Marta Buczkowska,Jagoda Garbicz1, Michał Górski1, Dominika Klein1,
Danuta Garbowska1, Anna Głogowska-Gruszka
ZAWARTOŚĆ ROZPUSZCZALNYCH SZCZAWIANÓW W WYBRANYCH PŁATKACH ZBOŻOWYCH POCHODZĄCYCH
Z UPRAW TRADYCYJNYCH I EKOLOGICZNYCH Zakład Toksykologii i Ochrony Zdrowia w Środowisku Pracy, Katedra Toksykologii i Uzależnień, Wydział Zdrowia Publicznego w Bytomiu,
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, 41-902 Bytom, ul. Piekarska 18 Kierownik: dr hab. n. med. P. Rozentryt
1 II SKN przy Zakładzie Toksykologii i Ochrony Zdrowia w Środowisku Pracy, Katedra Toksykologii i Uzależnień
Kierownik: mgr M. Buczkowska
Celem pracy było określenie zawartości rozpuszczalnych szczawianów w wy-branych płatkach zbożowych pochodzących z rolnictwa konwencjonalnego oraz ekologicznego. Zawartość rozpuszczalnych szczawianów w płatkach zbożowych oznaczano metodą manganianometryczną. Oznaczoną zawartość szczawianów rozpuszczalnych przeliczono na 100 g suchej masy badanego produktu. Naj-większą zawartość rozpuszczalnych szczawianów stwierdzono w ekologicznych płatkach owsianych (131,0 mg), a najmniejszą w płatkach ryżowych z uprawy tradycyjnej (13,5 mg). Przeciętna koncentracja szczawianów w konwencjo-nalnych płatkach zbożowych kształtowała się na poziomie 45,0 mg, natomiast w przypadku płatków z rolnictwa ekologicznego wynosiła 74,0 mg.
Słowa kluczowe: szczawiany, płatki zbożowe, rolnictwo tradycyjne, rolnictwo eko-logiczne.
Key-words: soluble oxalates, cereal fl akes, traditional agriculture, organic farming. Szczawiany zaliczane są do związków antyodżywczych, czyli substancji nieposia-dających jednoznacznie toksycznego charakteru, ale wykazujących działanie szkodli-we w określonych warunkach lub przy spożyciu większych ilości. Sole kwasu szcza-wiowego naturalnie występują w niektórych roślinach, zwłaszcza w ich nasionach i liściach (głównie w szczawiu, szpinaku, rabarbarze, a także w kawie i herbacie), które stanowią główne egzogenne źródło tych związków dla naszego organizmu (1). Przeprowadzone do tej pory badania wskazują na zróżnicowany udział spożywa-nych przez nas produktów w ogólnej ilości przyswajaspożywa-nych szczawianów. Holmes
i Kennedy (2) wykazali, że zależność między zawartością szczawianów w diecie
10 do nawet 72%. Z kolei Gasińska i Gajewska (3) zaobserwowały, że głównym źródłem szczawianów w diecie osób dorosłych były popularne używki takie, jak kawa i herbata (80–85%), podczas gdy tylko 15–20% szczawianów było dostar-czanych z pozostałymi produktami pochodzenia roślinnego. Oprócz źródeł egzo-gennych, kwas szczawiowy może powstać naturalnie w organizmie pod wpływem metabolicznej przemiany niektórych związków, np. kwasu askorbinowego, glikok-sylanu (4).
Pod względem chemicznym szczawiany możemy podzielić na sole: rozpuszczal-ne (sodowe, potasowe i amonowe) oraz nierozpuszczalrozpuszczal-ne (wapnia, magrozpuszczal-nezu i że-laza) (1, 3). Wchłonięciu w przewodzie pokarmowym ulega średnio tylko 6–14% szczawianów, jednak u niektórych osób ich absorbcja może być wyższa niż 50% (5). Związki te mogą być wchłaniane w dowolnym odcinku przewodu pokarmowego, jednak największe ich ilości ulegają absorbcji w żołądku i okrężnicy (6). Nadmiar szczawianów w diecie może stać się przyczyną problemów zdrowotnych i predys-ponować do wystąpienia kamicy nerkowej oraz wpływać na ujemny bilans wapnia, żelaza i magnezu (7). Należy jednak pamiętać, że aktywne biochemicznie pozosta-ją tylko sole rozpuszczalne i to one wywierapozosta-ją niekorzystny wpływ na organizm człowieka. Ich zbyt duża podaż powoduje wzrost stężenia kwasu szczawiowego w moczu, co sprzyja tworzeniu się kryształków i kamieni nerkowych. Wykazano także ich niekorzystny wpływ na pracę serca i kurczliwość mięśnia sercowego oraz powiązano ich nadmiar z występowaniem zapalenia stawów (1). Badania wskazują także, że spożycie dużych ilości szczawianów może wiązać się z upośledzeniem funkcjonowania układu nerwowego oraz zmianami skórnymi (4). Nierozpuszczalne sole kwasu szczawiowego nie ulegają wchłonięciu w przewodzie pokarmowym, w formie niezmienionej docierają do jelita grubego, a następnie wydalane są z ka-łem (6).
Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, dopuszczalne dzienne spożycie (ang.
Acceptable Daily Intake, ADI) szczawianów wynosi 250 mg/dobę dla osób
zdro-wych oraz ok. 40–50 mg/dobę dla osób ze zwiększonym ryzykiem tworzenia się kamieni nerkowych (6).
Dostępność szczawianów w konsumowanej żywności jest zależna od kilku czyn-ników. Wpływa na to przede wszystkim sposób obróbki żywności. Gotowanie pro-duktów bogatych w szczawiany powoduje częściowe przechodzenie tych związków do wody. Ubytki mogą wynosić nawet 50% (8) Odsetek szczawianów zaabsorbo-wanych w jelicie zależy również od innych składników diety. Wysoka zawartość wapnia, magnezu czy błonnika w spożywanych pokarmach zmniejsza absorbcję szczawianów w przewodzie pokarmowym (1, 6). W badaniach zwrócono także uwagę na udział mikrofl ory jelitowej w metabolizmie szczawianów (4, 9). Uważa się, że za rozkład tych związków, zarówno u zwierząt, jaki i u ludzi, odpowiedzialne są beztlenowe bakterie Oxalobacter formigenes. Bakterie te warunkują homeostazę kwasu szczawiowego w organizmie, a ich brak może przyczyniać się do występo-wania idiopatycznej kamicy nerkowej (4).
Płatki zbożowe, np. owsiane czy ryżowe są bardzo popularne wśród konsumen-tów i często stanowią podstawę posiłków, głównie śniadań. Wiadomo, że są one bogatym źródłem błonnika pokarmowego, kwasów tłuszczowych omega-3 a także skrobi, białka, witamin i minerałów. Z tego względu są spożywane zarówno przez
osoby zdrowe, jak i chorych, zwykle nieświadomych ich działania antyodżywczego. Jednak brakuje krajowych doniesień naukowych dotyczących zawartości kwasu szczawiowego w wybranych produktach zbożowych (1, 10).
Celem badań było określenie zawartości rozpuszczalnych szczawianów w wy-branych płatkach zbożowych pochodzących z rolnictwa konwencjonalnego oraz ekologicznego.
MATERIAŁ I METODY
Materiał do badań stanowiły płatki zbożowe (n=60), pochodzące z rolnictwa kon-wencjonalnego (n=30) i ekologicznego (n=30), zakupione w okresie od grudnia 2017 do lutego 2018 r. w sieciach handlu detalicznego na terenie województwa śląskiego. Wybrane produkty pochodziły z różnych krajów (tab. I).
Ta b e l a I. Charakterystyka badanych produktów Ta b l e I. Characteristics of analyzed products
Rodzaj płatków zbożowych
Typ rolnictwa
Kraj pochodzenia ekologiczne konwencjonalne
Owsiane 4 5 Polska / Poland
2 1 Niemcy / Germany
Żytnie 3 1 Niemcy / Germany
0 2 Polska / Poland
Ryżowe 0 3 Polska / Poland
3 0 Włochy / Italy
Jaglane 2 1 Ukraina / Ukraine
1 2 Polska / Poland
Pszenne 2 2 Niemcy / Germany
2 2 Czechy / Czech Republic
Orkiszowe 3 0 Niemcy / Germany
0 3 Polska / Poland
Gryczane 3 0 Chiny / China
0 3 Polska / Poland
Amarantusowe 2 2 Indie / India
Jęczmienne 3 0 Niemcy / Germany
0 3 Polska / Poland
Łącznie 30 30
Przygotowanie próbek
Przed wykonaniem analiz wszystkie próbki zostały drobno zmielone za pomocą miksera laboratoryjnego (neoLab Laboratory Blender 8010EB, model HGBTWT).
Do badania odważano (waga elektroniczna, Radwag, model AS 60/220/C/2) 2 g uprzednio zmielonych płatków, które następnie zalewano 100 cm3 gorącej wody destylowanej o II stopniu czystości (demineralizator Hydrolab seria HLP, model Smart UV). Płatki gotowano przez 5–10 min w zależności od zaleceń producenta. Powstałą zawiesinę odwirowywano przez 10 min przy 3000 rpm (Centrifuge, type MPW-360), a następnie pobierano 10 cm3 płynu znad osadu, który wykorzystywano do dalszych analiz (11).
Wykonanie oznaczeń
We wszystkich płatkach zbożowych oznaczano zawartość tylko rozpuszczalnych soli kwasu szczawiowego, ze względu na ich wysoką biodostępność. W badaniach wykorzystywano metodą manganianometryczną, która polega na miareczkowaniu analizowanej substancji (rozpuszczalnych szczawianów) mianowanym roztworem nadmanganianu potasu (KMnO4) jako utleniacza. Podczas analiz użyto następują-cych odczynników: 5% roztwór CaCl2 (chlorek wapnia bezwodny cz.d.a., P.P.H. Stanlab Sp. J, dystrybutor Polska), C3H6O (aceton cz.d.a., P.P.H. Stanlab Sp. J, dystrybutor Polska), 10% roztwór H2SO4 (kwas siarkowy roztwór 95% cz.d.a., Chempur, Polska) oraz 0,02 N roztwór KMnO4 (nadmanganian potasu r-r miano-wany, 0,1 N, Chempur, Polska). Zawartość rozpuszczalnych szczawianów obli-czano w oparciu o objętość KMnO4, zużytą podczas miareczkowania wiedząc, że 1 cm3 0,02 N KMnO
4 odpowiada 0,9 mg kwasu szczawiowego. Uzyskane wyniki przeliczono na 100 g suchej masy badanego produktu. Każdą próbkę analizowano w dwóch powtórzeniach (11).
Uzyskane wyniki opracowano statystycznie w programie Statistica 13.3 fi rmy Statsoft. Normalność rozkładu sprawdzano za pomocą testu W Shapiro-Wilka. Do oceny statystycznej znamienności różnic użyto testu U Manna-Whitneya (zależność stężenia szczawianów od typu rolnictwa) oraz Kruskala-Wallisa z testem post-hoc (zależność stężenia szczawianów od rodzaju płatków). Przyjęto poziom istotności α = 0,05.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że zawartość rozpusz-czalnych soli kwasu szczawiowego w płatkach zbożowych była zróżnicowa-na (tab. II). W produktach pochodzących z rolnictwa ekologicznego przeciętzróżnicowa-na ilość oznaczonych szczawianów mieściła się w granicach od 19,00 do 131,00 mg/100 g płatków (Me=74,00 (55,00:115,00), natomiast w ich tradycyjnych od-powiednikach wahała się od 18,00 do 107,00 mg/100 g produktu (Me=45,00 (36,00:101,00). Różnice pomiędzy zawartością rozpuszczalnych szczawianów w zbożowych płatkach konwencjonalnych i ekologicznych były istotne statystycz-nie (p=0,038) – koncentracja tych związków była istotstatystycz-nie wyższa w płatkach eko-logicznych (Rekologiczne=1056,0) w porównaniu z ich tradycyjnymi odpowiednikami (Rkonwencjonalne=774,0). Przyczyną tych różnic może być zakaz stosowania środków ochrony roślin w rolnictwie ekologicznym. W takich warunkach roślina zwiększa
naturalne mechanizmy obronne przed szkodnikami, w tym również produkcję kwa-su szczawiowego, który, jak wykazały badania, pełni rolę ochronną. Szczawiany w formie rozpuszczalnej są związkiem toksycznie działającym na owady, takie jak mszyce czy koniki polne, dzięki czemu nie dochodzi do fi zycznego uszkodzenia roślin (12).
Ta b e l a II. Zawartość rozpuszczalnych szczawianów w płatkach zbożowych (mg/100 g) (±SD) Ta b l e II. The content of soluble oxalates in cereal flakes (mg/100 g) (±SD)
Rodzaj płatków zbożowych
Typ rolnictwa
ekologiczne konwencjonalne Zawartość rozpuszczalnych szczawianów (mg/100 g produktu)
Mediana (Me) [Q1:Q3] Owsiane 131,00 (112,00:143,00) 107,00 (99,00:110,00) Żytnie 55,00 (49,00:67,50) 41,00 (40,50:43,00) Ryżowe 39,00 (36,00:42,00) 18,00 (13,50:20,00) Jaglane 74,00 (71,00:76,50) 37,00 (31,50:45,00) Pszenne 115,50 (111,00:118,00) 101,50 (99,50:105,00) Orkiszowe 70,00 (65,00:74,00) 45,00 (40,00:62,00) Gryczane 112,00 (90,00:130,50) 69,00 (36,00:110,00) Amarantusowe 57,25 (56,00:58,50) 57,25 (38,00:76,50) Jęczmienne 19,00 (18,00:33,00) 20,00 (14,00:22,50) Mediana (Me) 74,00 (55,00:115,00) 45,00 (36,00:101,00)
Zarówno w grupie płatków z uprawy ekologicznej, jak i konwencjonalnej naj-wyższą zawartością rozpuszczalnych szczawianów odznaczały się płatki owsiane – odpowiednio 131,00 i 107,00 mg/100 g produktu. Niewiele mniejszą ilość tych substancji – 115,50 i 112,00 mg/100g produktu, stwierdzono kolejno w płatkach pszennych i gryczanych, pochodzących z rolnictwa ekologicznego. Najniższe stę-żenie rozpuszczalnych soli kwasu szczawiowego wykazały tradycyjne płatki ry-żowe (13,50 mg/100 g) oraz ekologiczne i tradycyjne płatki jęczmienne (kolejno: 19,00 i 20,00 mg/100 g). Analiza statystyczna wykazała, występowanie zależności między stężeniem rozpuszczalnych soli kwasu szczawiowego a rodzajem płatków zbożowych (χ2=39,476; df=8; p<0,05). Szczawiany istotnie częściej występowa-ły: (1) w płatkach owsianych (R=49,542) niż w ryżowych (R=9,417; p=0,00016) i w jęczmiennych (R=5,833; p=0,00002), (2) w płatkach pszennych (R=46,071) niż ryżowych (R=9,417; p=0,0058) i jęczmiennych (R=5,833; p=0,0012), a także (3) w płatkach gryczanych (R=39,250) niż w jęczmiennych (R=5,833; p=0,033).
Doniesienia literaturowe również wskazują na powszechne występowa-nie szczawianów w produktach zbożowych (10, 13). Produkty owsiane (w szych badaniach płatki owsiane, w innych otręby) odznaczające się w na-szych badaniach najwyższą zawartością rozpuszczalnych szczawianów (107,0 i 131,0 mg/100 g), często wykazują dość wysoką koncentracją tych związków (79,0 mg/100 g; 94,4 mg/100 g) przy jednocześnie stosunkowo niskim
po-ziomie całkowitych szczawianów. Prawdopodobną przyczyną tego zjawiska jest występowanie w owsie znacznych ilości kwasu fi towego. Kwas fi towy, a w zasadzie stanowiące jego główny składnik reszty kwasu fosforowego, wykazują silne powinowactwo do jonów dwuwartościowych (zwłaszcza do jonów wapnia) i wiążąc je, przyczyniają się do wzrostu zawartości rozpuszczalnych szczawianów. Z uwagi na występującą interakcję, należy zachować ostrożność nie tylko podczas konsumpcji artykułów zawierających obie grupy związków, lecz także przy jedno-czesnym spożywaniu produktów bogatych w szczawiany (również te nierozpusz-czalne) z artykułami zawierającymi znaczne ilości kwasu fi towego czy samego kwasu fosforowego, powszechnie stosowanego jako środek konserwujący (13).
Porównując oznaczoną w badaniach własnych zawartość rozpuszczalnych szcza-wianów w pozostałych produktach zbożowych (pszennych, gryczanych, żytnich, orkiszowych, ryżowych, jęczmiennych, jaglanych i amarantusowych) z innymi do-niesieniami naukowymi, zaobserwowano duże zróżnicowanie wyników. Najczęściej bardzo wysokie stężenia rozpuszczalnych soli kwasu szczawiowego odnotowywano w produktach pszennych, głównie w otrębach i płatkach. Najwyższe poziomy tych związków kształtowały się zwykle na poziomie 109,6–131,2 mg/100 g produktu, co znajduje odzwierciedlenie również w naszych obserwacjach (Me=107,5 bez wzglę-du na typ rolnictwa). Warto jednak nadmienić, że w przypadku prowzglę-duktów pszen-nych widoczne jest duże zróżnicowanie wyników, ponieważ najniższe oznaczone stężenia szczawianów rozpuszczalnych bardzo często nie przekraczały 10,0–20,0 mg/100 g produktu. Uzyskane w badaniach własnych wyniki dla płatków żytnich (Me=46,0 mg/100 g produktu), orkiszowych (Me=63,5 mg/100 g produktu), jagla-nych (Me=58,0 mg/100 g produktu) i ryżowych (Me=28,0 mg/100 g produktu) były na ogół zdecydowanie wyższe w porównaniu z innymi dostępnymi doniesieniami naukowymi (odpowiednio dla produktów żytnich: 10,7–22,6 mg/100 g produktu; orkiszowych: 3,4–17,5 mg/100 g produktu, jaglanych: 3,6 mg/100 g produktu, ry-żowych: 4,2–101,7 mg/100 g produktu). Natomiast płatki jęczmienne stanowiły grupę produktów zbożowych, dla której uzyskane wyniki były najbardziej zbliżone do innych oznaczeń (badania własne: Me=19,5 mg/100 g produktu; inne dostępne badania: 11,6 mg/100 g). Aktualnie nie ma możliwości porównania wyników uzy-skanych dla płatków gryczanych i amarantusowych ze względu na brak doniesień naukowych w tym zakresie (10, 14).
Znaczne rozbieżności w zakresie zawartości rozpuszczalnych szczawianów w produktach zbożowych mogą wynikać z wielu czynników, począwszy od za-stosowanych metod badawczych oraz warunków laboratoryjnych przez warunki wzrostu samej rośliny. Badania wykazały, że w obrębie tego samego gatunku stę-żenie szczawianów może być zmienne, w zależności od fazy wzrostu, pory roku, części samej rośliny czy warunków glebowych, a tym samym miejsca pochodzenia poszczególnych produktów (12, 15).
Jednym ze sposobów zapobiegania negatywnemu działaniu kwasu szczawiowe-go, jest zwiększenie podaży wapnia w diecie, celem związania kwasu w postaci soli nierozpuszczalnych, które nie są wchłaniane z przewodu pokarmowego (1). Mleko krowie, ze względu na wysoką zawartość wapnia, może być jednym z produktów stosowanych w tej profi laktyce (16) (tab. III). Połączenie kwasu szczawiowego z produktami mlecznymi może sprzyjać jego mniejszej absorpcji z przewodu
po-karmowego. Badania wykazały, że jednoczesne spożywanie produktów bogatych w szczawiany z produktami mlecznymi, skutkuje znacznym obniżeniem wydalania kwasu szczawiowego z moczem, co jest szczególnie istotne w profi laktyce hipe-roksalurii (6, 16).
Ta b e l a III. Określenie minimalnej ilości mleka 2% potrzebnej do związania kwasu szczawiowego obecnego w płatkach zbożowych w 100 g
Ta b l e III. The determination of the minimum amount of milk 2% needed to bind oxalic acid contained in cereal flakes in 100 g Rodzaj płatków Mediana zawartości kwasu szczawiowego (mg) w 100 g płatków Ilość Ca wiązana przez kwas szczawiowy ze 100 g produktu (mg) Ilość mleka 2% potrzebna do związania kw. szczawiowego ze 100 g produktu (g) Owsiane 111,0 49,3 41,1 Żytnie 46,0 20,4 17,0 Ryżowe 28,0 12,4 10,3 Jaglane 58,0 25,8 21,5 Pszenne 107,5 47,8 39,8 Orkiszowe 63,5 28,2 23,5 Gryczane 100,0 44,4 37,0 Amarantusowe 57,3 25,5 21,3 Jęczmienne 19,5 8,7 7,3 1 łyżka = ok. 10 g WNIOSKI
1. Zawartość rozpuszczalnych szczawianów w płatkach ekologicznych była istotnie wyższa od ich koncentracji w tradycyjnych odpowiednikach.
2. Stężenie rozpuszczalnych soli kwasu szczawiowego zależało od rodzaju płat-ków zbożowych. Zarówno w grupie płatpłat-ków z uprawy ekologicznej, jak i kon-wencjonalnej najwyższą zawartością rozpuszczalnych szczawianów odznaczały się płatki owsiane.
M. B u c z k o w s k a, J. G a r b i c z, M. G ó r s k i, D. K l e i n, D. G a r b o w s k a, A. G ł o g o w s k a-G r u s z k a
THE CONTENT OF SOLUBLE OXALATES IN SELECTED CEREAL FLAKES FROM CONVENTIONAL AND ORGANIC FARMING
S u m m a r y
Introduction: Oxalates are belong to anti-nutritional compounds that are naturally present in some
plant-origin products. Their excess in the diet can cause numerous health problems and affect the negative balance of calcium, iron and magnesium.
Aim: The aim of this study was to determine the content of soluble oxalates in selected cereal fl akes
Material and methods: The content of soluble oxalates in cereal fl akes was determined by the
man-ganometric method. The following fl akes were tested: oat, rye, rice, millet, wheat, spelled, buckwheat, amaranth and barley (each from organic and traditional cultivation). The determined content of soluble oxalates was converted into 100 g of the dry mass of the tested product.
Results: The highest content of soluble oxalates was found in organic oatmeal (131,0 mg) and the
lowest in rice fl akes from traditional cultivation (13,5 mg). The average concentration of oxalates in conventional cereal fl akes was 45,00 mg, while in the case of fl akes from organic farming it was 74,0 mg.
Conclusions: The content of soluble oxalates in cereal fl akes was varied, while their concentration
in organic fl akes was signifi cantly higher than in traditional counterparts. The content of soluble salts of oxalic acid depended on the type of cereal fl akes.
PIŚMIENNICTWO
1. Massey L.K.: Food oxalate: factors affecting measurement, biological variation, and bioavailability. J. Am. Diet. Assoc., 2007; 107(7): 1191-1194. – 2. Holmes R.P., Kennedy M.: Estimation of the oxalate content of foods and daily oxalate intake. Kidney Int., 2000; 57: 1662-1667. – 3. Gasińska A., Gajew-ska D.: Tea and coffee as the main sources of oxalate in diets of patients with kidney oxalate stones. Roczn. PZH., 2007; 58(1): 61-67. – 4. Stewart C., Duncan S., Cave D.: Oxalobacter formigenes and its role in oxalate metabolism in the human gut. FEMS Microbiol. Lett., 2004; 230(1): 1-7. – 5. Reynolds T.M.: Chemical pathology clinical investigation and management of nephrolithiasis. J. Clin. Pathol., 2005; 58(2): 134-140. – 6. Jaeger P., Robertson W.G.: Role of dietary intake and intestinal absorption of oxalate in calcium stone formation. Nephron Physiol., 2004; 98(2): 64-71. – 7. Holmes R.P., Assimos D.G.: The impact of dietary oxalate on kidney stone formation. Urol. Res.; 2004, 32(5): 311-316. – 8. Savage G.P., Vanhanen L., Mason S.M., et al.: Effect of cooking on the soluble and insoluble oxalate content of some New Zealand foods. J. Food Compos. Anal., 2000; 13(3): 201-206. – 9. Allison M.J., Cook H.M., Milne D.B., et al.: Oxalate degradation by gastrointestinal bacteria from humans. J. Nutr., 1986; 116(3): 455-460. – 10. Boontaganon P., Jéhanno E., Savage G.P.: Total, soluble and insoluble oxalate content of bran and bran products. J. Food Agric. Environ., 2009; 7(3&4): 204-206.
11. Brzozowska A.: Toksykologia żywności. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2012, Wydanie IV. – 12. Franceschi V., Nakata P.: Calcium oxalate in plants: formation and function. Annu Rev. Plant. Biol., 2005; 56: 41-71. – 13. Israr B., Frazier R., Gordon M.: Effects of phytate and minerals on the bioavail-ability of oxalate from food. Food Chem., 2013; 141(3): 1690-1693. – 14. Siener R., Honow R., Voss S., et al.: Oxalate Content of Cereals and Cereal Products. J. Agric. Food Chem., 2006; 54(8): 3008-3011. – 15. Nakata P.A.: Plant calcium oxalate crystal formation, function, and its impact on human health. Front Biol., 2012; 7(3): 254-266. – 16. Bong W.C., Vanhanen L.P., Savage G.P.: Addition of calcium compounds to reduce soluble oxalate in a high oxalate food system. Food Chem., 2017; 221: 54-57.
