Artur FABIŚ KSZTAŁCENIE PROFESJONALNYCH EDUKATORÓW W SZWAJCARII
– SPOJRZENIE NA TEORIĘ I PRAKTYKĘ
Rozważania nad procesem kształceniem nauczycieli dorosłych w Szwajcarii warto rozpocząć od uwagi, iż grupą docelową tego typu oferty edukacyjnej są czynni w oświacie dorosłych nauczyciele. Są to zatem osoby najczęściej z wyższym wykształceniem, które są fachowcami w określonych dziedzinach i trudniąc się nauczaniem dorosłych Zamierzają pozyskać nowe kompetencje, które pozwolą im bardziej efektywnie kształcić dorosłych.
Kształcenie najbardziej oczekiwanych kompetencji odbywa się w formie kursów lub studiów dyplomowych. Te drugie organizowane są zazwyczaj nie przez uniwersytety, lecz przez mniejsze instytucje oświatowe, specjalizujące się w kształceniu edukatorów. Za przykład nich posłuży Akademia Edukacji Dorosłych w Lucernie, która od ponad 30 lat posiada w swojej ofercie studia i kursy dla profesjonalnych specjalistów edukacji dorosłych. Obydwie formy kształcenia nie mają charakteru teoretycznego lecz zorientowane są na praktykę zawodową. Trudno zatem traktować niżej opisany model teoretyczny jako analizę kształcenia akademickiego, a raczej jako oparty na literaturze niemieckojęzycznej model kształcenia niezbędnych kompetencji w pracy edukacyjnej z dorosłym uczniem dla potrzeb praktyki.
W zasadzie tylko dyplom studiów dla „edukatorów” (Ausbildung der
Ausbildenden) lub certyfikat organizacji nadzorczej SVEB - Szwajcarskiego
Stowarzyszenia Edukacji Dorosłych (SVEB-Zertifikat) uznawany jest za dokument świadczący o odpowiednich umiejętnościach niezbędnych do pracy edukacyjnej z dorosłym. Zasadniczo tylko te dwa typy dokumentów dają gwarancję uznawalności nabytych w toku kształcenia kompetencji i każdy aktywny nauczyciel dorosłych powinien legitymować się tego typu dokumentami.
Przedmiotem analizy tego opracowania jest model kształcenia „edukatora”. Przyjmuję, że edukator, to osoba najczęściej wyższym z wykształceniem, specjalista w pewnej dziedzinie, czynny zawodowo nauczyciel kształcący dorosłych, posiadający niezbędne kompetencje, które pozwalają mu swoją wiedzę fachową przekazać w efektywny sposób oraz skutecznie wpływać na osobowość dorosłych. Edukator naucza i wychowuje dorosłego ucznia. Jest pracownikiem instytucji szkoleniowych, organizacji społecznych, zajmuje się kształceniem kadr w przedsiębiorstwach itp.
Kształcenie specjalistów edukacji dorosłych w Szwajcarii dopiero od niedawna zostało poddane kontroli i powszechnej reformie. Do tego momentu nauczycielem dorosłych stawał się każdy, kto umiał zaistnieć na rynku ze swoją ofertą edukacyjną dla dorosłych. Współczesne uwarunkowania społeczno-gospodarcze Europy sprawiają, że bycie kompetentnym nauczycielem i organizatorem w procesie kształcenia dorosłych wymaga wyjątkowych postaw, wiedzy, umiejętności. Poza tym edukator nie tylko jest świadomy idei edukacji przez całe życie, ale sam czynnie w niej uczestniczy nauczając i ciągle się kształcąc. Skoro społeczeństwo ma uczyć się całe życie, to znaczy, że całe życie musi być ono nauczane. Ale nauczyciel nie jest sam, coraz częściej monopol tradycyjnego kształcenia zostaje przełamany. Uczeń dorosły kształci się samodzielnie, wykorzystuje komputer, internet, seminarium
on-line, wykłady w telewizji itp. Jeśli pozycja współczesnego nauczyciela dorosłych jest zagrożona, to nadszedł czas dla edukatorów na przyjęcie nowych funkcji: towarzyszącej (kierującej) w kształceniu dorosłego i kształtującej oświatę. Nauczyciel jest moderatorem, doradcą, instruktorem, a jego działania bazują na mocnych fundamentach: na solidnym rzemiośle, na sztuce improwizacji (elastyczności) oraz na biografii i krytyce swojego doświadczenia edukacyjnego i zawodowego.
Model teoretyczny
Obszerna praca Geriego Thomann`a1 - pracownika Akademii Edukacji Dorosłych w Lucernie, analizuje teoretyczne i praktyczne aspekty kształcenia kompetencji andragogicznych wysuwając w końcu pewien model i ten właśnie model staje się podstawą niniejszego opracowania. Autor wymienia 8 kompetencji współczesnego nauczyciela dorosłych. Opierając się na kategoryzacji zawartej w wymienionej pracy G. Thomana można przyjąć, że model kształcenia nauczyciela dorosłych opiera się na następujących kompetencjach:
kompetencja społeczno-biograficzna kompetencja strategiczna kompetencja kierownicza kompetencja oceniająca kompetencja komunikacyjna kompetencja doradcza kompetencja prakseologiczno-menedżerska kompetencja dydaktyczno-metodyczna
Pierwsza kompetencja oznacza, że nauczyciel zna polityczne, społeczne i naukowe tendencje w edukacji dorosłych, jest świadom pełnionych ról w procesie edukacyjnym swoich uczniów i uwzględnia je w swojej codziennej pracy. Jest także przygotowany do analizy własnej biografii edukacyjnej. Doświadczenia z własnej ścieżki edukacyjnej są podstawą do rozważań, a te prowadzą do kształtowania, rozwijania i udoskonalania swojego warsztatu metodycznego. Nauczyciela cechuje empatia, gdyż sam był, a także w znacznej większości jest uczniem, dlatego swoją postawę i działania dydaktyczne kształtuje z poszanowaniem swojego partnera w procesie kształcenia – dorosłego ucznia, potrafi wczuć się w jego rolę. Wykorzystuje w procesie kształcenia także biografię edukacyjną swoich uczniów. Oznacza to także, że potrafi odpowiedzieć na ich indywidualne potrzeby i pomaga im w planowaniu swojej kariery edukacyjnej.
Druga z kompetencji obejmuje planowanie, tworzenie i ewaluację zajęć dydaktycznych. Nauczyciel dorosłych jest przygotowany do zajęć, które wcześniej zaplanował jako jednostkę, ale także jako całość oferty edukacyjnej. Ma jednak świadomość, że nie wszystko można zaplanować. Odejście od planu jest czymś naturalnym, a często nawet niezbędnym i pozytywnym, gdyż eduaktor musi także wykorzystywać spontanicznie powstałe sytuacje, zarządzać pojawiającym się konfliktem, być elastycznym i umieć improwizować, konfrontować z rzeczywistością.
Planując jakieś przedsięwzięcie edukacyjne nauczyciel uwzględnia wiele czynników związanych z celami kształcenia, metodami, samymi uczącymi się, infrastrukturą, finansami, a także swoją osobą itp. Musi zatem wziąć pod uwagę specyfikę swoich uczniów, ich czas pracy, możliwości przygotowania się do zajęć,
1
G. Thomann, Ausbildung der Ausbildenden. Exemplarische Materialien aus sieben Kompetenzbereichen zur Vor- und Nachbearbeitung von komplexen Praxissituationen, Bern 2002.
odpowiednie metody pracy i inne. Musi także uwzględnić uwarunkowania wynikające ze specyfiki organizatora kształcenia: dostępność sal dydaktycznych, możliwości „sprzętowe”, udział innych nauczycieli itp.
Z planowaniem nierozerwalnie łączy się także ewaluacja. Planując należy odwołać się do poprzednich doświadczeń, do przemyśleń wynikających z ich analizy. Każde przeprowadzone przedsięwzięcie edukacyjne jest także nośnikiem kolejnych wskazówek dla przyszłych przedsięwzięć, pod warunkiem, że doświadczenia te zostaną poddane ocenie, a jej wyniki stanowić będą bazę do rozważań nad modyfikacją swoich działań jako nauczyciela dorosłych.
Kompetencja kierownicza to efektywne kierowanie grupą. Nauczyciel dorosłych jest moderatorem, prowadzącym grupę. Potrafi zanalizować jej strukturę i dynamikę. Zna swoje miejsce wśród pozostałych członków, potrafi przejąć rolę „szeregowego” członka grupy jak również kierującego nią. Kierowaniu grupą pomaga wiedza o procesach, jakie zachodzą w grupie, fazach rozwoju grupy, strukturach w grupie, normach przyjętych przez grupę. Jednocześnie kierujący grupą musi sobie poradzić z asymetrią interakcji między kierowanymi i kierującym, a czasami także z brakiem akceptacji przez grupę. Dlatego musi umieć rozpoznawać formy niezadowolenia i w odpowiedniej chwili zareagować rozwiązując umiejętnie problemy. Także niezadowolenie i problemy między samymi członkami grupy mogą rodzić konflikty. Niezbędne w związku z tym są umiejętności efektywnego zarządzania konfliktem, gdy konflikt jest już nieunikniony lub gdy konflikt można efektywnie wykorzystać. Zna zatem strategie radzenia sobie z sytuacjami konfliktowymi.
Edukator jest świadomy subiektywności własnego postrzegania, a co za tym idzie, interpretacji rzeczywistości. Kolejną kompetencją, którą powinien posiąść w toku kształcenia jest kompetencja oceniania. Dlatego w kształceniu nauczycieli dorosłych ważną rolę odgrywają psychologiczne aspekty postrzegania, uczy się on obserwować i analizować wyniki obserwacji. Nauczyciel musi zdawać sobie z tego sprawę, co wpływa na jego postrzeganie i może zakłócić sprawiedliwe ocenianie. Wie, że na ocenianego wpływ mają różne czynniki, które mogą niekorzystnie oddziaływać na jego postawę.
Komunikowanie się jest umiejętnością, którą nauczyciel dorosłych powinien także wykształcić podczas przygotowania się do tego zawodu. Potrafi wysłuchać swojego partnera w rozmowie i wejść z nim w dialog. Nie narzuca swojego poglądu, dba o ciągłą informację zwrotną obu stron. Musi umieć aktywnie słuchać i być jednocześnie asertywny. Ale nauczyciel potrafi także zajmująco opowiadać i posługiwać się poprawnym językiem. Często przybiera rolę moderatora. Podsumowuje, wyciąga wnioski, uogólnia, stawia pytania, wyjaśnia. Ćwiczenia w komunikowaniu powinny być stałym elementem kształcenia edukatora, z wykorzystaniem wideo, gier symulacyjnych i innych form pracy.
Rola doradcy w procesie kształcenia nauczyciela dorosłych ma wyjątkowe znaczenie w perspektywie samokształcenia i samowychowania dorosłego ucznia. Nauczyciel nie może przekroczyć tej niezbędnej granicy działania, pozostając ciągle jako osoba „towarzysząca” w zmianach, jakie podejmuje dorosły uczeń w swojej biografii edukacyjnej. Edukator przygotowywany jest do różnych form pracy jako doradca w odniesieniu do jednostek i grup. Jest superwizorem, który w profesjonalny sposób „towarzyszy” i doradza pojedynczym osobom lub grupie osób, które w swoim zawodzie spełniają pewne role, najczęściej kształceniowe, socjalne i kierownicze. Celem tych działań jest utrzymywanie i, jeśli to możliwe, wzmacnianie kompetencji osobowych, społecznych i zawodowych dorosłego ucznia. Bywa także trenerem
(Coaching), najczęściej dla osób na stanowiskach kierowniczych. Często jego doradztwo sprowadza się do zagadnień organizacyjnych, których celem jest wytworzenie, rozszerzenie czy pielęgnacja umiejętności związanych z organizacją, przy jednoczesnym uwzględnieniu oczekiwań, pragnień, problemów osób zarządzanych. Najbardziej tradycyjna forma doradztwa w procesie kształcenia to taka, w której nauczyciel doradza i wspiera w indywidualnym modelowaniu procesu kształcenia, kładąc nacisk na transfer efektów kształcenia w praktykę zawodową. Edukator wspólnie z uczniem szukają powodów niepowodzeń, rozwiązują problemy, planują itp. Cel jest zawsze jeden – rozwój zdolności uczącego się do analizowania własnego procesu kształcenia, rozmyślania nad nim i wyciągania wniosków na przyszłość. Oczekuje się, zatem aby doradca dysponował wiedzą o czynnikach, które wpływają na proces uczenia się, by stopniowo usamodzielniać ucznia.
Kompetencja prakseologiczno-menedżerska wyposaża nauczyciela dorosłych w wiedzę, umiejętności i nawyki organizatorskie z uwzględnieniem wielu uwarunkowań: ekonomicznych, dydaktyczno-metodycznych, wynikających ze specyfiki reprezentowanej przez niego instytucji i innych. Fundamentem są zatem podstawy marketingu, zarządzania, socjologii i psychologii. Edukator działa świadomie na rzecz instytucji, w której pracuje, dba o jej stały rozwój, jest innowatorem na wszystkich możliwych płaszczyznach swojej działalności w instytucji.
Ostatnia z wymienionych kompetencji dotyczy przygotowania dydaktyczno-metodycznego nauczyciela. Nauczyciel dorosłych zna teorie dydaktyczne, potrafi je porównać, zająć swoje stanowisko. Zna problemy „gender” w dydaktyce i działa zgodnie z założeniami równouprawnienia płci. Wytwarza w grupie odpowiednią atmosferę, zdaję sobie sprawę, że jest „żywym” przykładem nauczyciela dorosłych i jego postawa na zajęciach powinna być jak najbliższa ideałowi. Jest przygotowywany do prowadzenia zajęć różnymi metodami nauczania i uwzględnia przy tym założenia dydaktyki dorosłych.
Wiele miejsca poświęca się samokształceniu. Także w procesie kształcenia edukatorów przeznacza się wiele czasu na przyswojenie teoretycznych podstaw samokształcenia, oraz na ćwiczenia w zakresie technik samokształcenia, roli nauczyciela-towarzysza w samokształceniu, wdrażania do samokształcenia i wykorzystania metod samokształceniowych w praktyce zawodowej.
Praktyka
W rzeczywistości kształcenie specjalistów edukacji dorosłych w Szwajcarii opiera się na systemie certyfikacji, którego członkowie mogą wydawać tego typu certyfikaty. Nawet kończąc studia (np. trzyletnie w Akademii Edukacji Dorosłych w Lucernie2) otrzymuje się zazwyczaj równocześnie certyfikat SVEB.
SVEB-Zertifikat I: Kursleitung, to certyfikat pierwszego stopnia nazwany
„kierowanie/prowadzenie kursu”. Kształcenie w ramach tego certyfikatu ukierunkowane jest na zdobycie umiejętności dydaktycznych, aby móc przekazać swoją wiedzę fachową dorosłym w jak najlepszy sposób, wykorzystując różne formy kształcenia. Osoba legitymująca się certyfikatem musi posiąść pewne kompetencje. Jako pierwszą wymienia się tu Selbstkompetenz, jest to umiejętność uczenia się z własnego doświadczenia związanego z uczeniem się. Podstawą jest wiedza z zakresu psychologii uczenia się. Kolejna kompetencja zwana jest socjalną/społeczną. Chodzi
2 Zob. A. Fabiś, Kształcenie andragogów w Akademii Pedagogiki Dorosłych w Lucernie, „Rocznik Andragogiczny 2001”.
tu o umiejętność prowadzenia rozmów i kierowanie procesami w grupie. Następnie wymienia się kompetencje dydaktyczną, które mogą być pomocne w efektywnym nauczaniu, i umożliwiająca analizę przeprowadzanych przez siebie kursów, szkoleń, jednostek lekcyjnych. Kolejna kompetencja wiąże się z planowaniem i zarządzaniem kształcenia i w tym przypadku SVEB nie stawia żadnych wymagań licząc na pomysłowość instytucji kształcących. Społeczno-istytucjonalna kompetencja odnosi się do rzeczywistości i politycznych oraz społecznych uwarunkowań w edukacji na gruncie państwowym jak i lokalnym. Warunkiem uzyskania certyfikatu jest pozyskanie tych kompetencji oraz zastosowanie ich w praktyce. Uczący się musi zademonstrować osobie prowadzącej kurs użycie zdobytych kompetencji we własnej praktyce.
Kurs trwa około 60 godzin przy założeniu, że uczący się ma przynajmniej dwuletnią praktykę zawodową jako edukator lub około 120 godzin dla osób posiadających przynajmniej jednoroczną praktykę w zawodzie edukatora. Zaleca się, aby zajęcia dla edukatorów odbywały się w odniesieniu do ich praktyki zawodowej.
SVEB-Zertifikat 2: Kursleitung und Kurskonzeption. Jest to kolejny etap
podnoszenia swoich kwalifikacji, jest to poszerzenie występujących w
SVEB-Zertifikat I zakresów związanych z kompetencjami, jakie mają nabyć uczestnicy kursu
- kompetencje, które pomogą im tworzyć i przeprowadzać własne przedsięwzięcia edukacyjne w zakresie edukacji dorosłych. Kursanci uczą się wykorzysywać w swojej pracy doświadczenie wynikające z własnej biografii edukacyjnej, a także krytycznie spojrzeć i ocenić swoją pracę dydaktyczną z dorosłymi. Edukatorzy przygotowywani są do efektywnego wspierania pojedynczych uczestników jak i grupę w procesie ich kształcenia. Kompetencję dydaktyczną rozszerza się o planowanie wraz elementami marketingu i zarządzania, oraz o ewaluację własnych projektów edukacyjnych.
Czas trwania kursu przewidziany jest na 250 godzin. Certyfikat otrzymują osoby, które ukończyły kurs, mają za sobą 4 lata praktyki (przynajmniej w niepełnym wymiarze), napisały pracę teoretyczną, która została pozytywnie oceniona oraz przyjęły na swoje zajęcia osobę prowadzącą kurs, a ta oceniła ich pracę dydaktyczną pozytywnie.
Do prowadzenia obu poziomów kształcenia uprawnione są instytucje, które zapewniają regularną ewaluację i przygotują odpowiedni projekt danego kursu. Są to oczywiście członkowie stowarzyszenia SVEB. Osoba prowadząca musi posiadać dyplom edukatora oraz przynajmniej 4 letnią praktykę w nauczaniu dorosłych.
Proces uzyskiwania kwalifikacji andragogicznych, niezbędnych do pracy edukacyjnej z dorosłymi w Szwajcarii jest, podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, o czym pisze A. Frąckowiak3, zorientowany na praktykę. Zdobyta wiedza i
umiejętności muszą znaleźć bezpośrednie zastosowanie w praktyce zawodowej. Dlatego też kształcenie specjalistów edukacji dorosłych skierowane jest do czynnych zawodowo nauczycieli dorosłych, co więcej czas trwania kursów przygotowujcych do uzyskania certyfikatu uzależniony jest właśnie od doświadczenia zawodowego. Nie trudno także zauważyć, że kursy, to rozbudowane przedsięwzięcia edukacyjne. Aby zdobyć certyfikat drugiego stopnia, nadający szerokie uprawnienia, trzeba poświęcić na kształcenie ponad 300 godzin. Jest to więc gruntowne przygotowanie na podłożu pedagogicznym, psychologicznym, socjologicznym i ekonomicznym.
Szwajcarski model kształcenia profesjonalnego edukatora opiera się na katalogu 8 kompetencji. Pozyskanie tych kompetencji zapewnia wyposażenie
3 Także w tej publikacji jest artykuł A. Frąckowiak, traktujący o edukacji dorosłych w Stanach Zjednoczonych.
edukatora w narzędzia niezbędne w pracy z dorosłym uczniem. Osoba taka posiada przede wszystkim wiedzę fachową w określonej dziedzinie. Jest świadoma pełnienia swoich ról w społeczeństwie, potrafi odnieść się do swojej biografii edukacyjnej i korzystać z doświadczeń edukacyjnych swoich uczniów. Potrafi odpowiednio zaplanować, przeprowadzić i zewaluować przedsięwzięcia edukacyjne, odnosząc całość procesu kształcenia do uwarunkowań politycznych, społecznych, ekonomicznych, uwzględniając jednocześnie możliwości i oczekiwania uczniów oraz oczekiwania ich i swojego pracodawcy. Edukator potrafi kierować grupą i jednostką, uwzględnia potrzeby indywidualne. Jest świadomy specyfiki swojej pracy jako nauczyciela dorosłych – towarzyszy w drodze edukacyjnej swoich uczniów, doradza, pomaga, dzieląc jednocześnie aktywność i odpowiedzialność całego procesu kształcenia z uczniem dorosłym.
Konfrontując rozważania teoretyczne nad kształceniem profesjonalnego edukatora z analizą programów kursów przygotowujących do certyfikatów, oraz programów na studiach dla edukatorów4
można śmiało wysunąć wniosek, że teoria i praktyka w szwajcarskim ujęciu kształcenia profesjonalnej kadry dydaktycznej dla potrzeb edukacji dorosłych nie jest rozbieżna. Zarówno kształcenie akademickie, w wyższych uczelniach, jak i kursowe zapewnia zdobycie najważniejszych dla pracy z dorosłym uczniem kompetencji, których katalog zawiera teoretyczny model zawarty w jednej z najnowszych publikacji, traktujących o kształceniu profesjonalnego edukatora, autorstwa G. Thomana.
Bibliografia:
A. Fabiś, Kształcenie andragogów w Akademii Pedagogiki Dorosłych w Lucernie, „Rocznik Andragogiczny 2001”.
G. Thomann, Ausbildung der Ausbildenden. Exemplarische Materialien aus sieben Kompetenzbereichen zur Vor- und Nachbearbeitung von komplexen Praxissituationen, Bern 2002.
4 A. Fabiś, Kształcenie andragogów w Akademii Pedagogiki Dorosłych w Lucernie, „Rocznik Andragogiczny 2001”.
Autor: Artur Fabiś
Tekst recenzowany ukazał się w książce:
Andragogika jako przedmiot akademicki. Wyzwania Współczesnej Edukacji Dorosłych (tom 1), A. Fabiś (red.), Mysłowice 2004: Wydawnictwo Górnośląskiej
