Małgorzata Więch, Ewa Kawiak-Jawor1, Marta Barańska2, Halina Weker ŻYWIENIE KOBIET W CIĄŻY
W ODNIESIENIU DO AKTUALNYCH ZALECEŃ Zakład Żywienia,
Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Kierownik: prof. nadzw. dr hab. n. med. H. Weker
1 Katedra Zdrowia Publicznego,
Uniwersytet Medyczny w Lublinie Kierownik: prof. dr hab. n. med. T. Kulik
2 Zakład Wczesnej Interwencji Psychologicznej,
Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Kierownik: dr hab. n. społ. G. Kmita
Oceniono sposób żywienia, poprzez zidentyfi kowanie wzorów żywienia, kobiet w II i III trymestrze ciąży, w odniesieniu do ich stanu odżywienia przed ciążą. W wyniku przeprowadzonej analizy skupień wyodrębniono trzy wzory żywienia, które określono jako: dieta jogurtowo-zbożowo-mięsna (wzór żywienia 1), dieta serowo-owocowo-warzywna (wzór żywienia 2) oraz dieta mleczno-zbożowo--cukrowa (wzór żywienia 3).
Słowa kluczowe: żywienie, ciąża, wzory żywienia. Key words: nutrition, pregnancy, dietary patterns.
Właściwy sposób żywienia kobiety w okresie ciąży ma wpływ na jej stan od-żywienia, a także przebieg ciąży oraz zdr owie dziecka, zarówno w jego życiu pło-dowym jak i w okresie dzieciństwa, a także w wieku dojrzałym. Zgodnie z teorią programowania metabolicznego niekorzystne warunki środowis kowe, w tym ży-wieniowe, związane z niedoborem lub nadmiarem składników odżywczych w życiu płodowym mogą powodować zmiany w budowie, metabolizmie i funkcjonowaniu organizmu dziecka, w efekcie zwiększając ryzyko rozwoju chorób dietozależnych (1–6). Niedożywienie matki może przyczyniać się do zmniejszenia masy łożyska powodując jego dysfunkcję, a co za tym idzie zaburzenia wzrastania wewnątrz-macicznego, niskiej urodzeniowej masy ciała dziecka i przedwczesnego porodu. Natomiast nadwaga i otyłość może sprzyjać między innymi występowaniu nadci-śnienia tętniczego, cukrzycy ciężarnych, infekcjom dróg moczowych, makrosomii u dziecka i porodowi zabiegowemu. Dlatego ważne jest monitorowanie w okre-sie ciąży przyrostów masy ciała zależnie od wskaźnika masy ciała przed ciążą (7–10).
W obszarze oceny sposobu żywienia coraz większą uwagę zwraca się na wzory żywienia różnych grup populacyjnych. Wzory żywienia (ang. dietary patterns, DPs) defi niowane są jako zespół wielu charakterystycznych, wspólnie występujących cech opisujących odżywianie ludzi. Cechy te mogą określać rodzaj i ilość składni-ków pokarmowych, żywności czy grup produktów, częstość spożywania posiłskładni-ków, preferencje pokarmowe czy unikanie określonej żywności. Analiza wzorów żywie-nia kobiet w ciąży może być alternatywnym i uzupełżywie-niającym podejściem w ocenie zależności między dietą, a stanem ich odżywienia powiązanym z rozwojem dziecka (11–14).
Celem pracy była ocena sposobu żywienia, poprzez zidentyfi kowane wzory ży-wienia, kobiet w II i III trymestrze ciąży w odniesieniu do ich stanu odżywienia przed ciążą, określonego poprzez wskaźnik masy ciała BMI.
MATERIAŁ I METODY
Badanie przeprowadzone zostało w latach 2012–2018 wśród kobiet w okre-sie ciąży, uczestniczek kursów Szkoły Rodzenia prowadzonej w Instytucie Matki i Dziecka. W badaniu wzięły udział 394 kobiety w przedziale 19–40 lat, będące w ciąży pierwszej, pojedynczej, bez powikłań.
Badanie stanu odżywienia kobiet w okresie ciąży przeprowadzono na podstawie cech i wskaźników antropometrycznych takich jak masa ciała (kg), wysokość ciała (m), wskaźnik masy ciała BMI [kg/m2] – masa ciała w kg/(wysokość ciała w m)2. Dane dotyczące masy i wysokości ciała przed ciążą uzyskano z zapisu w ankiecie. Uzyskane dane porównano z zaleceniami amerykańskiego Institute of Medicine (9), które stanowią aktualny standard medyczny.
Badanie sposobu żywienia przeprowadzono na podstawie zapisu jadłospisów z ostatnich 24 godz. zweryfi kowanych przez dietetyka (metoda record/recall) przy użyciu Albumu Fotografi i Produktów i Potraw (IŻŻ) (15).
Wzory żywienia zidentyfi kowano metodą k-średnich na podstawie struktury spo-życia produktów wyłonionych po rozliczeniu zapisu jadłospisu za pomocą programu żywieniowego Dieta 6.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Wiek blisko połowy badanych kobiet (52,3%) mieścił się w przedziale 20–30 lat, a 47,4% w przedziale 30–40 lat. Zdecydowana większość badanych kobiet miała wykształcenie wyższe (87,3%), 11% legitymowało się wykształceniem średnim. Badane kobiety to przede wszystkim mieszkanki dużych miast (93,0%) będące w ciąży pierwszej, pojedynczej, bez powikłań. W II trymestrze ciąży było 35% kobiet, w III trymestrze 65%.
Prawidłowe wartości wskaźnika BMI przed ciążą odnotowano u 76,1% badanych kobiet, u 10,5% wskaźnik BMI wynosił poniżej 18,5 kg/m2, a u 13,3% badanych stwierdzono przed ciążą nadmiar masy ciała, w tym u 10,7% nadwagę, a u 2,6% otyłość.
W wyniku przeprowadzonej analizy skupień zidentyfi kowano trzy wzory żywie-nia badanych kobiet w ciąży, które określono następująco:
1. Wzór żywienia 1 z przewagą przetworów mlecznych (mleczne napoje fermen-towane), produktów zbożowych, mięsa i jego przetworów, który określono jako dietę jogurtowo-zbożowo-mięsną
2. Wzór żywienia 2 z przewagą przetworów mlecznych (sery twarogowe), warzyw i owoców, który określono jako dieta serowo-owocowo-warzywna
3. Wzór żywienia 3 z przewagą mleka, cukru i słodyczy, produktów zbożowych, który określono jako dieta mleczno-zbożowo-cukrowa.
Dla każdego z wzorów wyznaczono medianę oraz zakres pierwszy i trzeci kwar-tyl. W tab. I przedstawiono charakterystykę wyodrębnionych wzorów żywienia.
Wzór żywienia 1, czyli dietę jogurtowo-zbożowo-mięsną wyodrębniono w grupie
171 badanych kobiet w ciąży wzór żywienia 2 – dietę serowo-owocowo-warzyw-ną – w grupie 160 kobiet, a wzór żywienia 3 – dietę mleczno-zbożowo-cukro-wą u 63 badanych. Na ryc. 1 przedstawiono częstość występowania wyodrębnio-nych wzorów żywienia w subgrupach badawyodrębnio-nych kobiet w ciąży w odniesieniu do ich stanu odżywienia określonego za pomocą wskaźnika masy ciała BMI przed ciążą.
Ta b e l a I. Charakterystyka wzorów żywienia badanych kobiet w ciąży Ta b l e I. Characteristics of the dietary patterns of study pregnant women
Lp. Produkty Wzór żywienia 1 dieta jogurtowo-zbo-żowo-mięsna Wzór żywienia 2 dieta serowo-owoco-wo-warzywna Wzór żywienia 3 dieta mleczno-zbożo-wo-cukrowa mediana zakres 1 kwartyl-3 kwartyl mediana zakres 1 kwartyl-3 kwartyl mediana zakres 1 kwartyl-3 kwartyl 1. Słodycze [g] 15 2–26 15 2–27 44 22–68 2.
Mleko i jego przetwory • mleko płynne (cm3) • mleczne napoje
fermen-towane (g) • sery twarogowe (g) 53 150 0 2–225 0–250 0–48 27 0 60 0–138 0–5 0–106 340 0 8 250–488 0–0 0–58 3. Mięso i jego przetwory (g) 142 77–195 90 3–153 98 4–183
4. Produkty zbożowe (g) 238 197–282 172 136–215 200 158–262
5. Warzywa i owoce (g) 705 486–958 980 680–1387 785 486–997
W grupie kobiet z niedoborem masy ciała przed ciążą najczęściej występował
wzór żywienia 2 – dieta serowo-owocowo-warzywna (52,5%), u 32,5%
występo-wał wzór żywienia 1-dieta jogurtowo-zbożowo-mięsna, a u 15,0% wzór żywienia 3 określony jako dieta mleczno-zbożowo-cukrowa.
W grupie kobiet z prawidłową masą ciała przed ciążą najczęściej występował
wzór żywienia 1 określony jako dieta jogurtowo-zbożowo-mięsna (44,7%), 38,0%
kobiet żywiło się według wzoru żywienia 2, czyli dietą serowo-owocowo-warzywną, a 17,3% dietą określoną jako mleczno-zbożowo-cukrowa (wzór żywienia 3).
Ryc. 1. Częstość występowania wzorów żywienia kobiet w ciąży w zależności od ich stanu odżywienia przed ciążą określonego za pomocą wskaźnika BMI.
Fig. 1. Prevalence of dietary patterns of pregnant women depending on their nutritional status evaluated by the BMI before pregnancy.
W grupie kobiet, z nadmiarem masy ciała przed ciążą najczęściej występowały
wzory żywienia 1 i 2 odpowiednio u 44,4% i 46,7% kobiet, a 8,9% badanych
spo-żywało dietę mleczno-zbożowo-cukrową (wzór żywienia 3).
W tab. II przedstawiono wartość energetyczną i profi l składników odżywczych w trzech zidentyfi kowanych wzorach żywienia kobiet w okresie ciąży.
Najwyższą wartość energetyczną miała dieta mleczno-zbożowo-cukrowa (wzór
żywienia 3), która częściej była identyfi kowana w grupie kobiet ciężarnych zarówno
z niedoborem masy ciała jak i o prawidłowym wskaźniku BMI przed ciążą. Zawar-tość białka w poszczególnych wzorach żywienia była zbliżona do norm żywienia. Ocena profi lu makroskładników w zidentyfi kowanych wzorach żywienia w przeło-żeniu na procentowy udział energii z białka, tłuszczu i węglowodanów wykazała, że diety te były wyżej białkowe we wszystkich wyodrębnionych wzorach żywienia, ale mieszczące się w granicach zaleceń. Procentowy udział tłuszczu był najwyż-szy w diecie jogurtowo-zbożowo-mięsnej (wzór żywienia 1), natomiast procentowy udział węglowodanów był najwyższy w diecie mleczno-zbożowo-cukrowej (wzór
żywienia 3). Niedoborowe składniki odżywcze w odniesieniu do norm to żelazo, jod,
Ta b e l a II. Wartość energetyczna i odżywcza zidentyfikowanych wzorów żywienia badanych kobiet (n=394) Ta b l e II. The energy and nutritional value of the identified dietary patterns of the study women (n=394)
Składniki Wzór żywienia 1 dieta jogurtowo--zbożowo-mięsna Wzór żywienia 2 dieta serowo-owo-cowo-warzywna Wzór żywienia 3 dieta
mleczno-zbo-żowo-cukrowa 2017 r. / Standar-Zalecenia dy Medyczne media-na zakres 1 Q-3 Q media-na zakres 1 Q-3 Q media-na zakres 1 Q-3 Q Podstawowe składniki odżywcze
Energia (kcal) 2272 1934–2667 2047 1668–2387 2374 2143–2831 +360 II trymestr
+475 III trymestr Energia[kJ) 9541 8136– 11208 8579 7005– 10001 9998 9012– 11863 – Białko (g) 98 82–111 84 68–109 95 75–121 54–90 Tłuszcz (g) 86 67–104 72 58–89 84 68–105 +8–+14 II try-mestr +11–+18 III trymestr Wielonienasycone kwasy tłuszczowe (mg) 0,05 0–0,2 0 0–0,1 0 0–0,2 DHA+EPA 250 mg/d, najlepiej w postaci 2 porcji ryb/tydz., w tym raz ryby tłuste + 100–200 mg DHA-/d / 600–1000 Węglowodany (g) 295 247–342 262 209–319 324 287–369 175 Błonnik pokarmowy (g] 29 21–35 26 20–36 25 19–32 Sacharoza (g) 35 23–53 39 29–58 67 49–83 – Składniki mineralne Sód (mg) 3968 3152–4905 3277 2499–4212 3519 2949–4603 1500 Potas (mg) 3757 2901–4530 3742 2894–4721 3852 3066–4934 3500 Wapń (mg) 949 665–1297 686 456–1021 983 698–1327 1000 Fosfor (mg) 1621 1357–1878 1388 1073–1691 1611 1281–2029 700 Magnez (mg) 366 293–454 332 259–401 356 310–444 360 / 200–1000 Żelazo (mg) 13 10–16 12 9–15 13 9–16 27 Cynk (mg) 13 10–16 11 9–14 12 9–14 11 Miedź (mg) 1 1–2 1 1–2 1 1–2 1,0 Jod (μg) 140 106–188 142 97–186 144 105–176 220 / 200 Mangan (mg) 5 3–8 4 3–7 5 3–7 2,0 Witaminy Witamina A (μg) 1034 693–1628 1079 819–1711 1197 729–1840 770 Witamina D (μg) 2 2–4 2 1–3 3 2–4 15 / 2000 IU Witamina E (mg) 14 10–18 13 9–17 13 10–17 10
Składniki Wzór żywienia 1 dieta jogurtowo--zbożowo-mięsna Wzór żywienia 2 dieta serowo-owo-cowo-warzywna Wzór żywienia 3 dieta
mleczno-zbo-żowo-cukrowa 2017 r. / Standar-Zalecenia dy Medyczne media-na zakres 1 Q-3 Q media-na zakres 1 Q-3 Q media-na zakres 1 Q-3 Q Witamina B1 (mg) 2 1–2 1 1–2 1 1–2 1,4 Witamina B2 (mg) 2 2–2 2 1–2 2 2–3 1,4 Witamina PP (mg) 20 16–26 16 13–22 19 15–26 18 Witamina B6 (mg) 2 2–3 2 2–3 2 2–3 1,9 Foliany (μg) 305 238–394 331 253–420 299 234–409 600 / 400 Witamina C (mg) 117 64–205 182 113–287 103 52–213 85 Witamina B12 (μg) 0 3–5 0 2–4 4 3–5 2,6 % energii % energii z białka 17 16–19 17 15–21 16 13–19 10–20 % energii z tłuszczu 34 29–38 31 28–37 31 27–35 20–35 % energii z węglo-wodanów 47 42–52 48 43–52 51 46–55 45–65 1Q – 1 kwartyl, 3Q – kwartyl WNIOSKI
Wyodrębnione wzory żywienia i ich profi l energetyczno-odżywczy wskazuje na potrzebę suplementacji niedoborowych składników odżywczych i dalszego moni-torowania sposobu żywienia kobiet w ciąży.
M. W i ę c h, E. K a w i a k - J a w o r, M . B a r a ń s k a, H. W e k e r
DIETS OF PREGNANT WOMEN IN RELATION TO CURRENT RECOMMENDATIONS S u m m a r y
Introduction. Adequate nutrition of a pregnant woman affects her nutritional status and health of
the child, in its fetal life and during childhood, as well as in adulthood.
Aim. The aim of the study was to assess, through identifi ed dietary patterns, the diets of women
in the second and third trimester of pregnancy in relation to their nutritional status before pregnancy.
Material and methods. The study was conducted among pregnant women, participants of antenatal
classes at the Institute of Mother and Child, based on diet records from the last 24 hours, verifi ed by a dietitian (record/recall method). The study involved 394 women in the age range 19–40 years, during the fi rst single pregnancy without complications. Dietary patterns were identifi ed using the k-means method, on the basis of the groups of products selected after analysing the diets using the nutritional computer program Dieta 6.
Results. As a result of the k-means cluster analysis, three dietary patterns were identifi ed in the
study group of women: dietary pattern 1 – yoghurt-cereal-meat diet, dietary pattern 2 – cottage cheese-fruit-vegetable diet and dietary pattern 3 – dairy-cereal-sugar diet, with a diversifi ed energy value Ta b e l a II. (cd.)
and nutrients profi le. In the group of women with pre-pregnancy underweight, 52.5% ate the cottage cheese-fruit-vegetable diet (dietary pattern 2) with the lowest nutritional value. In the group of women with normal body weight, dietary pattern 1 defi ned as the yoghurt-cereal-meat diet (44.7%) with the highest content of protein and fat predominated. In the group of women with excess body weight, the proportion of women with dietary pattern 1 and 2 was similar and amounted to 44.4% and 46.7%, respectively. Dietary pattern 3, defi ned as the dairy-cereal-sugar diet, with the highest energy value, was the least frequent in this group of women (8.9%), which may indicate awareness of an increased risk of perinatal and postnatal risks of such a diet.
Conclusion. Identifi ed dietary patterns and their energy and nutritional profi le indicate the need for
supplementation of defi cient nutrients and further monitoring of the diets of pregnant women. PIŚMIENNICTWO
1. Barker DJ., Bagby SP., Hanson MA.: Mechanisms of disease: in utero programming in the patho-genesis of hypertension. Nat. Clin. Pract. Nephrol., 2006; 2(12): 700-707. – 2. Cetin I., Cardellicchio M.: Physiology of pregnancy: interaction between mother and child. Annales Nestlé, 2010; 68: 7-15. – 3. Gruszfeld D., Socha P., Niemirska A., Litwin M.: Programowanie żywieniowe. Standardy Medyczne/ Pediatria, 2011; 8: 885-888. – 4. Pudło H., Respondek M.: Programowanie żywieniowe – wpływ odży-wiania kobiet w ciąży na zdrowie dziecka. Journal of Education, Health and Sport, 2016; 6(7): 589-600. – 5. Seremak-Mrozikiewicz A., Barlik M., Drews K.: Programowanie wewnątrzmaciczne jako przyczyna chorób przewlekłych wieku dorosłego. Ginekol. Pol., 2014; 85: 43-48. – 6. Koletzko B., Godfrey KM., Poston L., Szajewska H., van Goudoever JB., de Waard M., Brands B., Grivell RM., Deussen AR., Dodd JM., Patro-Golab B., Zalewski BM., Early Nutrition Project Systematic Review Group: Nutrition during pregnancy, lactation and early childhood and its implications for maternal and long-term child health: The Early Nutrition Project Recommendations. Ann. Nutr. Metab., 2019; 74: 93-106. – 7. Bodnar LM., Siega-Riz AM., Simhan HN., Himes KP., Abrams B.: Severe obesity, gestational weight gain and adverse birth outcomes. Am. J. Clin. Nutr. 2010; 91: 1642-1648. – 8. Gilmore LA., Redman LM.: Weight gain in pregnancy and application of the 2009 IOM guidelines: toward a uniform approach. Obesity (Silver Spring), 2015; 23(3): 507-511. – 9. Institute of Medicine and National Research Council. Weight Gain During Pregnancy. Reexamining the Guidelines. National Research Council 2009, www.nap.edu/cata-log/12584.html (15.03.2019). – 10. The American College of Obstetricians and Gynecologists. Weight gain during pregnancy. Committee Opinion No. 548. Obstet. Gynecol., 2013; 121: 210-212.
11. Hu FB.: Dietary pattern analysis: a new direction in nutritional epidemiology. Curr. Opin. Lipidol., 2002; 13(1): 3-9. – 12. Ikem E., Halldorsson TI., Birgisdóttir BE., Rasmussen MA., Olsen SF., Maslova E.: Dietary patterns and the risk of pregnancy-associated hypertension in the Danish National Birth Cohort: a prospective longitudinal study. BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology, 2019; doi: 10.1111/1471-0528. – 13. Jarman M., Mathe N., Ramazani F., Pakseresht M., Robson PJ., Johnson ST., Bell RC. and the APrON and ENRICH study teams: Dietary patterns prior to pregnancy and associations with pregnancy complications. Nutrients, 2018; 10(7):914; doi:10.3390/nu10070914. – 14. Paknahad Z., Fallah A., Moravejolahkami AR.: Maternal dietary patterns and their association with pregnancy outcomes. Clin. Nutr. Res., 2019; 8(1): 64-73. – 15. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album Fotografi i Produktów i Potraw. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2011.
