Zawartość fluoru w napojach bezalkoholowych produkowanych w Polsce

MA£GORZATA JÊDRA, BOGUMI£A URBANEK-KAR£OWSKA, HALINA GAWARSKA, DOROTA SAWILSKA-RAUTENSTRAUCH

ZAWARTOή FLUORU W NAPOJACH BEZALKOHOLOWYCH PRODUKOWANYCH W POLSCE

FLUORIDE CONTENT OF SOFT DRINKS PRODUCED IN POLAND

Zak³ad Badania ¯ywnoœci i Przedmiotów U¿ytku Pañstwowy Zak³ad Higieny

00-791 Warszawa, ul Chocimska 24 Kierownik: doc. dr hab. K. Kar³owski

Oznaczono poziom fluoru w pobranych z rynku napojach bezalkoholowych wytwarzanych przez 32 zak³ady na terenie kraju. Oceniono wp³yw niektórych sk³adników na poziom fluoru w napojach. Omówiono na podstawie uzyskanych wyników oraz piœmiennictwa wp³yw spo¿ycia napojów na pobranie fluoru.

S³owa kluczowe: fluor, napoje, napoje bezalkoholowe Key words: fluoride, beverages, soft drinks

WSTÊP

¯ywnoœæ i woda stanowi¹ w warunkach naturalnych podstawowe Ÿród³o fluoru dla orga-nizmu. Pierwiastek ten, w odpowiednich proporcjach z wapniem, bierze udzia³ w minerali-zacji tkanki kostnej. Ze wzglêdu na du¿¹ aktywnoœæ biologiczn¹ mo¿e mieæ równie¿ wp³yw niekorzystny, gdy¿ jego nadmierna kumulacja prowadzi do schorzenia (fluorozy) uwidocz-niaj¹cego siê w postaci zmian struktury koœci i szkliwa zêbów. Fluoroza jest rozpowszech-niona w niektórych rejonach Chin, Indii, Afryki, gdzie ludnoœæ korzysta ze Ÿróde³ wody o du¿ej zawartoœci fluorków. Badania wykonane w Afryce Po³udniowej wykaza³y wystêpo-wanie fluorozy w powi¹zaniu z zawartoœci¹ pierwiastka w wodzie pitnej w iloœci przekra-czaj¹cej 2 mg/l. W rejonach o wysokiej œredniej temperaturze (ok. 26°C) poziom fluoru w wodzie pitnej nie powinien przekraczaæ 1 ppm, ze wzglêdu na zwiêkszone jej spo¿ycie [14].

W badaniach wykonanych w USA, w klimacie ch³odniejszym od afrykañskiego, nie stwier-dzono istotnych zale¿noœci miêdzy iloœci¹ spo¿ywanych p³ynów i œredni¹ temperatur¹ dzienn¹ w ¿adnej grupie wiekowej dziewczynek ani ch³opców, natomiast wykazano, ¿e pobranie p³ynów przez dzieci jest w sposób znacz¹cy zwi¹zane z wiekiem, p³ci¹, statusem spo³ecz-nym i ras¹ [19].

Badaj¹c pobranie fluoru przez dzieci irañskie [24] ¿yj¹ce w 3 rejonach, charakteryzuj¹-cych siê ró¿nym poziomem fluoru w wodzie: 0,3; 0,6; 4,0 mg/litr, obliczono, ¿e ponad 70%

fluoru w diecie pochodzi z napojów, przy czym napoje przyrz¹dzone z wody o najwy¿szym poziomie fluoru wnosz¹ do diety nawet 87% fluoru.

W ostatnim okresie w Polsce mo¿na zaobserwowaæ zmiany w zakresie spo¿ywanych napojów. Na podstawie jad³ospisów z domów dziecka i internatów szkolnych [11] stwier-dzono, ¿e w miejsce napojów przygotowywanych na bazie wody wodoci¹gowej (takich jak kompot, woda z sokiem) wprowadzane s¹ napoje bezalkoholowe, soki i napoje mleczne.

Wœród ankietowanych uczniów klas I-III w szko³ach sto³ecznych, drugie œniadanie za-bierane z domu przez 14,6% dzieci zawiera³o napoje gazowane. Dodatkowo 22% dzieci kupowa³o w sklepiku szkolnym napoje gazowane i 28,8% soczki [17]. Podobne dane uzy-skano we Wroc³awiu, badaj¹c jad³ospisy w grupie dzieci oty³ych w wieku 13-15 lat – napo-je gazowane spo¿ywa³o 11,6% [7].

Oceniaj¹c sposób ¿ywienia studentów [9] stwierdzono, ¿e jedynie ok. 13% pije wy³¹cz-nie kawê lub herbatê a wiêkszoœæ w³¹cza do diety soki owocowe i warzywne oraz napoje mleczne. Najliczniejsza grupa badanych wypija³a dziennie 3 szklanki ale wœród mê¿czyzn ponad 43% spo¿ywa³o co dzieñ 6 szklanek napojów. Tak wiêc zawartoœæ fluoru w napojach mo¿e mieæ istotny wp³yw na dzienne pobranie tego pierwiastka.

Poziom fluoru w wodzie do picia w Polsce, zgodnie z danymi stacji sanitarno-epidemio-logicznych, wynosi³ najczêœciej 0,1-0,7 mg/l. Wy¿sze stê¿enia stwierdzono w niektórych ujêciach wody w okolicach Gdañska, Elbl¹ga, Skierniewic i Jeleniej Góry [5, 6, 20].

W Polsce dzia³a oko³o 500 producentów napojów, wœród których s¹ firmy niewielkie, wytwarzaj¹ce produkty na rynek lokalny oraz wielcy producenci, których napoje s¹ dostêp-ne na terenie ca³ego kraju. Zak³ady produkcyjdostêp-ne czêsto dysponuj¹ w³asnymi ujêciami wody i w takich przypadkach poziom fluoru mo¿e byæ inny ni¿ w wodzie wykorzystywanej do celów spo¿ywczych przez mieszkañców tego terenu. Przyk³adem mo¿e byæ Warszawa, gdzie poziom fluoru w wodzie z wodoci¹gów miejskich wynosi œrednio 0,15 mg/l natomiast woda ze studni g³êbinowych, udostêpnionych mieszkañcom w wielu punktach miasta, zawiera w litrze œrednio 0,3 mg jonów fluorowych.

Celem pracy by³o zbadanie zawartoœci fluoru w napojach bezalkoholowych produkowa-nych w Polsce i dostêpprodukowa-nych na rynku krajowym.

MATERIA£ I METODY

Przedmiotem badañ by³y ró¿ne rodzaje napojów bezalkoholowych. Napoje produkowane na ba-zie wody pitnej, Ÿródlanej lub mineralnej, zawiera³y wymienione w sk³adba-zie na etykietach: substan-cje smakowo-aromatyczne, barwniki, substansubstan-cje s³odz¹ce i/lub cukier; niektóre napoje zawiera³y ponadto konserwanty i CO2. W zale¿noœci od zawartych w nich sk³adników podzielono je na 5 grup:

A – wody Ÿródlane i mineralne (8 próbek)

B – napoje z dodatkiem soków lub koncentratów owocowych (38 próbek) C – napoje typu cola (19 próbek)

D – napoje typu oran¿ada (6 próbek) E – napoje z ekstraktem herbaty (10 próbek)

Do badañ pobrano napoje wytwarzane przez 30 producentów w 32 zak³adach, zlokalizowanych w województwach: podlaskim, warmiñsko-mazurskim, pomorskim, zachodnio-pomorskim, wielko-polskim, ³ódzkim, mazowieckim, dolnoœl¹skim, ma³owielko-polskim, podkarpackim. Wœród producentów znajduje siê 14 firm, których napoje s¹ dostêpne w sklepach ca³ego kraju. Napoje w opakowaniach jednostkowych zakupiono w kilku miastach Polski.

Próbki napojów gazowanych pozbawiano dwutlenku wêgla przechowuj¹c je w zlewkach w tem-peraturze 25°przez 24 godz., okresowo mieszaj¹c. Kontrolowano odczyn próbek i w razie koniecz-noœci doprowadzano do pH 5,2, dodaj¹c nasycony roztwór wêglanu sodu. Przed pomiarem do pró-bek o obj. 50 ml dodawano 5 ml buforu (TISAB III with CDTA – Total Ionic Strenght Adjustment Buffer – f-my Thermo Orion).

Oznaczenia zawartoœci fluoru wykonywano na aparacie firmy Orion Research Inc., model 920A. elektrod¹ jonoselektyw¹, stosuj¹c dwukrotne dodawanie standardowych roztworów NaF (Fluoride Standard 100 ppm F- _{f-my Orion).Wykrywalnoœæ tej metody wynosi 10-} 6 _{mola/l (0,02 mg/l).}

Zawartoœæ fluoru w próbce napoju jest œredni¹ z 3 pomiarów. Wzglêdne odchylenie standardowe nie przekracza³o 7%.

WYNIKI I OMÓWIENIE

Wykonano oznaczenia w 81 próbkach napojów. Lokalizacjê zak³adów produkcyjnych przedstawiono na ryc. 1.

Ryc. 1. Rozmieszczenie na obszarze Polski zak³adów produkuj¹cych badane napoje Distribution of factories produced investigated drinks in Poland

Zawartoœæ fluoru w ró¿nego rodzaju napojach wytwarzanych przez 9 producentów przed-stawiono na ryc. 2. Porównuj¹c uzyskane wartoœci stwierdzono, ¿e poziom tego pierwiast-ka by³ podobny w wodzie i napojach pochodz¹cych z jednego zak³adu produkcyjnego. Woda u¿ywana do produkcji stanowi g³ówny sk³adnik napojów tote¿ wp³ywa istotnie na zawartoœæ w nich fluoru. Ró¿nice w sk³adzie napojów, polegaj¹ce na dodatku koncentratów soków z ró¿nych owoców, ekstraktu cola lub substancji dodatkowych, wp³ywa³y w niewiel-kim stopniu na ró¿nice poziomu fluoru jednak¿e nie zaobserwowano sta³ej tendencji w tym zakresie.

Badania meksykañskie napojów pobranych z rynku Mexico City wykaza³y, ¿e œrednie stê¿enia fluoru by³y ponad trzykrotnie wy¿sze w sokach i ok. dwukrotnie wy¿sze w napo-jach gazowanych i cola ni¿ w wodzie butelkowanej (0,21mg/l) [12]. Natomiast w USA, badaj¹c napoje Coca Cola Co. produkowane w 7 miejscowoœciach stanu Iowa stwierdzono, ¿e zawartoœæ aromatów, cukru, kofeiny a tak¿e rodzaj opakowañ nie wp³ywa³y na ró¿nice w poziomie fluoru [8].

Napoje z ekstraktem herbaty wytwarzano jedynie w 3 zak³adach. Zawartoœæ fluoru w tych napojach by³a bardzo zró¿nicowana i waha³a siê od 0,08 do 1,28 mg/l a wiêc 0,016 do 0,26 mg fluoru/200ml (szklankê). Suche liœcie herbaty zawieraj¹ fluor w iloœci do kilku-set mg/kg. Znaczne iloœci fluoru obecne s¹ równie¿ w ekstraktach herbaty stosowanych jako dodatek do napojów. Poziom fluoru w takich napojach mo¿e byæ wielokrotnie wy¿szy ni¿ w wodzie stosowanej do ich wytwarzania. Czêste spo¿ywanie napojów ice tea mo¿e znacz¹co wp³ywaæ na zwiêkszenie dziennego pobrania fluoru [10].

Ryc. 2. Porównanie zawartoœci fluoru w ró¿nych grupach napojów produkowanych przez wybrane zak³ady

Comparison of fluoride contents in different groups of drinks which where produced by selected factories                     3URGXFHQW ) P J O $ % & ' ( *UXS\QDSRMyZ

Œredni¹ zawartoœæ fluoru w napojach produkowanych przez zak³ady rozmieszczone na terenie Polski przedstawia Tabela I. W przypadku produkcji w jednym zak³adzie kilku asor-tymentów napojów (z grup A – D), podano równie¿ zakres uzyskanych wyników umiesz-czaj¹c dla porównania œredni¹ zawartoœæ fluoru w napojach z ekstraktem herbaty (grupa E). Na podstawie œredniej zawartoœci fluoru w napojach mo¿na wnioskowaæ o poziomie tego pierwiastka w wodzie stosowanej do produkcji w danym zak³adzie. W wiêkszoœci bada-nych napojów (20 zak³adów) stwierdzono niski poziom fluoru od 0,1 do 0,3 mg/l, poni¿ej 0,1 mg/l stwierdzono w napojach 8 producentów, a zawartoœæ fluoru powy¿ej 0,3 mg/l w napojach 4 producentów.

Uwzglêdniaj¹c wartoœci uzyskane we wszystkich pomiarach obliczono œredni¹ zawar-toœæ fluoru w badanych napojach – 0,17 mg/litr. W badaniach przeprowadzonych na terenie Niemiec stwierdzono podobny poziom fluoru 0,014-0,35 mg/l przy czym poziom fluoru w wodzie pitnej w ró¿nych rejonach wynosi³ 0,02-0,17 mg/l [2].

Ta b e l a I . Zawartoœæ fluoru w napojach bezalkoholowych wytwarzanych przez zak³ady na tere-nie Polski

Fluoride content in soft drinks produced by factories in Poland

* przedstawiona na rycinie 1

** zakres wartoœci oznaczonych w ró¿nych grupach napojów (A,B,C,D), w nawiasie podano œredni¹ zawartoœæ fluoru w napojach z grupy E (z dodatkiem ekstraktu herbaty)

/RNDOL]DFMD ]DNáDGXSUR GXNF\M QHJR  UHGQLD ]DZDUWR ü IOXRUX >PJO@ =DNUHV  >PJO@ /RNDOL]DFMD ]DNáDGX SURGXNF\M QHJR  UHGQLD ]DZDUWR ü IOXRUX >PJO@ =DNUHV  >PJO@   ±   ±      _{±}±      ±      ±   ±   ±_   ±   _         ±         ±   ±   ±   ±   ±   ±      ±   ±      ±      ±   ±    ±

Wœród badanych próbek wysokim poziomem fluoru 1,39 mg/l wyró¿nia³a siê woda mi-neralna „Augustowianka”(miejsce produkcji nr 3). Pozosta³e badane wody zawiera³y od 0,01 do 0,39 mg fluoru/litr. Zawartoœæ fluoru we wszystkich badanych wodach Ÿródlanych i mineralnych by³a zgodna z wartoœciami deklarowanymi na etykietach. Zgodnie z wynika-mi badañ opublikowanych w 1999 roku, poziomy fluorków w krajowych wodach wynika- mineral-nych wynosz¹ najczêœciej od 0,1 do 0,3 mg/l, w niektórych stwierdzono do 0,8 mg/l [3].

Przy podawaniu wody mineralnej do picia niemowlêtom i ma³ym dzieciom lub stosowa-niu takiej wody do przygotowania posi³ków z preparatów dla nich przeznaczonych, nale¿y zwracaæ uwagê na zawartoœæ rozpuszczalnych sk³adników mineralnych, w tym równie¿ flu-orków [22]. Potwierdzono zwi¹zek miêdzy pobraniem fluoru z napojów przez niemowlêta a fluoroz¹ mlecznych zêbów. Badania takie przeprowadzono na terenie gdzie woda komu-nalna by³a fluorkowana [16].

Jony fluorkowe znajduj¹ce siê w wodzie s¹ ³atwo wch³aniane tote¿ d³ugotrwa³e spo¿y-wanie niektórych wód mineralnych znajduj¹cych siê na rynku europejskim (8,5 mg F-_/l) mo¿e powodowaæ fluorozê koœci i uszkodzenie nerek [1]. W zwi¹zku ze stwierdzeniem takich przypadków Komisja Europejska opublikowa³a w 2003 r. listê sk³adników natural-nie obecnych w wodach mineralnych, ich maksymalne stê¿enia i wymagania dotycz¹ce zna-kowania. Maksymalny poziom fluorków, którego przekroczenie mo¿e stanowiæ zagro¿enie dla zdrowia publicznego, okreœlono na 5 mg/l [4].

Zwiêkszony poziom fluoru w napojach mo¿e byæ równie¿ zwi¹zany z produkcj¹ ich na terenie objêtym fluorkowaniem wody pitnej. Jeœli zak³ad wytwórczy korzysta³ z ujêcia wody z dodatkiem 1 mg fluoru/litr to poziom fluoru w napojach gazowanych wynosi³ 0,37-0,55 mg/l podczas gdy napoje produkowane w innej okolicy zawiera³y jedynie do 0,15 mg/l. [21]. Problem ten nie dotyczy Polski, lecz fluorkowanie wody odbywa siê w niektórych rejonach krajów europejskich i innych i ma na celu profilaktykê próchnicy zêbów.

Badania przeprowadzone w USA z udzia³em 642 dzieci w wieku 1-5 lat potwierdzi³y, ¿e regularne spo¿ywanie napojów gazowanych, napojów instant i soków owocowych jest zwi¹-zane ze zwiêkszonym ryzykiem próchnicy zêbów [15]. Napoje owocowe zawieraj¹ znacz-ne iloœci kwasów, które wp³ywaj¹ na erozjê zêbów. W doœwiadczeniach in vitro stwierdzo-no, ¿e wysycenie napoju CaF2 mo¿e zredukowaæ o 28% uszkodzenia zêbów, wywo³ane przez napoje o pH > 3,0 natomiast w roztworach bardziej kwaœnych fluorek nie wywiera dzia³ania ochronnego [13].

Zgodnie z krajowym ustawodawstwem najwy¿sza dopuszczalna zawartoœæ fluorków w wodzie do picia i na potrzeby gospodarcze wynosi 1,5 mg/l [18].

Uzyskane wyniki odniesiono do norm ¿ywienia dla ludnoœci w Polsce [23], wed³ug któ-rych dawka fluoru odpowiednia dla niemowl¹t w pierwszym roku ¿ycia waha siê od 0,1 do 0,7 mg/dzieñ, dla dzieci do 3 lat wzrasta do 1,0 mg/dzieñ , dla m³odzie¿y 10-18 lat wynosi do 2,5 mg/dzieñ a dla osób doros³ych mieœci siê w granicach 1,5 do 4,0 mg/dzieñ.

WNIOSKI

1. Napoje z ekstraktem herbaty (ice tea) oraz niektóre wody mineralne mog¹ stanowiæ istotne Ÿród³o fluoru w diecie. Dzienne spo¿ycie tych napojów powinno byæ kontrolowane szczególnie w przypadku dzieci.

za-wartoœæ tego pierwiastka w wodzie wykorzystywanej do ich produkcji. Spo¿ywanie tych napojów nie stwarza realnej mo¿liwoœci przekroczenia dziennego pobrania fluoru.

Podziêkowanie

Autorzy dziêkuj¹ pani Annie Moczyd³owskiej za pomoc techniczn¹ przy wykonywaniu pracy.

M . J ê d r a , B . U r b a n e k - K a r ³ o w s k a , H . G a w a r s k a , D . S a w i l s k a - R a u t e n s t r a u c h FLUORIDE CONTENT OF SOFT DRINKS PRODUCED IN POLAND

Summary

Fluoride content of 81 commercial brands of soft drinks and bottled waters were determined using potentiometric method with ion selective electrode.

In the beverages produced in the same factory fluoride level were similar. The connection betwe-en elevation of fluoride levels and ingredibetwe-ents of investigated products such as juice or cola extract was not found. However, in some samples of ice tea drinks containing the tea extract fluoride levels might have been raised up to 1,28 mg/l.

Fluoride contents of beverages from 28 producers ranged from 0,01 to 0,30 mg/l and only from 4 producers up to 0,60 mg/l. The highest level of fluoride (1,39 mg/l) has been determined in one sample of mineral water.

In conclusion, ice tea beverages and certain mineral water, made and sold in Poland, may consti-tute an important source of fluoride in diet. Their consumption, particularly in case of children, must be controlled.

PIŒMIENNICTWO

1. Boivin G., Chavassieux P., Chapuy M.C., Baud C. A., Mounier P. J.: Histomorphometric profile of bone fluorosis induced by prolonged ingestion of Vichy Saint-Yorre water. Comparise with bone fluorine levels. Pathol. Biol. 1986, 34, 33-39.

2. Bergmann R.: Fluorid in the Ernahrung des Mennschen. Biologiscge Bedeutung fur den wach-senden Organismus. Habilitationsschrift. Berlin. Virchow-Klinikum der Humboldt-Universitat, 1995, 133 pp.

3. Borysewicz-Lewicka M., Ch³apowska J., Wagner L., Trykowski J.: Ocena zawartoœci fluorków w niektórych krajowych wodach mineralnych. Czas Stomat. 1999, LII, 29-32.

4. Commission Directive 2003/40/EC of 16 May 2003 establishing the list, concentration limits and labeling requirements for the constituents of natural mineral waters and the conditions for using ozone-enriched air for the treatment of natural mineral waters and the conditions for using ozone-enriched air for the treatment of natural mineral waters and spring waters. Off. J. Europe-an Union L 126/34, 22.05.2003.

5. Czarnowski W., Wrzeœniowska K., Krechniak J.: Fluoride in drinking water and human urine in northern and central Poland. Sci.Total Environ. 1996, 191, 177-184.

6. Gajewska R., Nabrzyski M.: Wystêpowanie fluorków w wodzie pitnej i w preparatach do czysz-czenia zêbów pochodzenia zagranicznego i krajowego. Bromat. Chem.Toksykol. 1993, XXVI, 5-11.

7. Grajeta H., Biernat J.: Badanie przyczyn wystêpowania nadwagi i oty³oœci u dzieci w wieku 13-15 lat. Bromat. Chem.Toksykol. 2005, XXXVIII Suplement, 41-44.

8. Heilman J.R., Kiritsy M.C., Levy S.M: Assessing fluoride levels of carbonated soft drinks. JADA 1999, 130, 1593-1599.

9. Ilow R., Regulska-Ilow B.: Ocena sposobu ¿ywienia studentów Akademii Medycznej we Wroc³a-wiu w latach 1993-1994. Bromat. Chem.Toksykol. 1997, XXX,, 1, 37-43.

10. Jêdra M., Urbanek-Kar³owska B., Gawarska H., Sawilska-Rautenstrauch D., Badowski P.: Za-wartoœæ fluoru w herbatach oraz napojach i koncentratach napojów z ekstraktem herbaty, Bro-mat. Chem. Toksykol. Suplement, 2003, str. 41-45.

11. Jêdra M., Urbanek-Kar³owska B., Gawarska H., Sawilska-Rautenstrauch D., Bertrandt J., K³os A.: Zawartoœæ fluoru w dietach dzieci, m³odzie¿y i osób doros³ych z Polski centralnej. ¯ywienie Cz³owieka i Metabolizm, 2005, XXXII suplement 1– cz. II, 728-732.

12. Jimenez-Farfan M.D., Hernandez-Guerrero J.C., Loyola-Rodriquez J.P., Ledesma-Montes C.: Fluoride content in bottled waters, juices and carbohydrated soft drinks in Mexico City, Mexico. Int. J. Pediatr. Dent. 2004, 14, 260-266.

13. Larsen M.J., Richards A.: Fluoride is unable to reduce dental erosion from soft drinks. Caries Res. 2002, 36, 75-80.

14. Louw A.J., Grobler S.R., van W Kotze T . J.: Degree of fluorosis in areas of South Africa with differing levels of fluoride in drinking water. Gen. Dent.2002, 50, 352-356.

15. Marshall T.A., Levy S. M., Broffitt B., Warren J.J., Eichenberger-Gilmore J.M., Burns T.L., Stumbo P.J.: Dental caries and beverage consumption in young children. Pediatrics, 2003, 112, 184-191.

16. Marshall T.A., Levy S.M., Warren J.J., Broffitt B., Eichenberger-Gilmore J.M., Stumbo P.J.: Associations between intakes of fluoride from beverages during infancy and dental fluorosis of primary teeth. J. Am. Coll. Nutr. 2004, 23, 108-116.

17. Ostalska J., Bzdêga J., Klarecki D.: Promocja zdrowego ¿ywienia wœród dzieci objêtych kszta³-ceniem zintegrowanym klas I-III wybranych szkó³ podstawowych z gminy Warszawa-Bielany. ¯ywienie Cz³owieka i Metabolizm, 2005, XXXII, suplement Nr 1 cz. 1. 284-289.

18. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 r. w sprawie wymagañ dotycz¹cych jakoœci wody przeznaczonej do spo¿ycia przez ludzi. Dz.U. 2002, nr 203, poz. 1718.

19. Sohn W., Heller K.E., Burt B.A.: Fluid consumption related to climate among children in the United States. J. Public Health Dent. 2001, Spring, 61 (2) 99-106;

20. Szponar L., Traczyk I., Wojtasik A., Rutkowska U.: Fluor w profilaktyce próchnicy. Cz. I. Rola fluoru, Ÿród³a i spo¿ycie. ¯ywn. ¯yw. Zdr. 1998, 2, 151.

21. Walters C.B., Sherlock J.C., Evans W.H., Read J.I.: Dietary intake of fluoride in the United Kingdom and fluoride content of some foodstuffs. J. Sci. Food. Agric.1983, 34 (5) 523-528. 22. Weker H., Wiêch M.: Woda w ¿ywieniu dziecka – podstawowe kryteria oceny. Bromat

Chem.Tok-sykol.2005, XXXVIII suplement, 321-324.

23. Ziemlañski Œ., Bu³hak-Jachymczyk B., Budzyñska-Topolewska J. i wsp.: Normy ¿ywienia dla ludnoœci w Polsce (energia, bia³ko, t³uszcze, witaminy i sk³adniki mineralne). Nowa Medycyna 1995, 5, 1.

24. Zohouri F.V., Rugg-Gunn A.J.: Sources of dietary fluoride intake in 4 year-old children residing in low, medium and high fluoride areas in Iran. Int. J. Food Sci. Nutr. 1999, 50 (4) 265-274.