E U G E N I U S Z W I Ś N I O W S K I
SIEC SZKÓŁ P A R A F IA L N Y C H W W IELKOPOLSCE
I W MAŁOPOLSCE W PO C ZĄTK AC H X V I W.
W literaturze polskiej przeważa pogląd, iż punktem wyjścia dla roz
woju szkolnictwa parafialnego stała się uchwała IV Soboru Lateraneń-
skiego z r. 1215, nakazująca utrzymywanie nauczyciela gramatyki przy
każdym zamożniejszym kościele. Odmienny a zarazem odosobniony pogląd
reprezentuje J. Nowacki, którego zdaniem już w X — X I w. przy zakła
danych wówczas kościołach parafialnych tworzono także szkoły. Sądzi
on, że już wcześnie szkoła istniała w zasadzie przy każdym kościele pa
rafialnym. Dowód tego widzi w braku w polskim ustawodawstwie sy
nodalnym przepisów o zakładaniu szkółł. Aczkolwiek argumentacja No
wackiego w sprawie liczebności szkół nie przekonuje, zaś jego pogląd
na wczesne ich początki nie ma uzasadnienia źródłowego, trzeba jednak
zwrócić uwagę, że na Zachodzie nauczanie szkolne było związane z ko
ściołami parafialnymi na długo przed X III w. Już bowiem w karolińskim
modelu parafii funkcje oświatowe zajmowały ważne miejsce 2. Stąd też
doceniając znaczenie wspomnianej uchwały IV Soboru Lateraneń-
skiego dla późniejszego rozwoju szkolnictwa parafialnego słuszniejsze
wydaje się traktowanie jej w skali Kościoła powszechnego nie jako zja
wiska zupełnie nowego, zapoczątkowującego pewien proces, ale jako na
wiązania do dawnej tradycji w ramach ogólniejszych reform kościelnych.
Na gruncie polskim szkoły przy kościołach parafialnych źródłowo
1 A . K a r b o w i a k , D zieje wychowania i szkól w Polsce w wiekach śred
nich, I, P etersbu rg 1898, s. 172. A . P e t r a n i , Szkolnictwo teologiczne w Polsce,
„ P ra w o Kanoniczne”, VII(1964), nr 1— 2, s. 137. J. S k o c z e k , R o z w ó j szkolnictwa
w Polsce średniowiecznej, [W :] Historia wychowania, I, W a rs z a w a 1965, s. 249.
E. W i ś n i o w s k i , Organizacja parafialna w Polsce średniowiecznej, „ Z n a k ”, XVII(1965), nr 137— 138, s. 1472; J. N o w a c k i , D zieje archidiecezji poznańskiej, II: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i je j ustrój, [Poznań] 1964, s. 666.
2 W Adm onitio generalis z r. 789 w artykule 72 skierow anym do k a p łan ó w polecono m. in.: „Et ut scole legentium puerorum fiant”, M onum enta Germ aniae
Historica, L egu m sectio II, t. I: Capitularia regum Francorum , ed. A . Boretius,
H annow er 1883, s. 60. Por. Histoire des Institutions Françaises au M o y e n A g e, I I I : J. F. L e m a r i g n i e r , J. G a u d e m e t , G. M o l l a t , Institutions ecclésiasti
w okresie średniowiecza opracował najbardziej wszechstronnie i grun
townie Antoni Karbowiak w pracy poświęconej dziejom wychowania
i szkół w Polsce 3. Dał on w niej między innymi zestawienie szkół pa
rafialnych, uchwytnych we wspomnianym okresie, stwierdzając wystę
powanie w latach 1364— 1432 253 szkół, w tym 170 parafialnych, 37 kla
sztornych, 30 kolegiackich i 16 katedralnych 4, zaś w latach 1433— 1510
653 szkół, w tym 577 parafialnych, 18 klasztornych, 30 kolegiackich i 17
katedralnych5. Jego zdaniem w ostatnio wymienionych latach szkoły
parafialne objęły wszystkie ośrodki miejskie, rzadko natomiast można je
było spotkać na w s i6. Ustalenia Karbowiaka, zdające się świadczyć o po
wolnym wzroście liczby szkół parafialnych w ciągu X V w., obowiązują
do dziś niemal powszechnie w literaturze 7. Trzeba jednak pamiętać, że
przedstawione przezeń cyfry, charakteryzujące liczebność szkół w po
szczególnych okresach, oparte są na bardzo fragmentarycznej i z reguły
przypadkowej podstawie źródłowej. Stąd też nie można ich traktować,
jak się to powszechnie c zy n i8, jako odpowiednika rzeczywistej liczby
szkół, istniejących we wskazanym okresie. Słusznie zwrócił na to uwagę
3 A . K a r b o w i a k , D z ieje wychowania i szkól w Polsce w wiekach śred
nich, I, P e tersbu rg 1898, II, P e tersbu rg 1903, III, L w ó w 1923.
4 Ibidem , II, s. 441— 442. 5 Ibidem , III, s. 505. 6 Ibidem , III, s. 504— 505.
7 K . L e p s z y , K ultura polskiego Odrodzenia, [W :] Historia Polski, I, cz. 2, [W a rs z a w a 1957], s. 354. B. P l e ś n i a r s k i , Zarys historii laicyzacji oświaty i w y
chowania w Polsce, W a rs z a w a 1961, s. 13. J. S k o c z e k , op. cit., s. 256. Ł . K u r -
d y b a c h a, W ychow anie i szkolnictwo w Polsce w okresie Odrodzenia, [W : ] H i
storia wychowania, I, W a rs z a w a 1965, s. 317. A . W y c z a ń s k i , Polska rzeczą pospolitą szlachecką, W a rs z a w a 1965, s. 160— 161. Z. K a c z m a r c z y k , Organiza cja szkolnictwa, [W : ] Historia państwa i prawa Polski, II, W a rs z a w a 1966, s. 147—
148. J. T a z b i r , Historia Kościoła katolickiego w Polsce (1460— 1795), W arsza w a [1966], s. 28. K ry tyczn ie odnosi siię d o nich jedynie J. N ow acki — patrz niżej, s. 106.
8 P a trz prace w ym ienione w przypisie 7 z w y jątk iem W yczańskiego i N o w a c kiego. T rzeba też zauw ażyć, że autorzy tych prac przytaczają ustalenia K a r b o w ia ka, dotyczące szkół parafialnych, nieściśle lu b w ręcz mylnie. Lepszy, Pleśniarski i K u rd y b a c h a p od ają, że liczba szkół p arafialn ych w pierw szej połow ie X V w. w y nosiła 253, zaś w początkach X V I w . — 617. Tym czasem liczba 253 oznacza w pracy K a r b o w ia k a sumę wszystkich szkół — obok p arafialnych i kolegiackich także szko ły klasztorne i katedralne (A . K a r b o w i a k , op. cit., II, s. 441), cyfrę zaś 617 autorzy ci zapew n e p om yłkow o uznali za liczbę szkół parafialnych, podczas gdy u K a r b o w ia k a oznacza ona liczbę p a ra fii w archidiecezji gnieźnieńskiej (ibidem , III, s. 506). Podobnie też m ylnie oznaczają ci autorzy teren, na którym om aw iane szko ły m iały w ystępow ać. N ieścisłe są też cy fry p od aw an e przez pozostałych przytoczo nych autorów , którzy liczby, oznaczające u K a rb o w ia k a sumę wszystkich szkół, odnoszą tylko do szkół parafialnych.
8?
J. Nowacki, który krytykując ustalenia Karbowiaka w odniesieniu do
diecezji poznańskiej stwierdził, że tutaj w X V — X V I w. szkoła istniała
w zasadzie przy każdym kościele parafialnym 9.
Najlepszą podstawę źródłową dla odtworzenia liczby szkół w począt
kach X V I w. posiadał Karbowiak dla archidiecezji gnieźnieńskiej dzięki
Liber benefieiorum Jana Łaskiego 10. W oparciu o to źródło stwierdził on
istnienie na jej obszarze, bez archidiakonatu kamieńskiego, ok. 274 szkół
parafialnych, w tym 9 kolegiackieh, co w stosunku do 617 parafii dawało
przeciętnie 1 szkołę na 2,25 parafii u .
Trzeba jednak stwierdzić, że zawarty w Liber benefieiorum Łaskiego
materiał Karbowiak wykorzystał tylko częściowo. Ustalając liczbę szkół
uwzględniał on jedynie wzmianki pewne, to znaczy takie, w których
użyto określenia schola lub rector scholae względnie magister scholae,
odrzucił zaś te, w których występował tylko minister, aczkolwiek zdawał
sobie sprawę, że terminem tym oznaczano także nauczyciela 12. Uczynił
to zaś tym bardziej, że liczba szkół, uzyskana przezeń dla innych die
cezji polskich, była znacznie niższa. Stąd też uważał on nawet uzyskaną
dla archidiecezji gnieźnieńskiej liczbę 274 szkół za zbyt wysoką, wyni
kającą stąd, jakoby w Liber Łaskiego notowano nie tylko faktycznie
istniejące szkoły, ale nawet te, które w przyszłości miały być zbudowane
tam, gdzie istniały po temu warunki13. Tymczasem dokładniejsza ana
liza zawartych w Liber benefieiorum Łaskiego wiadomości o szkolnic
twie pozwala stwierdzić, że ustalenia Karbowiaka dla archidiecezji gnieź
nieńskiej nie tylko nie są za wysokie, ale w dużym stopniu za niskie.
Jak wiadomo, wspomniany Liber benefieiorum sporządzony zastał
z polecenia arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Łaskiego w latach 1511—
1523 14. Dokonane w nim opisy beneficjów kościelnych stanowić miały
podstawę do sprawiedliwego obciążenia poszczególnych beneficjariuszy
przypadającą na nich częścią podatku zwanego subsidium charitativum 15.
W opisach tych znalazły się także wiadomości o nauczycielach i szkołach.
Z punktu widzenia problemu istnienia i funkcjonowania szkoły infor
macje te nie zawsze są zupełnie jasne, bowiem zasadniczym ich celem
było określenie rozmiarów uposażenia kościelnego, jego źródeł i obcią
żeń. Stąd też wymagają one wnikliwego rozpatrzenia w ścisłym powią
9 J. N o w a c k i , op. cit., s. 666— 667.
10 Jana Łaskiego [...] L ib e r benefieiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, w yd. J. Łukow ski, Gniezno, I, 1880, II, 1881 (dalej cytow ane: L Ł ).
11 A . K a r b o w i a k , op. cit., III, s. 506. 12 Ibidem , II, s. 191.
13 Ibidem , III, s. 506. ‘4 L Ł , II, s. I V — V.
zaniu z procesem redagowania Liber. Ponieważ opisy poszczególnych
archidiakonatów były sporządzane przez różne osoby 16, różnią się one
między sobą zarówno sposobem zredagowania, jak i zakresem rzeczo
wym. Dlatego też analiza interesujących nas informacji na temat szkol
nictwa musi być przeprowadzona odrębnie dla każdego archidiakonatu.
Można zauważyć, że opisy parafii w poszczególnych archidiakonatach
były sporządzane według pewnych schematów, w których poszczególne
elementy opisu powtarzały się w ustalonej kolejności. I tak, w archidia
konatach: gnieźnieńskim, uniejowskim, kurzelowskim i łęczyckim z re
guły w początkowej części opisu w związku z plebanem wymieniano
jego pomocników w zarządzie parafią i pracy duszpasterskiej: wikariusza
i ministra względnie ministra szkoły 17, zaś przy opisie uposażenia ple
bana w ziemię wymieniano również nieruchomości, z których korzystali
owi pomocnicy: dom względnie plac 18. Tu także wzmiankowano istnie
nie szkoły, placu lub domu dla n ie j19. Inaczej nieco schemat ten wyglą
dał w archidiakonatach: kaliskim i wieluńskim. W pierwszym opisy pa
rafii są znacznie krótsze, aniżeli w pozostałych archidiakonatach. Tutaj
na początku opisu, wymieniając plac względnie zabudowania plebańskie,
stwierdzano również, czy istnieje szkoła, rzadziej — minister 20. W archi
diakonacie wieluńskim natomiast wzmianki o ministrze lub należących
doń nieruchomościach znajdują się na ogół na końcu opisu uposażenia
plebańskiego 21.
Poza powyższymi miejscami w schemacie opisu, gdzie interesujące
nas informacje winny się były znaleźć niejako programowo, wzmianki
o ministrze szkoły lub szkole występują również w innych partiach
opisów w sposób mniej lub bardziej przypadkowy.
Zacznijmy naszą analizę od szczegółowego zestawienia różnego ro
dzaju wzmianek o szkolnictwie i częstotliwości ich występowania w po
szczególnych archidiakonatach.
16 L L , II, s. IV — V I.
17 N p. „[...] plebanus pro sui et pastoralis curae subsidio ac administratione servat circa ipsam ecclesiam vicarium et ministrum, quos et salariis providet [...]” — L L , I, s. 48.
18 N p. „H abet insuper tres areas pro vicario, ministro, necnon hortulano, cum hortis eisdem aréis adiacentibus [...]” — L L , I, s. 48.
19 N p. „Schola etiam situm habet inter aream p lebanalem et cimiterium” . — I X , I, s. 96.
20 N p . „Ista v illa est nobilis [...], in qua ecclesia lignea [...] habens dotem p le banalem , in qua aedificia et duae dom unculae vicariorum cum schola [...]” — L i,, II, s. 8.
89
L . P-Rodzaj w zm ianki Częstotliwość w y stęp o w an ia w poszczegól nych archidiakonatach G n ie z n o.
5s ■o '5? a P Ku rze ló w ! i K a li s z W ie lu ń Ł ę c z y c a.
R a z e m 1 m agister scholae 22 2 2 1 5 2 rector scholae 23 2 2 3 minister scholae 24 2 6 84 minister seu rector scholae 25 8 2 1 0
5 minister sive rector scholae 28 3 3
6 minister seu scholae rector 27 1 3 4
7 minister rector scholae 28 1 1
8 minister ecclesiae seu rector
scholae 29 1 1
9 minister ecclesiae sive s c h o la e30 1 1
10 minister scholae ac ecclesiae 31 1 1
1 1 domus ministri seu scholae 32 1 1
12 domunculum pro ministro
scholae 33 1 1
13 domuncula m inistri scholae 34 2 2
22 W rześnia — m., Pobiedziska — m., K u rzeló w — m., Opoczno — m., Ł ow icz kolegiata — m. (D la odróżnienia p arafii w iejskich od m iejskich przy tych ostatnich staw iać będziem y literę „m” . W w yp ad k u , gd y m iasto wchodziło w skład parafii, natomiast kościół parafialn y zn ajd o w ał się nie w nim, lecz w osadzie w ie j skiej, litera „m ” będzie ujęta w nawias. O d syłając do L Ł ograniczym y się w za sadzie do wym ienienia jedynie n azw y parafii, do której łatw o dotrzeć poprzez indeks).
23 Ł ow icz kolegiata — m.; R a w a — m.
24 Szadek — m., Brzeźnica — m.; C hrząstów — (m.) (w skład p arafii w chodziło miasto N ow epole), Secemin — m., Opoczno — m., K lw ó w — m., Skórkow ice, J an - kowice.
25 W rześnia — m., C zerniejew o •— m., Janowiec — m.; Żnin — m., Ż ern ik i — m., G ąsaw a — m., Pakość — m., Szczepanowo; K leczew o — m., K onin — m.
26 Ż a rn ó w — m., W ęgleszyn, B iałaczó w ■— m.
21 Łekno — m.; P io trk ó w — m., Chełmo, Piątek — m.
28 B ru dzew o ■— m. 29 Kazim ierz — m. 30 Ciernia. 31 Małogoszcz — m. 32 Kozielsko. 33 W ielenin. 34 Skalmierzyce, Droszew.
L . P-Rodzaj w z rria n k i Częstotliwość w y stęp o w an ia w poszczegól nych archidiakonatach G n ie z n o U n ie jó w K u r z e ló w K a li s z W ie lu ń Ł ę c z y c a R a z e m
14 dom uncula m a g is tri35 1 1
15 area pro m inistro seu schola 36 6 1 1 8
16 area pro schola seu m inistro 37 1 1
17 area p ro m inistro scholae 38 2 2
18 area pro schola seu m in istro33 1 1
19 a rea pro m inistro seu rectore
scholae 40 1 1
2 0 area p ro m inistro seu domo
sc h o la e41 6 6
2 1 area pro m inistro ecclesiae seu
m agistro 42 1 1
2 2 are a pro m inistro ecclesiae seu
s c h o la43 2 2
23 locus seu spatium p ro ministro
s c h o la e44 1 1
24 locus pro m inistro seu s c h o la45 1 1
25 schola 46 14 4 9 60 2 5 94
35 Kościelec.
36 K iszkow o — m., Strzyżewo Kościelne, K cynia — m., Brzyskorzystew, Orcho w o — m., K onin — m.
37 Ł a s k — m.
38 D ą b r o w a W ie lk a , Żytno — m. 39 Ostrowite.
40 Złotk ow o.
41 R y c h w a ł — m., G rochow o, Grodziec, K aw nice, Jaroszyn, Cienin. 42 Dobrosołow o.
43 K o w a le w o , O d row ąż. 44 N iew iesz.
45 K w iatko w ice.
46 N iech an ó w , P a w ło w o , L u b n o — m., Pobiedziska — m., Wronczyn, M ieści sko — m., K o łd rą b, M odliszew o, G ry le w o , S rebrn agó rk a — m., Niestronno, Szczepa nowo, G osław ice, W yszyn a; U n ik ów , L go ta, N o w y Radom sk — m., Kłom nice; C h rz ą- stów — (m.), Secemin, C hęciny — m., Radoszyce — m., L ip a, W rzos, Sam ogorzew, G ie ln ió w — m., P o tw o ró w ( domuncula sw e schola); Rajsko, Górzno, Kobierno, Baszkow o, K o by lin — m., W y g a n ó w , K oryta, K o w alew o , T w ard o w o , Szymanowice, Żegocin, Kotlin, Chocz — m., Broniszowice, Grodzisk, Pleszew — m., Lenartowice, Brzezie, Tursk, M agnuszew ice, K uchark i, Dobrzeć, Gostyczyna, Giżyce, L ew k o w o ,
91
L . P-Rodzaj w zm ianki C zęstotliwość w y stęp o w an ia w poszczegól nych archidiakonatach G n ie z n o , .. .. U n ie jó w K u r z e ló w K a li s z W ie lu ń Ł ę c z y c a R a z e m26 schola seu doimus scholae 47 2 2
27 domus scholae 48 13 1 14
28 dom uncula scholae 49 3 1 4
29 Ocmuncula pro schola 50 4 4
30 dom unculum scholae 51 3 3
31 domunculum pro schola 52 1 1
32 area scholae 53 1 1 1 3
33 area pro schola 54 30 6 7 1 17 61
34 area pro- domo scholae 55 5 5
35 area pro domunculo scholae 56 1 1
Szczury, Jedlec, K ajew o , K uczków , Sobótka — m., Rossoszyca, Ołobok, Ociąż — (m.) (w skład p arafii wchodziło miasto K w ia tk o w o ), Biskupice, O p ató w ko — m., C h ełm ce, Godziesze, W ójk o w o , Gruszczyce, Goszczanów, L isk ó w , K oźm inek — m., Gać, Tłokinia, Kam ień, Tokary, Głuchow o, Przezpolew , M ala n ó w , Kosm ow o, Złotniki, Z biersk, Lipę, Piątek W ielk i, Blizan ów , B ru dzew o , Rychnowo, Pam ięcin, T yk ad łów , B orkow o; Praszka — m., Skom lin; W o lbo rz — m., Ł o w icz kolegiata — m., R a w a — m., Poddębice — m., Kutno — m.
47 Podlesie Kościelne, Izdebno.
48 D ąbro w a, Szubin — m., Chomentowo, Ż ern ik i — m., W ila to w o — m., S ie d li- m owo, Lubstów , Mąko,Ino, K rzym ów , B iałk ów , Janiszew, Słupca — m., Łekn o — m.; Zadzim.
49 W ilczyn — m., D ęby, C zerniejew o — m.; Chodów. 50 B olim ów — m., G o ra j — m., O rłó w — m., Zduny. 51 Czarnca, Czermno, N ieznam ierow ice — m.
52 Szadek — m.
53 Pabianice — m.; O d row ąż; Chełmo.
54 Gniezno św. W aw rzyn iec — m., W rześn ia — m., Ż yd ow o, Dziekanowice, W ęglew o, Ł agie w n ik i, Janowiec — m., K łecko — m., Jankowo, T arn o w o, Chojna, Samoklęski, Szubin — m., Ż ern ik i — m., R ogow o •— m., Lubcza, P a rlin , O strosz- cze, Słaboszewo, Pakość — m., Polędzie, K w ieciszew o — m., K leczew o — m., B u - dzisław, Rękawczyn, Kam ieniec, Lisew o , D ęby, L u bstów ek , Tuliszkow o — m., Z a gó rów — m., W a rta — m., Tubądzin, W ró b le w , Stolec W ie lk i, Sieradz — m., W ie - wiec; Chęciny — m., Januszowice, Ż a rn ó w — m., Opoczno — m.; R u da; M ile jó w , P io trk ów — m., Inow łódź — m., Łęczyca — m., B ełd ó w , Z gierz — m., Szczawin, Koźle, Skoszewy — m., Piątek — m., Kutno — m., Ł ąkoszyn — m., K aszew y, Łęki, O rłó w — m., Bedlno, Żychlin — m.
55 Jarząbkowo, Kazim ierz — m., K osarzew ek, K oło — m., T u rek — m. 56 Kozłów.
L . P. R odzaj w zm iank i Częstotliwość w y stęp o w an ia w poszczegól nych archidiakonatach G n ie z n o S
'o
'3
S Ku r z e ló w K a li s z W ie lu ń cdCl
t>.N
Cl
w
R a z e m36 area et domus scholae 57 1 1
37 situs scholae 53 3 1 1 5
38 scholares 59 1 1 1 3
Ogółem 102 24 35 63 4 38 266
Ilość p arafii, w których w zm ian
ki te w y stęp u ją 89 23 27 63 4 30 236
Jak widać z powyższego zestawienia, wzmianki o szkolnictwie, za
warte w Liber Łaskiego, są różnorodne. W ogromnej większości grupują
się one wokół dwóch elementów: nauczyciela i budynku względnie placu
szkolnego, a wyjątkowo dotyczą uczniów. Wzmianki związane z nauczy
cielem odnoszą się bądź bezpośrednio do jego osoby, bądź też do nieru
chomości przez niego użytkowanych — domu lub placu. Pierwsze stwier
dzają istnienie lub brak nauczyciela, drugie — istnienie lub brak wspom
nianych nieruchomości. Wzmianki dotyczące budynku szkolnego stwier
dzają istnienie lub brak bądź to samego budynku, bądź placu dla
niego. Można zauważyć pewne różnice we wzajemnym stosunku ilościo
wym różnych typów wzmianek w poszczególnych archidiakonatach. Na
przykład liczba wzmianek dotyczących bezpośrednio osoby nauczyciela
do ogólnej liczby wzmianek przedstawia się następująco:
Archidiakonat W zm ianki dotyczące bezpośrednio osoby nauczyciela Ogólna liczba w zm ianek o szkolnictwie % wzm ianek pierwszych do drugich Gniezno 15 102 14,70 U n ie jó w 2 24 8,33 K u rz e ló w 13 35 37,14 K alisz 0 63 o W ie lu ń 0 4 0 Ł ęczyca 8 38 21,07 57 M ęka.
58 Imielno, Ryszewko, O strow ąż; K am ionacz W ielk i; N iebo ró w . 59 G o sław ice; Chęciny — m.; W ie lu ń — m.
93
Różnice te nie są zupełnie przypadkowe. W wypadku archidiakonatu
kaliskiego możemy stwierdzić, że wynikają one z kwestionariusza opisu,
w którym pominięto osobę nauczyciela. Różnice między pozostałymi ar
chidiakonatami są, jak się wydaje, w dużym stopniu wynikiem różnic
w sposobie wyrażania się autorów, opisujących beneficja parafialne
w poszczególnych archidiakonatach.
Wśród przedstawionych wyżej wzmianek o szkolnictwie zwraca uwa
gę alternatywne używanie określeń minister (ecclesiae) seu rector scho-
lae, minister ecclesiae seu magister, area pro ministro seu schola itp.
Ich liczba w poszczególnych archidiakonatach przedstawia się następują
co: Gniezno 31 fi0, Uniejów 3, Kurzelów 5 61, Kalisz 0, Wieluń 0, Łęczyca 6
(razem 45).
Świadczą one, że w danym wypadku funkcje ministra kościoła i nau
czyciela spełniała jedna i ta sama osoba. Powstaje jednak pytanie, czy
tylko w wypadkach alternatywnego użycia wspomnianych określeń miało
miejsce połączenie obu funkcji? Odpowiedź na powyższe pytanie wyma
ga analizy pojęcia minister, używanego przez poszczególnych autorów
Liber.
Można zauważyć, że omawiane określenia używane są przez nich nie
tylko alternatywnie, ale również zamiennie, to znaczy, że w opisie tej
samej parafii na oznaczenie tej samej osoby używa się w jednym m iej
scu określenia minister, zaś w innym miejscu — rector scholae, minister
scholae itp., bądź też w tym drugim miejscu używa się określenia alter
natywnego — minister seu rector scholae, area pro ministro seu schola
itp. Częstotliwość tych wypadków w poszczególnych archidiakonatach
ilustruje zestawienie na s. 94.
Przypadki te zdają się wskazywać, że dla sporządzających opisy pa-
parfii w archidiakonatach: gnieźnieńskim, uniejowskim, kurzelowskim
i łęczyckim, pojęcia minister, minister ecclesiae, minister scholae, rector
scholae były synonimami. Słustność tego wniosku potwierdza jeszcze
analiza innych danych, zawartych w omawianym Liber. Na szczególną
uwagę zasługują przypadki utożsamiania domu lub placu dla ministra
ze szkołą lub placem dla szkoły w sposób nie alternatywny, lecz przy
padkowy, to znaczy, że raz mówi się na przykład o domu dla ministra,
zaś w innym miejscu ten sam dom określa się jako szkołę. Przypadki
60 W liczam tu przypadek p a ra fii B ru dzew o w dekanacie Konin, gdzie p o w ie dziano: minister rector scholae.
61 W liczam tu przypadek p arafii Małogoszcz, gdzie w ystęp u je minister scholae
L icz b a w y p a d k ó w zamiennego określania
A rch idiak on at „m inistra“ w sposób Razem niealtern atyw n y alternatyw ny
Gniezno 0 1762 17 U n ie jó w 263 364 5 K u rzeló w 565 266 7 K alisz 0 0 0 W ie lu ń 0 0 0 Łęczyca 0 2«7 2 Ogółem 7 24 31
takie możemy stwierdzić: 2 w archidiakonacie uniejowskim 6a, 4 w ar
chidiakonacie kurzelowskim 69 i 2 w archidiakonacie wieluńskim70. Jest
rzeczą charakterystyczną, że we wszystkich tych parafiach wymieniono
równocześnie nie ministra scholae, ale tylko ministra względnie ministra
ecclesiae 71. To utożsamianie nieruchomości użytkowanych przez ministra
ze szkołą lub jej przynależnościami dowodzi, że ów minister czy minister
ecclesiae był tym samym, co minister scholae. Potwierdza to przypadek
Chęcin w archidiakonacie kurzelowskim. Tutaj dzięki szczegółowemu
opisowi wynagrodzenia pobieranego przez ministra ecclesiae dowiaduje
my się, że pod jego kierownictwem pozostawali uczniowie szkoły. Przy
padków zaś, kiedy w parafii z jednej strony wymieniony jest minister,
z drugiej zaś szkoła lub budynek szkoły względnie area lub situs pro
schola możemy przytoczyć znacznie więcej. Od wskazanych wyżej róż
nią się one jedynie brakiem owego przypadkowego momentu zamien
nego użycia określeń. Fakt jednak, że w wymienionych wyżej przypad
kach zamienne użycie określeń, o których mowa, miało miejsce przy
padkowo, nie pozostawia wątpliwości, że także w pozostałych wypadkach
®- Kiszkow o, Strzyżew o Kościelne, O strow ite; Kozielsko, Kcynia; Brzyskorzy- stew ; K azim ierz — m., Zlotk ow o, O rchow o; R y ch w ał — m., Grochow o, Grodziec; D obrosołow o, K aw nice, Jaroszy n, Cien in, K o w alew o .
68 N iew iesz, Brzeźnica — m.
64 K w ia tk o w ice, Ł a sk — m., Dmenin.
65 Skórkow ice, K lw ó w — m., Jankowice, W ęgleszyn, Małogoszcz — m. 65 Ciernia, B iałaczó w -— m.
67 Chełm o, Krośniewice.
68 Zadzim , Kłom nice. P rzy k ład o w o podaję sytuację w ostatnio wym ienionej p arafii: (pleban posiada) „areas spéciales pro domunculis vicariorum et ministri et iacent duae insim ul scholae et pro vicario in una parte ecclesiae versus occiden- tem [...]” — L Ł , I, s. 519.
69 Czarnca, Radoszyce — m., P o tw orów , Goryń. 70 Skomlin, P raszk a — m.
sytuacja jest identyczna, czyli że szkoła lub plac dla niej stanowiły za
razem dom lub plac dla ministra, że więc minister względnie minister
ecclesiae był tym samym, co minister scholae. Ilość tych przypadków
łącznie ze wskazanymi wyżej przedstawia się w poszczególnych archidia
konatach następująco:
Arch idiakon at
m inister oraz area pro schola
minister o raz schola Razem Gniezno 23n 2473 47 U n iejó w 1 0 74 415 14 K urzelów 6 76 9?7 15 K alisz 0 0 0 W ieluń l78 2 79 3 Łęczyca 14™ 8ai 2 2 Ogółem 54 47 1 0 1
Powstaje pytanie, czy ministra można utożsamiać z ministrem scho
lae tylko w tych parafiach, w których wymieniono szkołę lub związane
z nią nieruchomości?
72 Gniezno św. W aw rzyn iec — m., J arząbkow o (area pro doino scholae), D zie kanowice, W ęglew o, Ł agew n ik i, Kłecko — m., Jankowo, T arn ow o, C hojna, S a m o- klęski, Szubin — m., Polędzie, K w ieciszew o — m., B ud zisław , Rękawczyn, K a m ie niec, Lisew o, O strowąż, Lubstów ek , K oło — m., T u rek — m., Tuliszkow o — m., Z a g ó ró w — m.
73 P a w ło w o , Ł ubo w o, W ronczyn, D ą b ro w a (dom us scholae), Podlesie Kościelne, Mieścisko — m., K o łd rą b, M odliszewo, G ryg lew o , S rebrn agó rk a — m., Chom ento- wo, Niestronno (schola habuit situm), W ilato w o , W ilczyn, Siedlim ow o, L u bstó w , Mąkolno, Dęby, G osław ice, K rzym ów , B iałk ó w , Janiszew ( domus scholae posset lo -
cari), W yszyn a ( schola habuit situm), Słupca •— m.
74 Pabianice — m., W a rta -— m., Tubądzin, W ró b le w , Stolec W ie lk i, Sieradz — m., Kam ionacz W ielk i ( situs scholae), W iew iec, Lgota, N o w y Radom sk — m. (p r z y padkowo).
75 Zadzim , M ęk a (area pro schola i domus scholae), U n ik ó w (area, in qua
schola), Kłom nice (przypadkow o).
76 K ozłów , Januszowice, W yśm ierzyce -— m., G o w a rc zó w — m., O d row ąż, G ie l niów.
77 Czarnca, Radoszyce — m., Lipa, Czermno, N ieznam ierow ice — m., G ory ń , Potw orów , W rzos, Sm ogorzew.
73 Ruda.
70 Praszka — m., Skomlin.
80 N ieb o ró w (situs scholae), Inow łód ź — m., Ł ęczyca -— m., B e łd ó w , Z gierz — m., Szczawin, Koźle, Skoszewy — m., Łąkoszyn — m., K aszew y, Ł ęki, O rłó w — m., Bedlno, Żychlin — m.
81 W olborz — m., Bolim ów — (m.), Poddębice — m., G o ra j — m., C hodów , Kutno — m.. Sobota — m., Zduny.
Łatwo zauważyć, że poza nielicznymi w yjątkam i82 owe wzmianki
o szkole lub placu dla niej w schemacie opisów parafii zajmują to samo
miejsce, co gdzie indziej wzmianki o domu lub placu dla ministra. Fakt
ten w powiązaniu ze wskazanymi wyżej wypadkami zarówno alterna
tywnego, jak i zamiennego używania owych określeń zdaje się wskazy
wać, że we wszystkich wypadkach mamy do czynienia z tym samym
zjawiskiem, różnie tylko określanym. Wskazuje na to również i ten fakt,
że tam, gdzie istnieje szkoła, nie można stwierdzić istnienia równocześ
nie odrębnego domu dla ministra i na odw rót83. Obserwacje te potwier
dzają pogląd, że w opisach archidiakonatów gnieźnieńskiego, uniejow-
skiego, kurzelowskiego, łęczyckiego a także wieluńskiego pojęcia m ini
ster, minister ecclesiae, minister scholae używane były na określenie
tego samego zjawiska.
Podobnie przedstawia się sytuacja zapewne również w archidiako
nacie kaliskim, dla którego wskutek specyfiki schematu opisów parafii
materiał, mogący posłużyć dla uzyskania takiego poglądu, jest mniej w y
raźny. Opisy tutejszych parafii są bardzo lakoniczne, poświęcone przede
wszystkim uposażeniu plebana. Autora nie interesowało, czy istnieje
w parafii minister względnie minister scholae, odnotowywał natomiast
w związku z uposażeniem plebana czy kościoła istnienie szkoły względ
nie domu dla ministra lub ministra szkoły. Na 87 opisanych parafii w 59
stwierdzono istnienie szkoły 84, w 2 — domu dla ministra szkoły 85, w 1 —
domu magistra 86, w 2 — domu ministra 8T, w 8 — domu ministra ko
ścioła 88, w 1 — domu ministra i równocześnie w dalszym miejscu opisu
tejże parafii stwierdzono istnienie szkoły 89, zaś w 14 wypadkach brak
jakiejkolwiek wzmianki na omawiany tem at90
82 N o w y Radom sk — m., Kłom nice, Chocz — m., Goryń.
E3 Jeśli w ym ieniono równocześnie dom (plac) dla m inistra i szkołę (plac dla szkoły), to są to w skazane w yżej w y p a d k i alternatywnego bądź zamiennego użycia tych określeń. T ylk o w jednym w y p a d k u — w p arafii Chocz, w archidiakonacie kaliskim — tekst opisu p arafii p ozw ala stw ierdzić tożsamość domu ministra ze szkołą m niej pewnie, lecz z dużym praw dopodobieństw em . Dom ministra jest w y m ieniony w związku z ogrodem plebańskim : „habens dotem płebanalem et aedifi- cia cum horto et m inistri dom o” (L Ł , II, s. 28). O k reślając zaś dalej położenie ogro du stwierdzono, że „situs eius horti est prope ecclesiam post scholam ” . (L Ł , II, s. 29).
84 Są to p a ra fie w ym ienione w przypisie 46 od p arafii Rajsko poczynając do p arafii B o rk o w o z w yją tk iem p arafii Chocz — m.
83 Patrz przypis 34. '■ Patrz przypis 35. 87 Skrzebow a, Sośnica.
88 Krotoszyn — m., Z d u n y — m., Czermin. Błaszki, Góra, C hlewo, S taw — m,, Dzierzbin.
89 Chocz — m.
Chorze-97
Trzeba zauważyć, że w schemacie opisów wzmianki o szkole, domu
dla ministra szkoły, magistra lub ministra czy ministra kościoła znajdują
się zawsze w tym. samym miejscu, co pozwala podejrzewać we wszyst
kich wypadkach tożsamość zjawiska. Utwierdza nas w tym przekonaniu
ów jeden wypadek, kiedy równocześnie użyto w jednej parafii określe
nia zarówno
domus ministri,
jak i
schola,
przy czym ostatnie określenie
znalazło się w opisie parafii przypadkowo. W tym zaś miejscu opisu,
w którym normalnie wymieniano szkołę, wymieniono
domus ministri.
Nie można więc wątpić, że w obu wypadkach chodzi o to samo zjawisko.
Przyjęcie, że
domus ministri
i szkoła nie są tutaj tym samym, byłoby
zjawiskiem zupełnie wyjątkowym, dla którego nie znajdujemy analogii
w
Liber. O
tożsamości rzeczy oznaczonej owymi dwoma określeniami
zdaje się natomiast świadczyć kontekst, w którym wymieniono zarówno
dom, jak i szkołę. W obu wypadkach występuje ona w związku z ogro
dem plebańskim. Możemy więc przyjąć, że także w archidiakonacie ka
liskim określenia
minister
i
minister ecclesiae
oznaczały to samo, co
m i
nister scholae.
Pewne wnioski w interesującej nas kwestii znaczenia terminu mini
ster można wyciągnąć również z zestawienia liczby parafii, w których
w Liber znajdują się wzmianki o szkolnictwie. W poniższym zestawie
niu uwzględniono jedynie wzmianki, stwierdzające istnienie szkoły
względnie związanych z nią nieruchomości91.
A rchidiakonat O góln a liczba parafii opisanych w L iber (A ) L ic z b a p arafii z w zm ian k ą o szkolnictwie (B ) % p a ra fii B w stosunku do A Gniezno 174 8492 48,27 U n iejó w 91 23 25,27 K u rzelów 72 28 38,88 Kalisz 87 ' 63 72,41 W ieluń 36 4 11,11 Łęczyca 139 31 22,30
W zestawieniu powyższym uderza duża dysproporcja między poszcze
gólnymi archidiakonatami. Szczególnie wyróżnia się archidiakonat ka
wo, Iw anow ice, Stawiszyn — m., Jastrzębniki, Kokanin, Russów, Z boro w o, K a linowa.
91 T abela natomiast na s. 89— 92 uw zględn ia w zm ian k i stw ierd zające zarów no istnienie, jak i b ra k szkoły.
32 Liczba p a ra fii o 5 m niejsza aniżeli w końcowej ru b ry c e tabeli na s. 92 w y nika z pow odu wyłożonego w przypisie 91.
liski, w którym wzmianki o szkolnictwie zawierają opisy ponad 72% pa
rafii, podczas gdy najbliższy idący po nim archidiakonat gnieźnieński
zawiera ich już tylko 48%, zaś w archidiakonacie wieluńskim znajdują
sią one zaledwie w 11%•parafii. Gdyby założyć, że cyfry te oddają rze
czywisty stan liczbowy szkół parafialnych, trzeba by przyjąć ogromną,
trudną do wytłumaczenia dysproporcję w ich rozmieszczeniu. Uderza zaś
to, że dużą przewagę wzmianek o szkolnictwie posiada archidiakonat ka
liski, w którym, jak już wiemy, dokonujący opisu tutejszych parafii
autor zastosował specyficzny schemat. Nasuwa się więc wniosek, że prze
waga wyraźnych wzmianek o szkolnictwie w tymże archidiakonacie jest
najprawdopodobniej odbiciem nie rzeczywistej przewagi szkół na tym
terenie, ale rezultatem zastosowania przez autora terminologii, dostoso
wanej do lakoniczności opisów. Stwierdzenie to popierałoby nasz po
przedni wniosek o rozumieniu pojęć minister, minister ecclesiae. Za jego
słusznością zdaje się przemawiać również fakt, iż w kilku wypadkach
możemy stwierdzić istnienie studentów na Uniwersytecie Krakowskim,
pochodzących z parafii, w których Liber wymienia tylko ministra93.
Przy takim też rozumieniu omawianych pojęć znika owa dysproporcja,
a rozmieszczenie szkół staje się bardziej równomierne94. Konkludując
trzeba więc stwierdzić, że w Liber beneficiorum Jana Łaskiego określe
nia minister, minister ecclesiae są równoznaczne z określeniem minister
scholae. Warto zaś zauważyć, że oznaczanie nauczyciela terminami m ini
ster, minister ecclesiae nie stanowiło w tym czasie lokalnej specyfiki
stosunków w archidiecezji gnieźnieńskiej, ale spotykamy się z nim także
na terenie innych diecezji95, oo pozwala przyjąć, iż było to zjawisko
powszechnie w tym czasie praktykowane.
Trzeba postawić sobie pytanie, czy przypadkiem za różnymi określe
niami nauczyciela — minister scholae, rector scholae, magister — nie
kryje się zróżnicowana treść. Szkoły różniły się bowiem poziomem i za
kresem nauczania. Znacznie szerszy był on w szkołach katedralnych i ko-
legiackich aniżeli w wiejskich szkółkach parafialnych 96. Jeśli przyjrzy
my się przytoczonemu na początku wykazowi wzmianek o szkolnictwie,
zauważymy pewne zróżnicowanie w ich występowaniu w poszczególnych
archidiakonatach. Ilustruje to następująca tabela:
93 B olesław iec — m., M ogilno — m., Secemin — m., Skrzynno — m. Patrz A. K a r b o w i a k , op. cit., III, s. 5, 6, 22, 29, 30.
94 P a trz tabela na s. 105.
95 Z terenu diecezji poznańskiej p rzy k ład y tego rodzaju cytuje J. N o w a c k i , op. cit., s. 667 dla terenu diecezji krak ow sk iej patrz u w a gi poniżej na s. 106.
99
A rchidiakonat rector scholae m inister scholae magistermiasto w ieś miasto wieś miasto w ieś
Gniezno 11 1 0 0 2 1 U n ie jó w 0 0 3 3 0 0 K u rzeló w 1 2 5 3 1 0 Kalisz 0 0 0 2 0 1 W ieluń 0 0 0 0 0 0 Łęczyca 6 1 0 0 1 0 Ogółem 18 4 8 9
4
2Zdaje się ona sugerować, że stosowanie różnych określeń zależało od
osoby piszącego. Jest bowiem charakterystyczne, iż z wyjątkiem archi
diakonatu kur zel owsk i ego tam, gdzie używano określenia rector scholae,
nie spotyka się określenia minister scholae i na odwrót. Wydaje się, że
nie przywiązywano specjalnego znaczenia do określenia magister. W ar
chidiakonacie gnieźnieńskim używano go zamiennie względnie nawet al
ternatywnie zarówno z określeniem rector scholae, jak i minister eccle-
siae. Podobnie zamiennie użyto określeń magister i rector scholae w ar
chidiakonacie łęczyckim.
Można też zauważyć, że określenia powyższe, szczególnie rector scho
lae, przeważają w parafiach miejskich. Ogółem spotykamy ich tam 29
(65,90%), podczas gdy w parafiach wiejskich tylko 15 (34,09%). Zastana
wia to tym bardziej, że wśród parafii, w których nauczyciela określono
tylko mianem ministra, przeważają parafie wiejskie. Bierzemy tu pod
uwagę jedynie te parafie, w których obok wzmianki o ministrze wym ie
niono jeszcze budynek szkolny lub też w inny sposób stwierdzono
istnienie szkoły i co do których nie ma dzięki temu wątpliwości, że mi
nister oznacza nauczyciela. Ilustruje to poniższe zestawienie, zawierające
także wykaz ogólnej liczby parafii, w których na określenie nauczyciela
użyto pojęć zarówno minister, jak i rector scholae, minister scholae, ma
gister (tab. na s. 100).
Czym to wytłumaczyć? Trzeba tu wziąć pod uwagę, że w zakres
funkcji spełnianych przez nauczyciela wchodziło nie tylko nauczanie
młodzieży, ale również pewne posługi w kościele. Stąd też nauczyciel
to minister scholae ac ecclesiae. Wydaje się zaś, że w ówczesnych szko
łach parafialnych, pomijając duże ośrodki miejskie, kształciło się na ogół
nie więcej niż kilku do kilkunastu uczniów, rzadziej większa liczba.
A rch idiak on at
O góln a liczba parafii bran ych pod uw agę
L iczba parafii, w których nauczyciela określano
„m in ister"
Miasto W ieś Miasto W ieś
liczba % liczba % liczba % liczba %
Gniezno 27 35,52 49 64,47 1497 22,95 4798 77,04 U n ie jó w 9 37,50 15 62,50 6" 33,33 l 2i°o 6 6 ,6 6 K u rz e ló w 13 38,23 2 1 61,76 6i°i 27,27 16
102
72,72 K alisz 1 25,00 3 75,00 p03 10 0 ,0 0 0 0 W ie lu ń 1 33,33 2 6 6 ,6 6 J10* 33,33 2105 6 6 ,6 6 Łęczy ca 20 62,50 1 2 37,50 13106
54,16 U107 45,83 Razem 71 41,04 1 0 2 58,95 41 31,00 88 65,90W pewnych okresach mogło nawet nie być ich zupełnie 108. Stąd wza
jemny stosunek funkcji nauczycielskich i kościelnych spełnianych przez
ministra mógł kształtować sią różnie. Można przypuszczać, że w więk
szych i ludniejszych parafiach, a do nićh należały w większości parafie
miejskie, uczniów było więcej, a stąd też i funkcje nauczycielskie mi
nistra zaznaczały się wyraźniej. Możliwe więc, że ten moment wywierał
pewien wpływ na omawiane zjawisko różnic terminologicznych. Wydaje
97 Są to p a ra fie m iejskie w ym ienione w przypisach 72 i 73 oraz p arafie K isz kowo, K cyn ia, O rchow o, R ychw ał.
98 Są to p a ra fie w ie jsk ie w ym ienione w przypisach 72 i 73 oraz p arafie S trzy- żewo Kościelne, Ostrow ite, Kozielsko, Brzyskorzystew, Grochow o, Grodziec, K a w - nice, Jaroszyn, Cienin, K o w alew o .
99 Są to p a ra fie m iejskie w ym ien ione w p rzypisie 74 oraz p arafie B rzeź nica, Łask.
100 Są to p a ra fie w ie jsk ie w ym ienione w przypisach 74 i 75 oraz p arafie K w iatk ow ice, Dmenin.
101 Są to p a ra fie m iejskie w ym ien ione w przypisach 76 i 77 oraz p arafie K lw ó w , Małogoszcz.
102 Są to p a ra fie w ie jsk ie w ym ien ione w przypisach 76 i 77 oraz p arafie S k ó r- kowice, Jankow ice, W ęgleszyn, Ciernia, Białaczów.
103 Chocz — m. wym ieniono tu w jedn ym m iejscu opisu p a ra fii dom dla m i nistra, w innym m iejscu — szkołę. P a trz s. 97.
104 p r aszka. 105 Ruda, Skomlin.
136 P a trz p a ra fie m iejskie w przypisach 80 i 81.
107 Patrz p a ra fie w ie jsk ie w przypisach 80 i 81 oraz p arafie Chełmno, K roś
niewice. ^
108 D la średniowiecza nie dysponujem y danym i, p ozw alającym i ustalić jakąś średnią dla przeciętnej szkoły p arafialn ej. Z a p e w n e sytuacja b y ła podobna do tej, którą znamy z końca X V I i początków X V I I w. Patrz St. K o t , Szkolnictwo
101
się jednak, że tnie można przywiązywać do nich zbyt wielkiej wagi. Trze
ba bowiem zwrócić uwagę, że z wyjątkiem dtwóch wypadków w archi
diakonacie łęczyckim 109 pojęcie
rector scholae
użyte zostało zawsze al
ternatywnie z określeniem
minister
względnie
minister ecclesiae,
poza
tym, jak wskazywano wielokrotnie wyżej, terminologia była stosowana
dość przypadkowo.
Wieloznaczność terminu
minister,
oznaczającego zarówno nauczyciela,
jak i sługę kościelnego, rodzi wątpliwość, czy istotnie zawsze można ro
zumieć przezeń nauczyciela. Wszak mogło się zdarzyć, że z różnych po
wodów nie spełniał on funkcji nauczycielskich. Wydaje się, że jako
wskazówka w tej sprawie mogą posłużyć nam dane z terenu archidiako
natu kaliskiego. Jak już zwrócono uwagę, liczba wzmianek o szkolnic
twie jest tu dzięki specyfice schematu opisu parafii znacznie większa
aniżeli w pozostałych archidiakonatach, przy czym nie można wyklu
czać jeszcze pewnej niekompletności danych. Otóż możemy stwierdzić,
że tutaj na ogólną liczbę 87 parafii, występujących w
Liber
Łaskiego,
wyraźne wzmianki o szkole lub nauczycielu posiadamy dla 63 parafii,
zaś w 10 wymieniono tylko dom dla ministra. Ogółem więc interesują
cych nas wzmianek mamy 73, wśród nich zaś pierwsze stanowią 86,30%,
czyli spośród ogólnej liczby wzmianek, mogących świadczyć o istnieniu
szkoły, ponad 86% stanowią wzmianki nie budzące podejrzeń. Wątpli
wości zachodzić mogą jedynie w stosunku do niespełna 14% wzmianek.
Ponieważ jednak z przeprowadzonych przez nas w yżej rozważań w yni
kało, że
minister
to w zasadzie nauczyciel, trzeba przyjąć, iż wypadki
nieSpełniania przezeń funkcji nauczycielskich należały raczej do rzad
kości.
Podsumowując powyższe rozważania możemy więc stwierdzić, że
o istnieniu szkół parafialnych świadczą nie tylko wzmianki, zawierające
w jakiejkolwiek formie określenie
schola,
ale również wzmianki
mini
ster, minister ecclesiae.
Ponieważ te ostatnie są wieloznaczne i oznaczają
zarówno nauczyciela, jak i sługę kościelnego, trzeba się liczyć z możli
wością, iż pewna część funkcjonariuszy, występujących pod tymi okreś
leniami w źródłach, które wymieniają służbę kościelną, nie pełniła
funkcji nauczycielskich. Analiza sytuacji na terenie archidiakonatu ka
liskiego pozwala jednak wnósić, iż wypadki tego rodzaju były raczej
nieliczne.
W oparciu o powyższe założenia metodyczne możemy przystąpić do
rekonstrukcji liczby szkół na terenie archidiecezji gnieźnieńskiej w po
czątkach X V I w. Jak już powiedziano, podstawowym źródłem dla tego
celu jest
Liber beneficiorum
Jana Łaskiego, który niestety nie obejmuje
archidiakonatu kamieńskiego. Stąd też teren ten będzie pominięty w na
szych rozważaniach. Trzeba też stwierdzić, że to podstawowe dla nas
źródło zawiera jednak pewne, jak się wydaje ¡niewielkie, luki, które przy
pomocy skądinąd czerpanych wiadomości będziemy starali się uzupełnić.
Wyjaśnienia wymagają też pewne niejasne sformułowania interesują
cych nas informacji, znajdujące się w Liber.
Jak już zwracano uwagę, opisy parafii w omawianej księdze sporzą
dzono według pewnych schematów, uwzględniających pewną sumę ele
mentów, które były opisywane przy każdej parafii. W schematach tych,
z wyjątkiem archidiakonatu kaliskiego, uwzględniono również ministra
i stąd przy opisie poszczególnych parafii z reguły stwierdzano jego ist
nienie lub brak. Powstaje wątpliwość, jak postąpić w wypadku, kiedy
w opisie opartym na powyższym schemacie brak wzmianki o ministrze,
a jedynie przy wyliczaniu elementów uposażenia plebańskiego stwier
dzono istnienie pewnych nieruchomości przez niego użytkowanych, np.
area pro schola, domus pro ministro itp. Istnienie bowiem nieruchomości
służących ministrowi nie jest równoznaczne z obecnością ich użytkow
nika. Możemy stwierdzić wypadki istnienia wspomnianych ¡nieruchomo
ści przy jednoczesnym braku ministra uo. Powstaje pytanie, czy niewy-
mienienie ministra przy równoczesnym wymienieniu przeznaczonych dla
niego nieruchomości oznacza rzeczywisty brak ministra, czy też jest ono
wynikiem przeoczenia piszącego? Na korzyść ostatniego przypuszczenia
przemawiają przypadki wyraźnego zaznaczania przez piszącego, że ple
ban nie utrzymuje ministra. Znamy ich 19 1U. Z drugiej jednak strony
możemy stwierdzić, że dokonujący opisu parafii nie zawsze trzymali się
ściśle schematu. Świadczą o tym choćby wypadki zupełnego braku
wzmianki czy to o ministrze, czy także o wikariuszach. W odniesieniu
do ministra przypadków takich mogliśmy stwierdzić 34112. O tym, że
niewymienienie nauczyciela nie dowodzi jednocześnie jego braku, świad
czą wypadki pominięcia go na właściwym, przewidzianym w schemacie
opisu miejscu, a wymienienie jedynie przypadkowe w innym, przy opisie
uposażenia plebana 113. Wynika stąd, że sprawy generalnie rozstrzygnąć
110 Pom orzany, Bebelno, Rembieszyce.
111 W archidiakonacie gnieźnieńskim p rzy p ad k ó w takich stwierdziliśm y 5, w a r chidiakonacie un iejow sk im i kurzelow skim po 6, w w ieluńskim i łęczyckim po 1. P a trz ..Dodatek” .
112 Gniezno św. T ró jca — m., Dzwiomowo, Skórki, K o w a le ; U n ie jó w — m., Sp i- cym ierz, G rodzisk, K re m p a ; K arm in , K retk o w o, Sowina, K uchary, Kościelna W ieś, C horzew o, Iw an o w ice, Jastrzębniki, Kokanin, Russów , Z borow o, K alin ow a, G o łu - chowo, Staw iszyn — m.; M ierzyee — im., Ż ytn iów , W ierzbie, K rzyw arzeka, Dzietrz- niki, M okrsko, W alich n o w y, Ł a g ie w n ik i; Kom pina, U ja z d — m., M ąkolice, O po ró w — m. T rzeba tu w ym ienić także kościół w K ło d a w ie — m., z którym połączo no d w a pierw otnie p arafialn e kościoły — w R u dołtow ie i Sobótce. O ile przy tych ostatnich w ym ieniono ministra, przy kościele w K ło d a w ie b ra k o nim wzm ianki.
103
nie można. Każdy przypadek wymaga indywidualnego rozpatrzenia kon
kretnej sytuacji, istniejącej w danej parafii. W przypadkach drastycz
nych szczególnego zubożenia i opustoszenia parafii można uznać za w y
soce prawdopodobne, że ministra nie było i szkoła nie funkcjonowała.
Przypadków wymienienia jedynie placu dla szkoły lub dla ministra
szkoły bez równoczesnego wymienienia ministra istnieje 8 114, z czego
w odniesieniu do dwóch można orzec z dużym prawdopodobieństwem
w oparciu o analizę konkretnej sytuacji, że szkoła nie funkcjonowała 115.
W stosunku do pozostałych 6 przyjęto istnienie szkoły U6, brak bowiem
wyraźniejszych wskazówek, pozwalających przyjąć sytuację przeciwną.
Podobnie w 6 wypadkach stwierdzono istnienie tylko placu dla mini
stra n7. We wszystkich tych wypadkach przyjęto istnienie ministra. W y
daje się, że ewentualne mylne rozstrzygnięcia w tym zakresie mogą zre
kompensować niektóre przypadki spośród owych 34 parafii, w których
brak wzmianki zarówno o ministrze, jak i jego uposażeniu, a wśród któ
rych pewna liczba braków jest niewątpliwie wynikiem niedokładności
opisu. W stosunku do 3 przypadków ispośród owych 34 można było
stwierdzić niewątpliwe istnienie szkoły nieco wcześniej, jest zaś praw
dopodobne, że szkoła istniała tu także w początkach X V I w.118 Wypad
ków takich było zapewne więcej.
Może powstać też wątpliwość, czy wymienienie area pro sćhola,
nawet z równoczesnym wymienieniem ministra, nie oznacza dopiero pro
jektu zbudowania szkoły. Musimy stwierdzić, że liczba tego rodzaju zwro
tów jest bardzo duża. Ją właśnie w połączeniu z równoczesnym stwier
dzeniem istnienia ministra ilustruje tabela na s. 95. Wynika z niej, że
były one częstsze aniżeli stwierdzenia istnienia obok ministra także szko
ły. Musimy też stwierdzić, że jeszcze więcej jest wypadków informowa
nia o istnieniu area pro ministro. Ponieważ zwroty zarówno area pro
schola, jak i area pro ministro występują zawsze w tym samym miejscu
schematu opisu parafii i w tym samym kontekście — mianowicie uposa
żenia plebana i kościoła — trzeba oba rozumieć tak samo. Gdyby zwrot
area pro schola oznaczał brak szkoły, która miałaby być dopiero zbudo
wana na istniejącym placu szkolnym, wówczas analogicznie trzeba by
rozumieć zwrot area pro ministro jako brak domu dla ministra, a jedy
114 Żydowo, K osarzew ek, Słaboszewo, W ró b le w , D ą b r o w a W ie lk a , M ilejó w , Łąkoszyn — m., Kaszew y.
115 Żydow o, K osarzew ek. A n aliza patrz przypisy 5 i 10 do „D odatku”. 116 Patrz przypisy 6, 17, 18, 39, 42, 43 do „D odatku” .
117 M ogilno — m„ Koszuty, Łobudzice, Trębaczew , B ąk ó w , Korzecznik. N ie wchodzi tu oczywiście w rachubę archidiakonat kaliski ze w zględ u na specyfikę tutejszego kwestionariusza, p om ijającego ministra.
118 U n ie jó w — m., Staw iszyn — m. (archidiakonat K alisz), K om pin a (arch i diakonat łęczycki) — patrz „Dodatek” .
nie istnienie placu pod przyszły dom. W sumie mielibyśmy do czynienia
ze zbyt wielu projektami. Sztuczność takiej interpretacji interesującego
nas zwrotu jest aż nazbyt widoczna. Wprawdzie ze zwrotu area pro
schola nie wynika automatycznie istnienie budynku szkolnego, niemniej
nie wyklucza on istnienia szkoły jako instytucji. W wielu wypadkach
możemy stwierdzić użycie tego rodzaju zwrotu tam, gdzie poświadczono
wyraźnie istnienie nauczyciela u9. Świadczy to o tym, że omawianego
zwrotu nie można interpretować jako określenia placu pod szkołę, będącą
dopiero w projekcie. Wydaje się, że stosunkowo częste jego użycie w y
nika stąd, że autorzy opisów parafii zainteresowani byli przede wszyst
kim w przedstawieniu uposażenia plebana, w którym opis uposażenia
w ziemię wysuwa się wyraźnie na plan pierwszy. Stąd też na elementy
tego właśnie uposażenia — zaś area pro schola do nich należała — zwra
cali przede wszystkim uwagę. O tym zaś, że zwrotu area pro schola nie
można rozumieć tylko w sensie braku szkoły jako instytucji, ale także
braku budynku szkolnego, świadczą wypadki alternatywnego używania
pojęć area i domus: area seu domus 12°. Stąd więc interpretacji omawia
nego zwrotu jako projektu zbudowania szkoły przyjąć nie można.
Liczebność szkół w poszczególnych archidiakonatach i dekanatach
archidiecezji gnieźnieńskiej przedstawiają poniższe tabele. By zachować
jasne rozeznanie w różnym charakterze wzmianek, stanowiących podsta
w ę do rekonstrukcji liczby szkół, wprowadzono dwie rubryki: „wzmianki
o szkole” i „wzmianki o ministrze” . Do pierwszej zaliczono te wszystkie
parafie, w których opisie w Liber Łaskiego znalazło się w jakiejkolwiek
postaci określenie schola, a więc — schola, minister scholae, rector scho-
lae, area pro schola, domus scholae itp., niezależnie od tego, iż równo
cześnie mógł tu zostać wymieniony również minister względnie minister
ecclesiae. Oczywiście nie wzięto tu pod uwagę wypadków, kiedy mimo
występowania tych określeń można było stwierdzić, że szkoły w parafii
nie ma. W rubryce tej uwzględniono także wypadki, kiedy w Liber Ła
skiego brak było wszelkiej wzmianki zarówno o szkole, jak i o ministrze,
można było jednak stwierdzić skądinąd, że w parafiach tych szkoła
istniała. Stwierdzono cztery takie wypadki n i. Do drugiej z wspomnia
nych rubryk zaliczono te parafie, w których stwierdzono istnienie tylko
ministra względnie należących doń nieruchomości — domu lub placu.
119 W rześn ia — m., Ż ern ik i — m., Pakość — m., K leczew o — m., Kazim ierz —
m., Ż a r n ó w — m., Opoczno — m., B ia ła c z ó w — m., P io trk ó w — m., Chełmno, P ią tek — m.
120 K o łd rą b : „Item schola seu area antea erat [...]” — L Ł , I, s. 84; K uczków : „[...] item in area habet domum seu aream pro taberna [...]” — L Ł , I, s. 563.
121 U n ie jó w — m., Staw iszyn — .m., K alisz — m., K om pina. A n aliza w p rzyp i sach do „D odatku” .
