilna i zbieraczem pamiątek z przeszłości. Pisał wiersze, przyczynki historyczne, elementarze dla dzieci; prace publikował zazwyczaj własnym nakładem pod pseudonimem Władysław Teliński vel Tekieliński. Pracował też nad historią cmentarzy wileńskich, których opis pozostawił w rękopisie - przekazał go Lucjanowi Uzięble. Jego nagrobek znajduje się na Rossie; zob.: M. Jackiewicz, W ileńska Rossa, Olsztyn 1993, s. 132-133.

8 Rękopis niedokończonej biografii Tekli Dolińskiej, skreślonej przez Antoniego Łazarewi­ cza, znajduje się we „Wspomnieniach” Artura Dolińskiego; zob: LPAH, f. 1135, inw. 20, sygn. 100, k. 102-120.

9 LPAH, f. 1135, inw. 20, sygn. 6497, List Justyna Krzywickiego do Artura Dolińskiego, Twer 8 stycznia 1848 , nr 20.

10 LPAH, f. 1135, inw. 20, sygn. 6497, List Tekli Łazarewicz do Artura Dolińskiego, Wilno 15 listopada 1849, nr 31; List Romualda Łazarewicza do Artura Dolińskiego, 5 grudnia 1849, nr 34.

o b c ią ż e n ie m p sy c h ic z n y m . D o p ie ro po k ilk u l a ta c h od te g o tr a u m a ty c z n e g o w y d a r z e n ia D o liń s k i z a c z ą ł u c z e s tn ic z y ć w ż y ciu p u b lic z n y m . W W iln ie k i l k a ­ k r o tn ie z o s ta w a ł c z ło n k ie m R a d y M ie jsk ie j i b r a ł a k ty w n y u d z ia ł w p r a c a c h w ie lu k o m isji (b u d ż e to w e j, re w iz y jn e j, do s p r a w b ru k ó w , do s p r a w o ś w ie tle ­ n i a itd .) , p e łn ił o b o w ią z k i sę d z ie g o p rz y s ię g łe g o w s ą d z ie k r y m in a ln y m , u d z ie la ł się w ró ż n y c h o r g a n iz a c ja c h (n p . b y ł z a ło ż y c ie le m i p r e z e s e m T o w a­ r z y s tw a H o m e o p a ty c z n e g o , n a le ż a ł do T o w a rz y s tw a O p ie k i n a d Z w ie rz ę ta m i, d z ia ła ł w B iu rz e N ę d z y W y ją tk o w ej). W r o k u 1896 p rz y ją ł p ro p o zy c ję u tw o ­ r z e n ia filii R o sy jsk ie g o T o w a rz y s tw a U b e z p ie c z e ń , k tó re g o z o s ta ł a g e n te m . W W iln ie u tr z y m y w a ł s z e ro k ie s to s u n k i to w a rz y s k ie , o rg a n iz o w a ł s p o tk a n ia m u z y c z n e , b a le , w y d a w a ł o b ia d y itd . O b ra c a ł się w k r ę g a c h in te lig e n c ji, był c z ę s ty m g o śc ie m te a tró w , op er, g a le r ii s z tu k i. W sw o im d o m u go ścił p o lsk ie e lity in te le k tu a ln e (m .in . Ig n a c e g o P a d e re w s k ie g o , E liz ę O rz e sz k o w ą ). B ył u z d o ln io n y m u z y c z n ie , g r a ł n a f o r te p ia n ie , c z a s a m i ś p ie w a ł, c h o c ia ż po śm ie rc i m a łż o n k i z d a rz a ło się to b a rd z o r z a d k o 11. W lu ty m 1904 r. w w ie k u 30 l a t z m a r ła je g o m ło d s z a c ó rk a G e n o w e fa (p ra w d o p o d o b n ie z p o w o d u p o w i­ k ł a ń po p rz e jś c iu b łonicy). R o k p ó ź n iej o d sz e d ł je g o b r a t A n to n i, po k tó ry m w s p a d k u o tr z y m a ł P ry c iu n y . D o liń s k i z m a r ł 16 lis to p a d a 1909 r. w w ie k u 78 la t. O sie ro c o n a L u d w ik a — s t a r s z a có rk a - w s tą p iła do b e z h a b ito w e g o z a k o ­ n u S ió s tr od A niołów i o d zied ziczo n e P ry c iu n y p r z e k a z a ła zak o n o w i. C a ła ro d z in a D o liń sk ic h z o s ta ła p o c h o w a n a w W iln ie n a R o ssie w ro d z in n y m grobie.

W s p o m n ie n ia A r t u r a D o liń sk ie g o b y ły s p is y w a n e w l a ta c h 1874—1909 w fo rm ie n o t a t e k z w y b ra n e g o d n ia lu b k ilk u d n i (w z a m y ś le a u t o r a m ia ł to b y ć p ra w d o p o d o b n ie d z ie n n ik ). W y s tę p u ją w n ic h je d n a k n a w e t k ilk u le tn ie lu k i (rę k o p is n ie z a c h o w a ł się w cało ści). W s p o m n ie n ia d z ie lą się n a dw ie części: c z ęść p ie r w s z a o b e jm u je l a t a 1 8 7 4 —1879 — j e s t to o k r e s p o b y tu w P e te r s b u r g u i część d r u g a , o b e jm u ją c a l a t a 1 8 9 2 —1909, k ie d y z c ó rk a m i m ie s z k a ł w W iln ie . P ra w d o p o d o b n ie D o liń s k i s p is y w a ł p a m ię tn ik i ró w n ie ż p r z e d 1874 r., n ie s te ty n ie z a c h o w a ły się o n e do d n ia d z isie jsz e g o . C zęściow o w y d a r z e n ia z je g o ż y c ia p o m ię d z y ro k ie m 1879 a 1892 m o ż n a o d tw o rz y ć z k o re s p o n d e n c ji i lu ź n y c h fisz e k , k tó r e z o s ta ły z s z y te w ra z z p a m ię tn ik ie m ( k a r ty 50—121). B ył to t r u d n y o k re s d la D o liń sk ie g o — z m a r ła je g o żo n a, z k t ó r ą b y ł b a rd z o z w ią z a n y , m u s ia ł s ta w ić c z o ła o b o w ią z k o m o jca s a m o tn ie w y c h o w u jące g o d o r a s ta ją c e c ó rk i i p o d ją ć d ecy zje co do ic h d a ls z y c h losów. Z d e c y d o w a ł się p o z o s ta ć w ro d z in n y c h s tr o n a c h i p ra w d o p o d o b n ie w p ły n ę ła n a to , o b o k u z y s k a n ia w ie k u e m e ry ta ln e g o , p o tr z e b a pom o cy w w y c h o w a n iu dzieci. W ilno i p o b lis k ie P r y c iu n y — ś w ia t do k tó re g o tę s k n ił, s ta ły się m ie j­ scem , w k tó r y m m ó g ł u k o ić sw ój b ó l i tę s k n o tę .

W ś w ie tle sw o ic h p a m ię tn ik ó w ic h a u t o r ja w i się n a m ja k o czło w iek u p o rz ą d k o w a n y , w rę c z p e d a n ty c z n y , m a ją c y ja s n o w y ty c z o n e cele i k o n s e ­ k w e n tn ie do n ic h z m ie rz a jąc y . A r t u r D o liń s k i b y ł b o h a te r e m d w ó c h św ia tó w

11 O zamiłowaniu do muzyki Artura Dolińskiego świadczy zachowany „Zbiór pieśni Artura Dolińskiego z Pryciun”; Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie, F. 151—1058.

- ś w ia ta z ie m ia ń s k ie g o , k tó r y w y ra ż a ł się w u m iło w a n iu d o m u ro d z in n e g o , p r z y w ią z a n iu do n a jb liż s z y c h , re lig ijn o ś c i - o ra z p r z e d s ta w ic ie le m ś w ia ta in te lig e n c ji, ro b ią c y m k a r ie r ę w R osji, p e łn y m s z a c u n k u d la sw y c h p rz e ło ż o ­ n y c h , z o rg a n iz o w a n y m , p ra g m a ty c z n y m , p rz e w id u ją c y m . W je g o osobow ości d o s trz e c m o ż n a ro z d a r c ie „ d u s z y ”. N ie m a łą t r u d n o ś ć s t w a r z a o k r e ś le n ie ś w ia to p o g lą d u p o lity c z n e g o D o liń sk ie g o . J e g o ojciec b y ł lo ja ln y m p r a c o w n i­ k ie m k a n c e la r ii g u b e r n a to r a , ro b ił k a r ie r ę u r z ę d n ic z ą w R osji, n ie p rz y łą c z y ł się do ż a d n e g o z ry w u n a ro d o w e g o . Id ą c w je g o ś la d y A r t u r p o s ta n o w ił n ie a n g a ż o w a ć się p o lity c z n ie i ja k o 1 8 -le tn i m ło d z ie n ie c w y je c h a ł do R o sji „za p r a c ą ”. Z a s ilił k o lo n ię p o ls k ą w P e te r s b u r g u i u tr z y m y w a ł k o n ta k ty z w ie lo ­ m a P o la k a m i t a m m ie s z k a ją c y m i, p rz y ja ź n ił się z w ła s z c z a z p o ls k im i d u ­ c h o w n y m i. Do osób, z k tó r y m i u tr z y m y w a ł k o n ta k ty ta k ż e po o p u s z c z e n iu P e te r s b u r g a , n a le ż a ł m .in . a rc y b is k u p S z y m o n M a r c in K o z ło w sk i12, k s ią d z F r a n c is z e k A lb in S y m o n 1 3 , k s ią d z F r a n c is z e k D o b ro w o lsk i14. W ie lo le tn ia p r a c a w ro s y js k ic h u r z ę d a c h n ie p r z y n o s iła m u c h y b a w ie lk ie j s a ty s fa k c ji. R o s ja n p o z n a ł d o b rz e , w ie d z ia ł, j a k z n im i p o stę p o w a ć , ja k i m b y ć p o d w ła d ­ n y m , k ilk u z n ic h d a rz y ł s z a c u n k ie m , n ig d y się je d n a k z ż a d n y m n ie z a w ią ­ z a ł b liż sz e j z n a jo m o śc i. P r a c a w D e p a r ta m e n c ie G ó rn ic z y m s ta n o w iła ra c zej p r z y k r y o b o w iązek . S u m ie n n ie w y k o n y w a ł sw o je z a d a n ia , j e d n a k m o ż n a o d n ie ś ć w r a ż e n ie , że p r a c o w a ł „ n a e m e r y t u r ę ”. C ie sz y ł się n a w e t, że je g o d e p a r t a m e n t z o s ta ł w łą c z o n y do M i n i s t e r s t w a D ó b r P a ń s tw o w y c h , bo to d a w a ło m u m o ż liw o ść o tr z y m a n ia e m e r y tu r y w w y so k o ści 5 1 2 ru b li, a n ie 2 1 8 ( ja k ą m ia ł o d b ie ra ć w c z e śn ie j). E m e r y t u r a i p o w ró t n a L itw ę , gdzie c h c ia ł ro z p o c z ą ć n o w e życie, s ta n o w iły m o b iliz a c ję do p r a c y p o d c z a s p o b y tu w R o sji. N ie p r a g n ą ł z r o b ie n ia w R o sji b ły s k o tliw e j k a r ie r y , j a k w ie lu P o la ­ k ó w u c z y n iło 15. W P e te r s b u r g u c z y ty w a ł p o ls k ie c z a s o p is m a 16, b y w a ł n a s p o tk a n ia c h z P o la k a m i, c h o d z ił n a c o n ie d z ie ln e n a b o ż e ń s tw a do p o lsk ie g o k o śc io ła p o d w e z w a n ie m św. S ta n is ła w a . P o s z u k iw a ł m ie js c z w ią z a n y c h z p o ls k ą k u l t u r ą - n a w y s ta w a c h w A k a d e m ii S z tu k P ię k n y c h z w ra c a ł w y łą c z n ie u w a g ę n a d z ie ła p o ls k ic h a r ty s tó w (S ie m ira d z k ie g o , K o w a le w sk ie g o , M ak o w sk ie g o ). B a rd z o su ro w o o c e n ia ł d z ia ła n ia so c jalistó w , k tó r z y d o p ro w a d z a li do r o z r u ­ ch ó w w P e te r s b u r g u i d o k o n y w a li z a m a c h ó w n a A le k s a n d r a II: „[...] W y rz u t- k i te s p o łe c z e ń s tw a n ie z n a ją w s e r c u B o g a a w m ó z g u a n i o d ro b in y ro z u m u .

12 Rektor Akademii Duchownej w Petersburgu w latach 1877-1885 oraz arcybiskup mohy- lewski w latach 1894-1899; zob. szerz.: M. Zywczyński, Kozłowski Szym o n M arcin, w: Polski słow nik biograficzny, t. IV, Wrocław 1970, s. 31.

13 Rektor Akademii Duchownej w Petersburgu w latach 1885-1897; por. L. Bazylow,

Polacy w Petersburgu, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984, s. 252-253. 14 Wieloletni proboszcz parafii św. Stanisława.

15 Por.: W. Caban, Droga Józefa Przecławskiego do ugody z Rosją, w: M iędzy irredentą a kolaboracją. Postawy społeczeństwa polskiego wobec zaborców, pr. zb. pod red. S. Kalembki i N. Kasparka, Olsztyn 1999, s. 81-95.

16 Między innymi prenumerował ”Tekę Wileńską” - widnieje w spisie prenumeratorów, zob.: „Teka Wileńska” 1858, nr 5, s. 411. Czytywał też krakowski „Czas” i „Kraj”.

T rz e b a n ie m ie ć ż a d n y c h u c z u ć s z la c h e tn y c h , żeb y ta r g a ć się n a te g łó w n e o sn o w y i s tn ie n ia k a ż d e g o s p o łe c z e ń s tw a , k tó r e b e z n ic h o s ta ć się n ie m oże, bo s a m B ó g u s ta n o w ił t a k i p o rz ą d e k rzeczy. N ie s u m ie n n ie i n ie lo g ic z n ie b y ło b y m y śle ć in a c z e j [ ...] ”17. T a k ie z a c h o w a n ia , z d a n ie m a u t o r a p a m ię tn i­ k a , m o g ły ty lk o o d w lec k o n ie c z n e w C e s a r s tw ie R o sy jsk im lib e r a ln e reform y. W p o g lą d a c h p o lity c z n y c h z b liż a ł się n a jb a r d z ie j do p o ls k ic h k o n s e rw a ty s tó w . Z r e s z tą b y ł s ta ły m c z y te ln ik ie m k ra k o w s k ie g o „ C z a s u ”, k tó r y u w a ż a ł z a j e d ­ n o z n a jle p s z y c h c z a s o p is m p o lity c z n y c h . P o s ta w a k o n s e r w a ty w n a p r z e ja w ia ­ ł a się n ie ty lk o w s to s u n k u do so cjalistó w , a le ró w n ie ż w p r z y w ią z a n iu do tr a d y c ji i r e lig ii18.

P o d w z g lę d e m p o s ta w y n a ro d o w e j D o liń s k i b y ł n a jb liż e j s ta n o w is k a u g o ­ dow ego. J e g o ra c jo n a ln e m y ś le n ie o rz e c z y w isto śc i p ro w a d z iło do lo ja liz m u , b r a k u s p rz e c iw u w obec z a is tn ia łe j s y tu a c ji n a ro d o w e j, p e s y m iz m u je ż e li c h o ­ d zi o m y ś le n ie o ja k ic h k o lw ie k p r z e o b r a ż e n ia c h p o lity c z n y c h . E w e n tu a ln e z m ia n y , je g o z d a n ie m , m o g ły z a jść w y łą c z n ie n a s k u te k d ecy zji c e s a rz a . D o­ s tr z e g a ł o n lo g ik ę z a is tn ia łe j s y tu a c ji p o lity c z n e j i u s p r a w ie d liw ia ł w sz e lk ie d z ia ła n ia R o sja n , p o tr a f ił się o d n a le ź ć , g o d n ie z a ra b ia ć , p ią ć się po s z c z e b la c h k a r ie r y u rz ę d n ic z e j. N ig d y n ie w s p o m in a ł o p o w s ta n iu sty c z n io w y m , w s k u ­ te k k tó re g o je g o b r a t R o m u a ld o p u śc ił L itw ę i w y je c h a ł do R z y m u , a s z w a ­ g ier, K a ro l M o n g in , z o s ta ł z e s ła n y w g łą b R osji, g d zie z a k o ń c z y ł życie. M ogły b y ć to t e m a t y ta b u , k tó r y c h o b a w ia ł się p o ru s z a ć , m ó g ł te ż p a tr z e ć n a to ja k o n a t u r a l n ą k o n s e k w e n c ję „ n ie p o s łu s z e ń s tw a ”. N ie p o ru s z y ł te ż w sw o im p a ­ m ię tn ik u s p r a w y o d z y s k a n ia P ry c iu n , k tó r e po p o w s ta n iu m ia ły z o s ta ć o d e ­ b r a n e (o c zy m poniżej).

A r t u r D o liń s k i s ta n o w i p r z y k ła d p o lsk ie g o i n t e lig e n ta u rz ę d n ic z e g o p o ­ c h o d z e n ia s z la c h e c k ie g o , żyjącego w C e s a r s tw ie R o sy jsk im , k tó r y z je d n e j s tr o n y ra c jo n a ln ie p o d c h o d z i do rz e c z y w isto śc i i o d n a jd u je m ie jsc e w u r z ę d ­ n ic z y m św iec ie P e te r s b u r g a i W iln a , z d ru g ie j m a o g ro m n ą p o trz e b ę z a c h o ­ w a n ia c ią g ło śc i tr a d y c ji z ie m ia ń s k ic h . P o d ró ż e D o liń sk ie g o to z je d n e j s tro n y p o d ró ż e ro sy jsk ie g o u r z ę d n ik a , z d ru g ie j ty p o w eg o z ie m ia n in a k re so w e g o . W o k re s ie p o b y tu w P e te r s b u r g u n a jc z ę śc ie j w y je ż d ż a ł n a d aczę, rz a d k o o d ­ w ie d z a ł ro d z in n e P ry c iu n y i W ilno. P o p rz e p ro w a d z c e do W iln a jeg o w y jazd y do z a p rz y ja ź n io n y c h ro d z in s ta n o w iły g łó w n ą ro z ry w k ę . C e le b ro w a ł w ielo ty g o ­ d n io w e p o b y ty n a w si, cie sz ą c się ro z ry w k a m i ty p o w y m i d la szlach ec k ieg o d w o ru . J e d n o c z e ś n ie p o d ró żo w ał ja k o a g e n t to w a rz y s tw a u b ezp ieczen io w eg o po g łó w n y ch m ia s ta c h g u b e r n i z a c h o d n ic h . S a m p ro w a d z ił w W iln ie dom o tw a rty , in icjo w ał s p o tk a n ia p o lsk ic h e lit in te le k tu a ln y c h i a rty s ty c z n y c h . W y­ j a z d y do P e t e r s b u r g a s ta n o w iły w w ię k s z y m s to p n iu o b o w ią z e k służbow y, n a t o m i a s t k u l t u r a l n y m i to w a r z y s k im p u n k te m o d n ie s ie n ia s ta je się d la n ie ­

17 A. Doliński, Wspomnienia, k. 45.

18 Por. L. Biliński, Z nam iona po lityki narodowej i krajowej tak zw anych „Stańczyków ”,

Lwów 1883; M. Król, Konserwatyści a niepodległość, Warszawa 1985; J. Bartyzel, K onserwa­ tyzm bez kom prom isu: stu d iu m z dziejów zachowawczej m yśli politycznej w Polsce, Warszawa 2001; B. Szlachta, Z dziejów polskiego konserw atyzm u, Kraków 2003.

go W a rs z a w a . L e k t u r a p a m ię tn ik a D o liń sk ie g o p rz y w o d z i p o ró w n a n ie jego ży c ia do w ie lk ie j podróży. S ta n o w i o n s w o is tą k r o n ik ę z b liż sz y c h i d a lsz y c h podróży, z k tó r y c h a u to r z d a je s k r u p u l a t n e s p ra w o z d a n ia .

* * *

M o n o to n ia p r a c y w D e p a r ta m e n c ie G ó rn ic z y m w c z a sie p o b y tu D o liń ­ sk ieg o w P e te r s b u r g u rz a d k o p r z e r y w a n a b y ła n a g ły m i w y p a d k a m i (p o ż a r k a m ie n ic y ) lu b ro z ry w k a m i, k tó r e p a m ię tn ik a r z s k r u p u la tn ie o d n o to w y w ał. P e w n ą o d s k o c z n ią od c o d z ie n n o śc i b y ł o k re s w a k a c y jn y , k tó r y n a k a r t a c h w s p o m n ie ń z a jm u je sp o ro m ie jsc a . W l a ta c h 18 7 0 —18 7 6 o k re s le tn i A r tu r D o liń s k i s p ę d z a ł n a d a c z y w p o w iec ie p e te r h o f s k im w B o b y ls k u (w d o m u A n d rz e ja M o n a k o w a ). D a ls z e w y ja z d y u n ie m o ż liw ia ła p r a c a w d e p a r t a m e n ­ cie — 2—3 r a z y w ty g o d n iu b y ł z m u s z o n y je ź d z ić do P e t e r s b u r g a w s p r a w a c h słu ż b o w y c h . P o d c z a s w a k a c ji w ra z z ż o n ą i c ó rk a m i z w ie d z a ł P e te r h o f i jego okolice, p ły w a ł p a r o s t a t k a m i lu b p r o m a m i po N e w ie , p o d z iw ia ł c a r s k ie p a ł a ­ ce i ogrody, u a k ty w n ia ło się ta k ż e je g o życie to w a rz y s k ie . W 1 8 7 6 r. d u ż e w r a ż e n ie w y w a r ła n a n im w iz y ta k s ię c ia U m b e r to i a r c y k s ię ż n y a u s tr ia c k ie j M a rii A d elajd y , k tó re j b y ł ś w ia d k ie m : „ [...] 11 L ip c a w id z ie liś m y w k a to lic k ie j k a p lic z c e p o d P e te r h o f e m N a s tę p c ę tr o n u w ło sk ie g o H u m b e r t a 19 i M a łż o n k ę J e g o M a r g a r y tę 20. K s ią ż ę H u m b e r t m a l a t około 30, n ie ła d n y , n ie w ie lk ie j uro d y , b a rd z o cie m n e j płci, w e jr z e n ia su ro w e g o a le ry c e rs k ie g o , p o d o b n y do ojca. K s ię ż n a S a b a u d z k a , p o m im o że W ło sz k a , ś w ia tła b lo n d y n k a p łc i b ia łe j, b a rd z o p r z y s to jn a . C a łe j m s z y k lę c z ą c s łu c h a ła . K s ią ż ę ta L e ń c h te n b e rz y i w iele in n y c h osób o ra z k ilk u w ło sk ic h oficeró w s ta n o w ili ic h o r s z a k [,..]”21.

C z a s w a k a c ji u p r z y je m n ia ły lic z n e s p o tk a n ia . S z c z e g ó ln ą o k a z ją b y ły u r o d z in y p a m i ę t n i k a r z a o b c h o d z o n e u ro c z y śc ie 31 lip c a . W d n iu sw o ich 45 u ro d z in D o liń s k i o d n o to w a ł:

„[...] O godz. 10 z r a n a w sz y sc y z g ro m a d z ili się n a b a lk o n ie i m ię ta m w e z w a n o , w te d y to n a s tą p iły ogó ln e p o w in s z o w a n ia i o d d a w a n ie p o d a r u n ­ ków. P o te m p iliś m y h e r b a tę . O d godz. 11 do 12 z r a n a tr w a ł m u z y c z n y p o r a n e k , k tó r y s k ła d a ł się z o ś m iu n u m e ró w . D o n a t w y k o n a ł n a f o r te p ia n ie 6 u tw o ró w S z o p e n a , S z u m a n a , T a lb e r g a i L e s z e ty ń s k ie g o 22 o ra z d w a n u m e r a z w io lo n c z e lą , n a k tó re j g r a ł m ło d y u c z e ń P io tr C z u g a ry n o w . P o te m n a s tą p iło ś n ia d a n ie z a te m o b ia d , n a k tó r y m z d ro w ie m o je p ili s z a m p a n e m . W ieczo rem m ia ły b y ć s p a lo n e b e n g a ls k ie i e le k try c z n e o g n ie , o ra z u r z ą d z o n a ilu m in a c ja ,

19 Księżę Humbert (wł. Umberto), pochodził z dynastii sabaudzkiej. W 1978 roku został królem Włoch. Był synem Wiktora Emanuela II i arcyksiężniczki austriackiej Marii Adelajdy Habsburg. Został zamordowany przez anarchistę Gaetano Bresci 29 lipa 1900 roku.

20 Margherita (Małgorzata) Sabaudzka (1851-1926). Była córką Ferdynanda księcia Genui i Elżbiety Saksońskiej. W 1868 roku wyszła za Humberta. Z ich związku urodził się Wiktor Emanuel III, książę Neapolu, późniejszy król Włoch.

21 A. Doliński, Wspomnienia, k. 15.

22 Teodor Leszetyński (1830—1915) pianista i kompozytor, wykładowca w Sankt-Petersbur- skim Państwowym Konserwatorium im. Mikołaja Rimskiego-Korsakowa.

a le w ie lk i w i a t r te m u p rz e s z k o d z ił, p ie rw sz e g o w ięc p o g o d n eg o d n ia ro z ry w ­ k a t a się d o p e łn i. D o p e łn iła się n a z a ju tr z 1 S ie r p n ia [...]”23.

W o k re s ie „ p e te r s b u r s k im ” A r t u r D o liń s k i rz a d k o o d w ie d z a ł W iln o i sw o ­ je ro d z in n e P ry c iu n y . W 1877 r. p rz y je c h a ł w r o d z in n e s tr o n y po 13 l a ta c h n ie b y tn o ś c i. P r a w d o p o d o b n ie n ie c h c ia ł się n a r a ż a ć n a p o d e jr z e n ia ze s tro n y w ła d z c a r s k ic h - b y ł p ra c o w n ik ie m M in is te r s tw a D ó b r P a ń s tw a , c h c ia ł w y ­ p ra c o w a ć n a sw o im s ta n o w is k u g o d z iw ą e m e r y tu r ę z a ś r o d z in a b y ła w k r ę g u p o d e jrz a n y c h o u d z ia ł w p o w s ta n iu . J e g o s z w a g ie r, K a ro l M o n g in (m ą ż p r z y ­ ro d n ie j s io s tr y N a ta lii), z o s ta ł o s k a rż o n y p rz e z w ła d z e c a r s k ie o u d z ie la n ie p om ocy p o w s ta ń c o m . Z o s ta ł z e s ła n y do m i a s t a S t e r l i t a m a k w g u b e r n i o re n - b u r s k ie j, s k ą d n ig d y n ie p o w ró cił - z m a r ł w 1869 r. P r y c iu n y m ia ły z o sta ć p o d d a n e s e k w e s tro w i, a le d z ię k i z n a jo m o śc io m w ś ró d u rz ę d n ik ó w u d a ło się te g o u n ik n ą ć . C ie k a w ie p r z e d s ta w ia ją się d a ls z e lo sy m a ją tk u . S y s te m p r a w ­ n y c h o g ra n ic z e ń , ja k ie p o s ta n o w ił w p ro w a d z ić c a r a t w c e lu o g r a n ic z e n ia p o ­ zycji p o lsk ie g o z ie m ia ń s tw a w g u b e r n ia c h z a c h o d n ic h , d o tk n ą ł ró w n ie ż P ry - c iu n y 24. W 1867 r. p o d p r z y m u s e m z o s ta ły o n e s p r z e d a n e z a s u m ę 16 000 r u b li R o s ja n in o w i - A le k s a n d ro w i G o rb a m o w o w i. B yło to je d y n e w y jście p r a w n e . P ra w d o p o d o b n ie n o w y w ła śc ic ie l b y ł z w ią z a n y z A r tu r e m D o liń sk im , p o n ie w a ż m a ją te k p o z o s ta ł f a k ty c z n ie w r ę k a c h d a w n y c h w ła śc ic ie li - g o sp o ­ d a r s tw e m z a jm o w a ł się A n to n i Ł a z a re w ic z .

P o d ró ż k o le ją z P e te r s b u r g a do W iln a t r w a ł a p o n a d 2 0 g o d zin . P o d ró ż o ­ w a ł w ó w cza s z ż o n ą , d z ie ć m i i n ia n ą . W sw o ic h p a m ię tn ik a c h o d n o to w y w a ł osoby, k tó r e o d w ie d z a ł p o d c z a s ty c h w yjazdów . Z a trz y m y w a ł się u ro d z in y - w W iln ie u sw ojej p rz y ro d n ie j s ta r s z e j s io s tr y T ekli. S z c zeg ó ln ie d u ż o m ie j­ s c a p o św ię c a ł w s p is y w a n y c h w s p o m n ie n ia c h p o b y to m w P ry c iu n a c h , g d zie z a w sz e b y ł s e rd e c z n ie p rz y jm o w a n y p rz e z p r z y ro d n ie ro d z e ń s tw o - A n to n ie ­ go, N a ta lię i E u fe m ię . P r z y w ią z a n ie do d w o ru , do lu d z i, k tó r z y go tw o rz y li, do m ie jsc , k tó r e p r z e m ie r z a ł w d z ie c iń s tw ie było ty p o w e d la i n t e lig e n ta p o ­ c h o d z e n ia z ie m ia ń s k ie g o , k tó r y w y je c h a ł do R o sji ro b ić k a r ie r ę u rz ę d n ic z ą , lecz n ig d y n ie z a p u ś c ił t a m k o rz e n i. W p a m ię tn ik u D o liń sk ie g o w a k a c je w P r y c iu n a c h s ą b a rd z o szczegółow o o p is a n e , p r z e b ija w ty c h o p is a c h tę s k n o ­ t a do l a t d z ie c iń s tw a , do śro d o w is k a , w k tó r y m w z r a s ta ł, do p r o s to ty ży cia z ie m ia ń s k ie g o . J u ż s a m a p o d ró ż do d w o ru w y w o ły w a ła w ie le em ocji.

„30 c z e rw c a w e c z w a r te k o g o d z in ie 12.20 po p o łu d n iu w y je c h a liś m y z ż o n ą i d z ie ć m i z W iln a do P ry c iu n , d r o g ą k o ło w ą, k o czem z a p rz ę g n ię ty m c z te r e m a p o c z to w y m i k o ń m i. C h c ia łe m p rz e je c h a ć t ą d ro g ą , k t ó r ą zw y k le j e c h a łe m ze śp. M a m ą w d z ie c iń s tw ie . B y ły to w ó w czas po d ro d z e n a s t ę p u j ą ­ ce o b e rż e , n ib y sta c je : z a W iln e m o m ilę R o m a n s ó w k a , p o te m W ie rsz ó w k a , T opiele, W iln is z k i (w ieś), D ę b ó w k a , B e z d a n y , S k irz o b o le , D o ln a i P ry c iu n y . O b e c n ie w ie le z ty c h o b e rż y p o k a so w a n o , z in n y c h p o ro b io n o z a ś c ia n k i, n a t o ­

23 A. Doliński, Wspomnienia, k. 16.

24 Zob. szerz. R. Jurkowski, Ziem iaństw o polskie Kresów północno-wschodnich 1864-1904,

m i a s t s ta n ę ły n ie k tó r e n o w e k a rc z m y . W B e z d a n a c h p o p a s y w a liś m y w ięcej g o d z in y i je c h a liś m y w ogóle n ie s p ie s z ą c , bo ro d z e ń s tw o te g o ż ą d a ło , c h cąc p rz y g o to w a ć się n a n a s z e p rz y ję c ie . N a t a l i a z A n to s ie m p o je c h a li do P r y c iu n p rz e d t r z e m a d n ia m i. E u f e m ia z a ś z c ó r k a m i T y c ią i T a n ie c z k ą o ra z w n u ­ k ie m K o s tu s ie m p r z y b y li ty lk o g o d z in ę p r z e d n a m i, T e k la z m u s z o n a b y ła z o s ta ć d la in te r e s ó w w W iln ie je s z c z e n a d n i p a r ę . D eszcz , ch o ciaż n ie w ie lk i p a d a ł od r a n a g d y w y je c h a liśm y , je d n a k po p o p a s ie w B e z d a n a c h (g d zie z a g a r n ie c le k k ie g o p iw a w z ię to z n a s ty lk o 20 k o p ie je k ) d eszcz u s ta ł. O koło w p ó ł do sz ó ste j d o je c h a liś m y do g ra n ic y p r y c iu ń s k ie j, g d zie p rz y s a m y c h k o p c a c h s p o tk a ł n a s k o n n o le ś n ik - M ic h a ł W ąso w icz, k tó r y p o z d ro w ił n a s i p o w ie d z ia ł, że w sz y sc y w P r y c iu n a c h p r z e s y ła ją n a m n a jm ils z e u s z a n o w a ­ n ie i z u tę s k n ie n ie m n a s c z e k a ją , p r z y te m p o d a ł żo n ie i d z ie c io m tr z y b u k ie ­ cik i zło żo n e z p o ln y c h p r y c iu ń s k ic h k w iató w . G d y ru s z y liś m y d a le j le ś n ik g a lo p o w a ł p rz e d n a m i o k ro k ó w k ilk a d z ie s ią t. K oło o b e rż y D o ln ej w szy scy z a tr z y m a liś m y się. W y sz ła t a m n a n a s z e s p o tk a n ie a r e n d a r z o w a A la K iro w a z m a t k ą i d z ie ć m i i u p rz e jm ie p r o s iła , a b y ś m y w s tą p ili do n ie j n a ch w ilę. N ie m o g ą c odm ów ić, z a s z liś m y n a ch w ilę do czy sto p r z y b r a n e j izby, g d zie stó ł z a s ta w io n y b y ł p iw e m , p o z io m k a m i i je s z c z e ja k i m ś n a p o je m . S k o s z to w a li­ śm y w s z y s tk ie g o , w y s z liś m y z k a rc z m y , g d zie p r z e d s ta w ia li się n a m g o s p o d a ­ rz e z p o b lisk ie j p ry c iu ń s k ie j w io sk i B a liń c e o ra z k ilk u m ę ż c z y z n i n ie w ia s t z in n y c h m iejsco w o ści p r y c iu ń s k ic h . S t a m t ą d ru s z y liś m y d a le j p o p rz e d z e n i p rz e z le ś n ik a , j a d ą c ju ż c ią g le z ie m ią p r y c iu ń s k ą , p rz e z w io sk ę S z u k is z k i, g a j, B rz y z y sz k i. O koło 6 .3 0 po p o łu d n iu s ta n ę liś m y w P ry c iu n a c h . D om m ie s z k a ln y z n a le ź liś m y o z d o b io n y m c h o rą g w ia m i ró ż n o k o lo ro w y m i, l a t a r e n ­ k a m i, w ie ń c a m i z d ę b u , k tó r y m i o z d o b io n a b y ła g łó w n a b r a m a p r z e d d z ie ­ d z iń c e m . N a fa c ja c ie p a ła c y k u w g ó rze z a w ie sz o n y b y ł o g ro m n e j w ielk o ści h e r b n a s z d zied ziczn y , o to c zo n y c h o r ą g w ia m i i z ie le n in ą . P r z y g a n k u s p o tk a ­ ła n a s N a t a l i a i E u f e m ia z c h le b e m i s o lą o ra z w sz y sc y in n i czło n k o w ie ro d zin y . N a f o r te p ia n ie p rz e z s io s trz e n ic ę w y k o n y w a ł się m a r s z P ry c iu n . D ziecio m i żo n ie p o d a n e b y ły w ie ń c e k w ia tó w i b u k ie ty [...]”25.

P o b y to m w P r y c iu n a c h to w a rz y s z y ły w y ja z d y do z a p rz y ja ź n io n y c h d w o ­ rów. D o liń sc y o d w ie d z a li m .in . R o m e ró w w A n to n o s z u , D a u k s z ó w w R u b in ie , P ile c k ic h w A lfo n so w ie, R a b ce w iczó w w K o re jw is z k a c h . N a d w o rze p ry c iu ń - s k im ta k ż e o rg a n iz o w a n o s p o tk a n ia , obiady, k o n c e rty , ilu m in a c je . Po śm ie rc i K le o p a try D o liń sk ie j i p rz e p ro w a d z c e do W iln a A r t u r c z ę sto w y s y ła ł do P ry - c iu n c ó rk i, s a m p o z o s ta w a ł w W iln ie.

K ie r u n e k p o d ró ż y D o liń sk ie g o i je g o c ó re k w y z n a c z a ła p rz y ja ź ń , j a k ą n a w ią z a ł z z ie m ia n in e m J a n e m W ie rz b o w sk im , w ła ś c ic ie le m F e lik s o w a 26 w p o b liż u N o w o g ró d k a . W ie rz b o w sk i, p o d o b n ie j a k D o liń sk i, w y c h o w y w ał

25 A. Doliński, Wspomnienia, k. 22-24.

26 To folwark szlachecki w powiecie nowogródzkim, stanowił własność dziedziczną Magnu- szewskich a Wierzbowski znalazł się w ich posiadaniu po poślubieniu Marii Magnuszewskiej, która wniosła Feliksowo w posagu. Po jej śmierci folwark pozostał w rękach Wierzbowskiego, zob.: A. Jelski, Feliksowo, SGKPIL, t. II, s. 380.

s a m o tn ie d w ie c ó rk i (d z ie w c z ę ta b y ły w p o d o b n y m w ie k u ), a t a z n a jo m o ść w y ra ź n ie d z ia ła ła n a D o liń sk ie g o te r a p e u ty c z n ie . P o d c z a s p ie rw s z e j w iz y ty w F e lik s o w ie p a m ię tn ik a r z p r z y z n a w a ł, że a tm o s f e r a t a m p a n u ją c a sp o w o d o ­ w a ła o d z y s k a n ie d a w n e j ra d o ś c i. K lim a t F e lik s o w a , zab aw y , k tó r e t a m o r g a ­ n iz o w a n o , sp o só b ż y c ia — w s z y s tk o to p rz y w o ły w a ło w s p o m n ie n ia z d z ie c iń ­ s tw a i s ta ło się s ta ły m sp o so b e m n a o d re a g o w a n ie ż y c ia w m ie śc ie . D o liń sk i n ie ty lk o p o p is y w a ł się ta m sw o im g ło sem , a le ró w n ie ż ta ń c z y ł, je ź d z ił k o n n o , b r a ł u d z ia ł w z a b a w a c h n a św ie ż y m p o w ie trz u . C ó rk i D o liń sk ie g o i W ie rz ­ b o w sk ie g o z a p r z y ja ź n iły się i b a rd z o lu b iły sp ę d z a ć w F e lik s o w ie o k re s w a k a ­ cji i k a r n a w a ł. C z a s s p ę d z a n y z W ie rz b o w sk im i u r o z m a ic a ły lic z n e o d w ie d z i­ n y w p o b lis k ic h d w o ra c h , n a b o ż e ń s tw a w N o w o g ró d k u , a ta k ż e z w ie d z a n ie ok o lic N o w o g ró d k a , m .in . w y p ra w y n a d je z io ro Ś w ite ź . D o liń s k i w s p o m in a c z ę sto im p re z y u ro d z in o w e sw oje i sw o ich có re k , k tó r y m g o s p o d a rz F e lik so - w a n a d a w a ł w y ją tk o w ą o p ra w ę — żyw e o b ra z y i ilu m in a c ję a le i lipow ej. O to j e d e n z o p isó w ta k ie j w izyty, o d b y te j w m a ju 1895 r.:

„[...] C a ła r o d z in a W ie rz b o w s k ic h i m o je c ó rk i s p o tk a ły m n ie o w io rs tę z b u k ie te m . D ro g a u s y p a n a b y ła k w ia ta m i. W ie c z o rem b y ły żyw e obrazy. D a le j c z a s p ły n ą ł b a rd z o w esoło p rz y n a d z w y c z a jn e j u p rz e jm o ś c i i g o śc in n o ­ ści g o sp o d arzy . O d z y s k a łe m d a w n y h u m o r. U n ie s io n y p r ą d e m ogólnej w e so ło ­ ści d u żo ś p ie w a łe m , n a w e t ta ń c z y łe m i fig lo m i sw a w o lo m k o ń c a n ie było. S a m p a n J a n W ie rz b o w sk i l a t 54 i je g o s t a r s z a c ó rk a I d a l a t 18 i m ło d s z a M a r ia l a t 14 n a w y śc ig i n a m d o g a d z a li, j a k n ie m n ie j i p a n n a M a r ia C h o d o ­ r o w s k a ic h w y c h o w a w czy n i. W ę z ły n a jś c iś le js z e j, n a jc z u ls z e j p rz y ja ź n i m ię ­ d zy n a s z y m i r o d z in a m i z a c iś n ię te . T yle m a m y w sp ó ln e g o w p r z e k o n a n ia c h i p rz y z w y c z a je n ia c h , że p r z y ja ź ń t a tr w a ć p o w in n a n a z a w sz e [...]”27.

W y jazd y D o liń sk ie g o do P e te r s b u r g a , g d y n a s ta łe o s ia d ł w W iln ie m ia ły p o c z ą tk o w o c h a r a k t e r to w a rz y s k i. J e ź d z ił z c ó r k a m i w o d w ie d z in y do s ta r y c h z n a jo m y c h . S t a r a ł się , ż eb y c ó rk i p o z n a ły te ż m ia s to sw ojego d z ie c iń s tw a i m o g ły z a ży ć „w yższej k u l t u r y ”.

„[...] 1 M a ja 1892 r o k u o g o d z in ie 2 .2 0 w p ią te k w y je c h a liś m y z W iln a do P e te r s b u r g a , g d z ie s ta n ę liś m y p o m y ś ln ie n a z a j u t r z o g o d z in ie 11 z r a n a . S p o tk a n i i g o ś c in n ie p o d e jm o w a n i p rz e z k r e w n y c h , z a lo k o w a n i b y liś m y w o so b n y m m ie s z k a n iu n a trz e c im p ię tr z e o 4 p o k o ja c h . Tegoż d n ia o g o d z i­ n ie 7 po p o łu d n iu b y liś m y n a m a jo w y m n a b o ż e ń s tw ie w k o śc ie le Św. S t a n i ­ s ła w a a p o te m n a h e r b a c ie u d a w n e g o p rz y ja c ie la — k s ię d z a d z ie k a n a F r a n ­ c is z k a D o b ro w o lsk ie g o . L u d n o ś ć p rz e z l a t 8 t a k się z m ie n iła , że b a rd z o m ało s p o tk a liś m y z n a jo m y c h tw a rz y . W s z a k ż e g a r s t k a z n a jo m y c h w P e te r s b u r g u je s z c z e p o z o s ta ła . W c ią g u b y tn o ś c i w sto lic y o d w ie d z iłe m d a w n y c h i n o w y ch z n a jo m y c h [...]. C ó rk i w to w a rz y s tw ie sw ego w u ja o g lą d a ły o so b liw o ści s to li­ cy: E r m ita ż , o g ró d b o ta n ic z n y etc.; w s z y s tk o to w id z ia ły w d z ie c iń s tw ie , a le w p a m ię c i się ic h z a ta rło . W P e te r s b u r g u p ro w a d z iliś m y życie b a rd z o n ie r e ­ g u la r n e ; od o b ia d u w s ta w a liś m y c z a s e m około g o d z in y 7 .3 0 , a d e b a ta w ie ­

c z o r n a c ią g n ę ła się n ie r a z do północy. W ró c iliśm y z P e t e r s b u r g a do W iln a z u p e łn ie sz c z ę śliw ie i w d o b ry m z d ro w iu [...] ”28.

C zęść p o d ró ż y A r t u r a D o liń sk ie g o b y ła p o d y k to w a n a o b o w ią z k a m i s łu ż ­ b o w y m i, z w ła s z c z a od m o m e n tu , g d y o tr z y m a ł n o m in a c ję n a a g e n ta g e n e r a l­ n eg o w to w a rz y s tw ie u b e z p ie c z e n io w y m i o tw o rz y ł w W iln ie sw oje b iu ro (1896). O tr z y m a ł o n p le n ip o te n c ję n a d z ia ła ln o ś ć n ie ty lk o w g u b e r n i w ile ń ­ sk ie j, a le ró w n ie ż g ro d z ie ń s k ie j, k o w ie ń s k ie j, w ite b s k ie j, m o h y le w sk ie j i m iń ­ sk ie j. T a p r a c a w y m a g a ła w yjazdów , k tó r e c z ę sto k ro ć łą c z y ł z i o d w ie d z in a m i zn a jo m y c h . R a z do r o k u o rg a n iz o w a n e b y ły z ja z d y to w a r z y s tw a u b e z p ie c z e ­ n io w eg o w P e te r s b u r g u . P o r a z p ie rw s z y w t a k im z a b r a n iu D o liń s k i b r a ł u d z ia ł w 1897 r.:

„7 lu te g o w p ią t e k o g o d z in ie 8 .3 0 w ie c z o re m w y je c h a łe m z W iln a , a n a z a ju tr z tj. 8 lu te g o w so b o tę o g o d z in ie 10.30 z r a n a s ta n ą łe m w P e t e r s ­ b u r g u , z a trz y m a w s z y się p r z y u lic y W ielk iej K o n iu s z e n n e j w d o m u n r 23, w u m e b lo w a n y c h p o k o ja c h , k tó r y m i z a r z ą d z a p a n i W ik to r ia O ssę d o w sk a . Z a p o k o ik n a trz e c im p ię tr z e p ła c ę 1,5 r u b l a d z ie n n ie . M ia łe m pokój p o d n r 12.

O d w ie d z iłe m Z a r z ą d A s s e k u ra c y n y , D e p a r t a m e n t G ó rn ic z y i n ie m a ło z n a jo m y c h [...].

B y łe m n a w ło sk ie j o p e rz e d w a r a z y - n a « H u g e n o ta c h » i «D em onie». W z a rz ą d z ie a s e k u r a c y jn y m p o z n a łe m w s z y s tk ic h u rz ę d n ik ó w i b y łe m b a r ­ dzo u p r z e jm ie p rz e z w s z y s tk ic h p rz y ję ty m .

16 lu te g o o g o d z in ie 2 po p o łu d n iu b y łe m n a O g ó ln y m d o ro c z n y m Z g ro ­ m a d z e n iu T o w a rz y s tw a A s e k u ra c y jn e g o , a w ie c z o re m o 7 n a p a r a d n y m obie- d zie d a w a n y m p rz e z Z a rz ą d . B yło 14 osób.

18 lu te g o

D y r e k to r A m b u rg e r w y d a ł o b ia d (o 7) n a 30 osób. B y łe m w licz b ie z a p r o ­ sz o n y ch . T rz y m o w y b y ły s k ie r o w a n e do m n ie - tr z y r a z y o d p o w ia d a łe m n a t o a s ty n a cześć m o ją . P o te m ś p ie w a łe m z a co u rz ą d z o n o m n ie w ie lk ie ow acje. A m b u r g e r c a ło w a ł i d z ię k o w a ł. O p u ś c iłe m to w a rz y s tw o o g o d z in ie 4 w ieczo ­ re m (b a w io n o się t a m do 5 g o d z in y z r a n a ) . Z w ie lu u r z ę d n ik a m i Z a r z ą d u b a rd z o się zb liży łem .

W y je c h a łe m z P e t e r s b u r g a w śro d ę 19 lu te g o o g o d z in ie 8 w iec zo rem , s ta n ą łe m w W iln ie n a z a ju tr z to j e s t 20 lu te g o w c z w a r te k o g o d z in ie 10.30 z r a n a ”29.

Do z a r z ą d u to w a r z y s tw a u b e z p ie c z e n io w e g o D o liń s k i b y ł w z y w a n y co j a k i ś c zas. N a w e t p o m im o p ro b le m ó w ze z d ro w ie m w y w ią z y w a ł się z ty c h obow iązków . P e t e r s b u r g b y ł d la n ie g o m ia s te m p rz y ja z n y m , p e łn y m w sp o ­ m n ie ń . Z a w sz e o d w ie d z a ł ta m s ta r y c h zn a jo m y c h . W 1903 r. z o s ta ł z a p ro s z o ­ n y n a ju b ile u s z 7 5 -le c ia to w a r z y s tw a . W ó w czas do P e t e r s b u r g a w y b ra ł się ze sw o ją c ó r k ą L u d w ik ą . O b o k u d z ia łu w u ro c z y s to ś c ia c h to w a r z y s tw a o p ro w a ­ d z a ł j ą po m ie śc ie , p o k a z y w a ł z a b y tk i P e te r s b u r g a , b y w a ł z n i ą w te a tr z e .

28 Ibidem, k. 122. 29 Ibidem, k. 172-174.

„26 lu te g o w [1903] w ie c z o re m z L u s ią u d a liś m y się do P e te r s b u r g a , d o k ą d b y łe m z a p ro s z o n y n a 7 5 -le tn i ju b ile u s z T o w a rz y s tw a a s e k u ra c y jn e g o 1-go R o sy jsk ie g o 1827 r., k tó re g o z o s ta ję G e n e r a ln y m A g e n te m . J u b ile u s z te n o b ch o d zo n o u ro c z y śc ie w d n iu 2 m a r c a w n ie d z ie lę . O g o d z in ie 11 r a n o m y a g e n c i z ło ż y liśm y z a r z ą d z a ją c e m u d y re k to ro w i A le k s a n d ro w i A m b u rg e ro w i a d r e s u z n a n ia w k o sz to w n e j o p ra w ie z e b ra n y p o śró d n a s k a p i t a ł 10 000 r u b li. J a d a łe m do s k ła d k i 50 r u b li n a s ty p e n d iu m im . A m b u rg e ra w P e te rs b u rs k ie j p o lite c h n ic e n a f a k u lte c ie a s e k u ra c y jn y m . U rz ę d n ic y c e n tra ln e g o z a r z ą d u i in s p e k to ro w ie T o w a rz y stw a złożyli ró w n ie ż a d r e s i k ilk a g r u p fo to g ra fic z ­ n y c h , p o rtre to w y c h , o z d o b io n y c h ła d n y m i m a lo w id ła m i a k w a re lo w y m i w f u ­ t e r a ł a c h m a h o n io w y c h w k s z ta łc ie s to lik a , k o s z tu ją c e g o 800 ru b li. B y ły to p r y w a tn e o w acje s k ie ro w a n e do d y r e k to r a z a rz ą d z a ją c e g o A m b u rg e ra .

U ro c z y s ty a k t ju b ile u s z o w y ro z p o c z ą ł się o g o d z in ie 1 po p o łu d n iu w S a li to w a r z y s tw a . P o o d p ra w io n y m n a b o ż e ń s tw ie p r e z e s to w a r z y s tw a s e n a to r W a le r ia n P o ło w cew m ia ł m o w ę o k r e ś la ją c ą h is to r ię i rozw ój to w a r z y s tw a w c ią g u l a t 75. Z a te m o d c z y ta n e b y ły i złożone a d r e s y n a im ię z a r z ą d u to w a r z y s tw a , w k o s z to w n y c h o p ra w a c h ; od a g e n tó w i od u rz ę d n ik ó w c e n t r a l ­ n eg o b i u r a in s p e k to ró w . Z a te m u r z ę d n ik M in is te r iu m S p ra w W e w n ę trz n y c h w y p o w ie d z ia ł p o w in s z o w a n ie M in is tr a P lew eg o , M in is te r z a ś S k a r b u W itte p o w in sz o w a ł T o w a rz y s tw u d łu g im lis te m , k tó r y b y ł o d c zy tan y . N a s tę p n ie d e p u ta c je od ró ż n y c h T o w a rz y stw k ra jo w y c h i z a g ra n ic z n y c h od p r z e d s ta w i­ c ie li p r a s y a s e k u r a c y jn e j od b a n k ó w , k o m ite tó w g ie łd o w y ch , C e s a rs k ie g o p o ­ ż aro w e g o T o w a rz y s tw a etc. e tc. T o w a rz y s tw a a s e k u r a c y jn e k ra jo w e , oprócz b a rd z o p o c h le b n e g o a d r e s u o fia ro w a ły k o lu m n ę m a r m u r o w ą , n a k tó re j m a ­ s y w n a s r e b r n a g r u p a i d w a lw y p o d e jm u ją c e sy m b o lic z n ą ta r c z ę a n a d n ią f u te r a ł do a d r e s u . K o sz to w a ło to p o d o b n o około 1000 ru b li. W k o ń c u p re z e s T o w a rz y s tw a w k r ó tk im p r z e m ó w ie n iu p o d z ię k o w a ł w s z y s tk im i z a p ro s ił o b e c n y c h n a ś n ia d a n ie , k tó r e odbyło się w ty m ż e g m a c h u z w ie lk ą w s p a n ia ło ­ ścią. N ie b ra k ło t a m a n i w y s z u k a n e g o ja d ła , a n i s z a m p a n a , a n i mów.

N a z a ju tr z 3 m a r c a Z a r z ą d T o w a rz y stw w y d a ł w ie lk i o b ia d n a 2 5 0 osób w r e s t a u r a c j i K o n ta n a , s p e c ja ln ie d la u rz ę d n ik ó w c e n tr a ln e g o b i u r a (180 osób), in s p e k to ró w i p rz y je z d n y c h ag en tó w .

T rz e b a w ie d zie ć, że a g e n tó w n a s z e g o to w a r z y s tw a w c a ły m k r a j u j e s t 3 0 0 , a le n a ju b ile u s z z a p ro sz o n o ty lk o 20. B y łe m w ięc w y ró ż n io n y p rz e z to z a p ro s z e n ie . P r z y o b ie d z ie w y z n a c z o n o m i m ie jsc e ob o k in s p e k to r a S z lik ie w i- cza. O b ia d ro z p o c z ą ł się o 7 .3 0 po p o łu d n iu i t r w a ł k ilk a g o d zin . M u z y k a z a g r a ła m a r s z a T o w a rz y s tw a 1827 r o k u s p e c ja ln ie n a t e n cel s k o m p o n o w a n e ­ go p rz e z in s p e k to r a B e n o a . W y g ło szo n a b y ła i o d a n a cześć to w a r z y s tw a , u ło ż o n a p rz e z je d n e g o z u rz ę d n ik ó w . P o te m tr z y r a z y g ra n o i śp ie w a n o h y m n n arodow y. T o astó w i m ó w było b ez k o ń ca. P o tra w y w y s z u k a n e , sto ły w k w ia ty u b r a n e , w in a w y śm ie n ite . T o w arzy stw o zap łaciło z a o b ia d podobno 3000 ru b li.

W e w to re k 4 m a r c a o d fo to g ra fo w a n a z o s ta ła g r u p a p rz y je z d n y c h a g e n tó w z d y re k to re m A m b u rg e re m i je g o d w o m a p o m o c n ik a m i, w ogóle d w a d z ie śc ia k ilk a osób. P r z y p o ż e g n a n iu A m b u r g e r w rę c z y ł m i z ło ty p a m ią tk o w y ż eto n .

W P e te r s b u r g u s ta liś m y w h o te lu B ry s to l n a ro g u W o ź n ie sie ń sk ie g o p r o ­ s p e k tu i M o rsk ie j ulicy, p ła c iliś m y po 4 ru b le d z ie n n ie z a d w a pokoje.

Z w ie d z iliśm y w y s ta w ę A k a d e m ii S z tu k P ię k n y c h , W y sta w ę K o stiu m ó w w P a ła c u T a u r y d z k im , P u b lic z n ą B ib lio te k ę , Z a k ła d rz e m ie ś ln ic z y d la s ie ro t k s ię d z a M a le c k ie g o i w s p a n ia ły s z p ita l h o m e o p a ty c z n y [..J W r ó c iliś m y do W iln a zdro w o i p o m y ś ln ie w d n iu 8 m a r c a 1903 r o k u r a n o ”30.

W c e lu z o r g a n iz o w a n ia a g e n tó w u b e z p ie c z e n io w y c h D o liń s k i w 1898 r. o d b y ł p o d ró ż po g u b e r n i m iń s k ie j. W p a m ię tn ik a c h z a w a r ł o p isy m ie jsc o w o ­ ści, w k tó ry c h b y ł po r a z p ie rw s z y w życiu: N ow ej M yszy, B o b r u js k a , S łu c k a i M iń sk a .

„[...] 30 c z e rw c a o g o d z in ie 9 .3 0 z r a n a , u d a ją c się p rz e z N o w o g ró d e k , N o w o je ln ą , B a ra n o w ic z e do m ie jsco w o ści N ow ej M yszy, g d z ie s ta n ą łe m teg o ż d n ia o g o d z in ie 5 .3 0 po p o łu d n iu . K s ię d z a A n to n ie g o G a n ic z a w d o m u n ie z a s ta łe m , p o je c h a ł do ch o reg o i w ró cił n a z a j u t r z z r a n a . P o p o w ro cie jego w y s łu c h a łe m M sz y Ś w ię te j. K ościół duży, m u ro w a n y , p o d w e z w a n ie m P r z e ­ m ie n ie n ia P a ń s k ie g o , ła d n ie u trz y m a n y . S p o tk a łe m ta m p a n i ą Iz a b e lk ę Ko- d łu b a jo w ą , w d o w ę, z d o m u M a c k ie w ic z ó w n ę, po 49 l a ta c h n ie w id z e n ia .

M ia s te c z k o N o w a M y sz m a 2 0 0 d om ów k a to lic k ic h , p a r a f i a o b s z e rn a , c h o ciaż m a ty lk o 4 0 0 0 p a r a f ia n . P o g o ś c in n y m p rz y ję c iu k s ię d z a G a n ic z a w y je c h a łe m z N ow ej M y szy 1 lip c a około g o d z in y 1.30 po p o łu d n iu i p rz e z B a ra n o w ic z e , M iń s k p o je c h a łe m k o le ją do B o b ru js k a , g d z ie s ta n ą łe m 2 lip c a o g o d z in ie 5 z r a n a . P o w ia to w e m ia s to B o b ru js k ro z rz u c o n e n a d u ż e j p r z e ­ s tr z e n i i p o d z ie lo n e n a d u ż e k w a rta ły . D o m y d r e w n ia n e , je d n o p ię tro w e , ulice s z e ro k ie a le b ło tn is te i n ie b r u k o w a n e z a w y ją tk ie m je d n e j szosow ej. M ie s z k a ­ n i a i h o te le dość d ro g ie. Z a lic h y pokój w h o te lu S z a p iry p ła c iłe m 1 r u b e l za dobę oprócz d o d atk ó w . Ż y w n o ść ta k o ż n ie ta n ia . B o b ru js k m a ja k o b y 60 000 m ie s z k a ń c ó w (p o ło w a Ż ydów ) k a to lik ó w j e s t n ie w ie lu . M a ły d r e w n ia n y k o ­ śc ió łe k n a k r a ń c u m i a s t a n ie p r z e n o s i o b ję to śc i św. K a z im ie r z a w K a te d r z e W ile ń sk ie j. W c a ły m m ie śc ie m o w a w y ją tk o w o ro s y js k a . W o b rę b ie b o b ru j- sk ie j fo rte c y is t n i a ł k ie d y ś d u ż y m u r o w a n y k o śció ł, a le p rz e d 12 la ty s p a lił się. O b e c n ie j e s t t u 1 k o śció ł, 2 c e rk w ie i około 60 w ię k s z y c h i m n ie js z y c h ż y d o w sk ic h b o żn ic. J e ź d z iłe m do fo rte c y i o g lą d a łe m j ą szczegółow o. J e s t to o so b n e dość o b s z e rn e m ia s to n a d s p ła w n ą r z e k ą B e r e z in ą ( s z e rs z a od W ilii) z m n ó s tw e m szań có w , fo rty fik a c ji i d o m ó w sk a rb o w y c h , w y łą c z n ie m u r o w a ­ n y c h . P o w ia d a ją , że c a ła f o rte c a m a 12 w io r s t o b w o d u . F o r te c a ju ż s k a s o w a ­ n a . W o jsk a d u żo je d n a k p o z o sta ło . O g ó ln e w ra ż e n ie B o b ru js k w y w ie ra n ie ­ s y s te m a ty c z n e . W s z y s tk o t u w ieje c h ło d e m i p o n u re , n ie s w o js k ie , n ie m a ży cia, ru c h u , w esołości.

2 lip c a w ie c z o re m w y je c h a łe m z B o b r u js k a (d y liż a n s e m ) o m n ib u s e m a n a z a ju tr z 4 lip c a o g o d z in ie 11.30 z r a n a s ta n ą łe m w S łu c k u . O koło 16 m il d ro g i (110 w io rs t) p rz e b y łe m w c ią g u 15 g o d zin , n ie w y jm u ją c d w ó ch g o d z in ­ n y c h w y poczynków . W S łu c k u o d w ie d z iłe m 8 0 -le tn ie g o s t a r u s z k a L u c ja n a

S y m o n o w ic z a i je g o żo n ę - k r e w n ą J a s i a W ie rz b o w sk ie g o . Z a tr z y m a łe m się w h o te lu C e n tr a ln y m p rz y g łó w n ej „S zo sso w ej” ulicy. Z a m a ły p o k o ik p ła c ę 50 k o p ie je k b e z d o d a tk ó w . Z ycie j e s t t u ta ń s z e i ła tw ie js z e n iż w B o b ru js k u . S tó ł (w k lu b ie ). D o b ry m ia s to m a w y g lą d , sy m p a ty c z n ie jsz y . Z ję z y k ie m p o l­ s k im ła tw ie j się s p o ty k a . K ościół k a to lic k i m u ro w a n y , dość o b sz e rn y , p r a w ie j a k N o w o g ró d zk i, a le źle u trz y m a n y . M o d lą c y c h się m ało .

B a rd z o m a lo w n ic z y s tró j ś w ią te c z n y tu te js z y c h w ie ś n ia c z e k : s p ó d n ic z k a b ia ł a lu b k o lo ro w a , k r ó t k a do k o s te k , u d o łu o b o w iązk o w o s z e ro k i s z la k w zo rzy sty . K a f ta n ik d łu g i, p o d n im k a m iz e lk a . N a g ło w ie t u r b a n i k z c h u s tk i w z o rz y ste j z d w o m a k o ń c a m i s p a d a ją c y m i n a plecy. U d z ie w c z ą t z p rz o d u g ło w a o d k r y ta i t u r b a n i k n ie z a k r y w a w łosów , u k o b ie t z a ś z a m ę ż n y c h w ło sy c a łk ie m p o d t u r b a n ik ie m s c h o w a n e . S łu c k to s to lic a b lo n d y n e k . N a 100 k o ­ b ie t 75 ja s n o w ło s y c h . O b je c h a łe m c a łe m ia s to , o b e jrz a łe m m ie jsc e p o g o rz e li - o g ro m n y p la c w g ru z a c h , bo te ż p rz e d p a r u m ie s ią c a m i 400 dom ów spłonęło.

K ilk a u lic b ru k o w a n y c h . N a jle p sz e : S z o sso w a i S z e ro k a w ią ż ą c a p o ś ro d k u b u lw a r. K ościół k a to lic k i (m u ro w a n y ), c e rk w i 6, zb ó r k a lw iń s k i (m u ro w a n y je d e n ), b o żn ic ż y d o w sk ich 15. G im n a z ju m k la s y c z n e o śm io k laso w e. M ie s z k a ń ­ ców p rz e sz ło 20 000. P r z y k r a ń c u m ia s ta p rz e p ły w a r z e k a S łucz szero k o ści j a k n a s z a W ile jk a 31.

14 w r z e ś n ia o p ó łn o cy w y je c h a łe m do M iń s k a , g d zie s ta n ą łe m około g o d z in y 8 z r a n a 15 w r z e ś n ia w h o te lu P a r y s k im p rz y u lic y Z a c h a rie w s k ie j. Z a ła tw iw s z y i n t e r e s z h r a b i ą C z a p s k im o b je c h a łe m le p s z e u lic e m i a s t a i b y łe m w k o śc ie le b y ły m k a te d r a ln y m p o ło ż o n y m w n a jle p s z e j c zęści m ia s ta . Ł a d n y , d u ż y k o śció ł i d o b rz e u tr z y m a n y , z n a la z łe m je s z c z e część n a b o ż e ń ­ s tw a . K a to lik ó w 1300. D ru g ie g o k o śc io ła - n a Z łotej G órce n ie m o g łe m w i­ d zieć, bo b y ł z a m k n ie ty . T o p o g ra fia M iń s k a ła d n a , w sz ę d z ie zielo n o ść, ogrody, b u lw a ry , sk w e ry . G u b e r n a t o r s k a i Z a c h a r ie w s k a u lic e m a j ą d u ż e d o m y i c h o d n ik i a s fa lto w a n e , s ą ła d n e m a g a z y n y , r z e k a S w isło cz M a ła . M ia s to m a c h a r a k t e r r u s k i ”32.

W o k re s ie w p r o w a d z a n ia sw o ich c ó re k do ż y c ia to w a rz y s k ie g o D o liń s k i z in te n s y fik o w a ł w y ja z d y do W arszaw y . P o m im o teg o , że m ia ł ta m ro d z in ę 33, sto lic y „ P riw is lin s k o w o k r a j a ” n ie o d w ie d z a ł z b y t c zęsto . C z a s a m i w y b ie ra ł s ię t a m w c e lu n ie z b ę d n y c h z a k u p ó w (n p . d w u d n io w y w y ja z d po z a k u p i n s t a ­ la c ji s a n ita r n y c h do re m o n to w a n e j k a m ie n ic y ). W d ru g ie j po ło w ie l a t 90. p o d ró ż e z c ó rk a m i do W a rs z a w y o d b y w a ł 2 - 3 r a z y do ro k u . M iało to z a p e w n e n a c e lu w p ro w a d z e n ie c ó re k do ś r o d o w is k a in te lig e n c ji, z a p o z n a n ie ic h z n a jn o w s z y m i t r e n d a m i w s z tu c e m a la r s k ie j i t e a tr a ln e j. W a rs z a w a , p o d o b ­ n ie j a k P e te r s b u r g , m ia ły b yć d la je g o c ó re k m ie js c e m k o n t a k t u z k u l t u r ą ; t a p ie r w s z a je d n a k p rz e d e w s z y s tk im z k u l t u r ą n a ro d o w ą . D o d a tk o w o G e n o w e ­ fa , k t ó r a o d z ie d z ic z y ła po o jcu t a l e n t m u zy czn y , p rz e z p ó ł r o k u p o b ie r a ła

31 Ibidem, k. 188-190. 32 Ibidem, k. 191.

33 W Warszawie mieszkała jego bratowa Maria Dolińska, wdowa po jego stryjecznym bracie Włodzimierzu Dolińskim.

w W a rs z a w ie le k c je ś p ie w u u ś p ie w a c z k i o p ero w ej J ó z e fy S zlezygirów ny. D z ię k i ty m p o d ró ż o m D o liń s k i o d n o w ił s to s u n k i ro d z in n e , b y ł z a p r a s z a n y z c ó rk a m i n a ś w ię ta , ś lu b y sw o ic h b r a ta n k ó w itd . D o d a tk o w o p o z n a w a ł p o l­ s k ie e lity in te le k tu a ln e i n a w ią z y w a ł c ie k a w e zn ajo m o ści.

S k r u p u la tn o ś ć w e w sz e lk ie g o r o d z a ju r a c h u n k a c h A r t u r a D o liń sk ie g o za o w o c o w a ła in te r e s u ją c y m i z e s ta w ie n ia m i w y d a tk ó w , k tó r e po k a ż d e j p o d ­ ró ż y o d n o to w y w a ł w sw o ich p a m ię tn ik a c h . G łó w n y m ś ro d k ie m t r a n s p o r t u b y ły k o leje. W iln o w II p ołow ie X IX w. było d o b rz e s k o m u n ik o w a n e z P e t e r s ­ b u rg ie m , W a r s z a w ą i z g łó w n y m i m ia s ta m i g u b e r n i p ó łn o c n o -z a c h o d n ic h 34. P o c ią g i rz a d k o u le g a ły o p ó ź n ie n io m . F u n k c jo n o w a ła k o lej p o le s k a i ro sy jsk a . W n ie k tó r y c h p r z y p a d k a c h D o liń s k i m u s ia ł k o rz y s ta ć z d y liż a n só w , k ró ts z e o d leg ło ści p o k o n y w a ł w d o ro ż k a c h . C e n y p o d ró ż y n ie b y ły m a łe . P o d ró ż do P e t e r s b u r g a w 1894 r. ( D o liń s k i w ra z z c ó rk a m i s p ę d z ił t a m 2 4 d n i) k o s z to ­ w a ła 4 8 0 ru b li, p o d ró ż do W a rs z a w y w 1997 r. 2 3 1 ru b li, a w 1999 r. a ż 613 r u b li. Z d e c y d o w a n ie ta ń s z e b y ły w y ja z d y do F e lik s o w a , k tó r e p la s o w a ły się w g r a n ic a c h k ilk u n a s tu - k ilk u d z ie s ię c iu ru b li. W ty m p r z y p a d k u w y d a tk i o b e jm o w a ły k o s z ty b iletó w , e w e n tu a ln e p r e z e n ty d la g o s p o d a rz y o ra z „ n a ­ p iw k i” d la służby. W s p r a w o z d a n ia c h r a c h u n k o w y c h a u to r w s p o m n ie ń o d n o ­ to w y w a ł n ie ty lk o k o s z ty w ła śc iw y c h podróży, a le ta k ż e c e n y ró ż n y c h r o z r y ­ w e k , k tó r e n ie n a le ż a ły do n a jta ń s z y c h . I t a k n p . w W a rs z a w ie w 1999 r. n a „ w id o w isk a ” D o liń s k i w y d a ł 85 ru b li, w P e te r s b u r g u w 1 9 9 4 r. „ te a tr a , b a le 1 ró ż n e ro z ry w k i (oprócz to a le ty ) ” s ta n o w iły w y d a te k 88 ru b li. T o a le ta có re k n a b a le to w y d a te k r z ę d u 2 0 0 ru b li. W r a c h u n k a c h z p o d ró ż y D o liń s k i w y ró ż ­ n ia ł: b ile ty kolejow e, k o s z ty p rz e ja z d ó w po m ia s ta c h , żyw ność ( tu ta j n ie w ie lk ie kw o ty ), h o te le , p o d a r u n k i d la k re w n y c h i z n ajo m y ch , d a tk i d a w a n e słu ż b ie , w y d a tk i n a le k a rz y i lek i. W y d a tk i n a p o b y ty w W a rsz a w ie i P e te r s b u r g u , k tó r e n a jc z ę śc ie j tr w a ły od d w ó ch ty g o d n i do m ie s ią c a b y ły cz ę sto w y ższ e n iż p o b ie r a n a p rz e z D o liń sk ie g o e m e r y t u r a ra d c y s t a n u - 512 ru b li. C e n a p r z e ­ ja z d u p o c ią g ie m z W iln a do P e t e r s b u r g a je d n e j oso b y w y n o s iła około 15 r u b li. N a p r z e ja z d w obie s tr o n y z c ó rk a m i D o liń s k i w y d a w a ł ju ż p o n a d 130 ru b li. B ile ty ko lejo w e, o p ła c e n ie k o n i i tr a g a r z y do F e lik s o w a d la tr z e c h osób n ie p r z e k r a c z a ły 35 ru b li. P o d ró ż k o le ją w d w ie s tr o n y do W a rs z a w y (3 osób) k o s z to w a ła 54 ru b le .

H o te le i p r y w a tn e k w a te r y m ia ły ró ż n e ceny. P okój w h o te lu C e n tr a ln y m w G ro d n ie k o s z to w a ł z a d o b ę 1 r u b l a i 20 k o p ie je k , p r y w a t n a k w a te r a w P e te r s b u r g u - 2 ru b le , G r a n d H o te l w W a rs z a w ie k o s z to w a ł z a dobę 2 ru b le i 40 k o p ie je k , a d o d a tk o w o tr z e b a by ło w y k u p ić o p a ł z a 25 k o p ie je k z a dobę. W a r u n k i w h o te la c h i n a k w a te r a c h n ie b y ły k o m fo rto w e i D o liń sk i u b o le w a ł n ie k ie d y n a d n is k im s ta n d a r d e m , w y so k o śc ią d o d a tk o w y c h k o sz tó w (w y p o ż y cze n ie s a m o w a ru ) lu b n ie m iłą o b s łu g ą . P o d c z a s w y ja z d ó w b a rd z o rz a d k o sto ło w a ł się re s ta u r a c ja c h -z a z w y c z a j n a ż y w n o ść w y d a w a ł n ie w ie le , n p . w W a rs z a w ie w c ią g u d w ó ch ty g o d n i w y d a ł n ie s p e łn a 2 6 ru b li. B y w a ł