A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F O L IA H IS T O R IC A 10, 1981 A n d rz ej S tro y n o w sk i M ETO D Y W A L K I P A R L A M E N T A R N E J W T O K U D Y S K U S JI N A D R E FO R M Ą K R Ó L E W SZ C Z Y Z N NA S E JM IE C Z T E R O L E T N IM
S e jm C z te ro le tn i, sta n o w ią c w ażne w y d a rz e n ie w życiu p o lity czn y m , sp o łeczn y m i k u ltu ra ln y m n a ro d u , zaw sze p rz y c ią g a ł u w agę b adaczy. N a ogól je d n a k zw raca n o sw oje z a in te re s o w a n ia w k ie ru n k u zag ad n ień zw iązan y ch z re fo rm a to rs k im i a sp e k ta m i jego d ziałaln ości, p o m ija ją c szereg isto tn y c h n a s tę p s tw w d ziedzinie k sz ta łto w a n ia się now oczesn ej k u ltu r y p o lity c zn ej, z w y ją tk ie m o p raco w an eg o już, szeroko ro z u m ia nego, o ra to rs tw a sejm o w eg o P o zo stał n a to m ia s t n ie w y c z e rp a n y te m a t m eto d waliki p a rla m e n ta rn e j. B ez ich znajom ości, a ta k ż e e fek ty w n o ści ich zasto so w an ia p rz e z poszczególne u g ru p o w a n ia p o lity czn e, b a r dzo u tru d n io n e je s t w sk az an ie p rz y c z y n zw y cięstw a obozu r e fo rm a to r skiego w czasie o b ra d ' S e jm u C ztero letn ieg o . Z n ajo m ość ta k o n ieczn a je s t ró w n ie ż dla w y ja ś n ie n ia ro li poszczególny ch w y s tą p ie ń po selsk ich , k tó re cz ęsto k ro ć n a b ie r a ją se n su d opiero p rz y an a liz o w an iu c a ło k sz ta łtu d y sk u sji n a d d a n y m za g ad n ien iem i za sto so w an y ch w je j to k u w y b ie gów.
R ola m e to d w a lk i p a r la m e n ta rn e j zn a la zła sw o je p e łn e o d zw ie rcie d len ie w p rz e b ie g u d y s k u s ji w okół re fo rm y k ró lew szczy zn . W yn ikało to zaró w n o ze znaczen ia te j re fo rm y d la k s z ta łto w a n ia now ego u k ła d u sil p o lity c zn y ch , ja k też z fa k tu p rz eciąg a n ia się zm ag a ń o je j p rz e p ro w a d zen ie p rz ez n ieom al ca ły o k re s o b ra d S e jm u C ztero le tn ieg o (od sty o zn ia 1789 do k w ie tn ia 1792 r . ) 8.
1 B. K r a k o w s k i , O r a t o r s t w o p o l i t y c z n e n a f o r u m S e j m u C z t e r o l e t n i e g o . R e k o n e s a n s , G d a ń sk 1968.
W a lk ę o tą r e fo r m ę p r z e d s ta w ia p raca A. S t r o y n o w s k i e g o , R e f o r m a k r ó l e w s z c z y z n n a S e j m i e C z t e r o l e t n i m , „ Z e sz y ty N a u k o w e UŁ,” 1979, S. I, z. 69.
D la ro z w aża ń w n in ie js z y m a rty k u le , s ta n o w ią c y m ro z w i n ięcie peiw nych p ro b lem ó w p o sta w io n y c h w p ra c y d o k to rs k ie j *, g łó w ne o p a rc ie źró d ło w e sta n o w iły d ia riu sz e sejm o w e, spo śró d k tó ry c h n a jw ię k sz ą w a rto ść p osiada rę k o p is, z n a jd u ją c y się w A rc h iw u m S e jm u C z te ro le tn ie g o 4. P o n a d to w y k o rz y sta n e zo stały d ia riu sz e d ru k o w a n e , spo śró d k tó ry c h n ie p rz y d a tn y m o kazał się je d y n ie zapis ks. S. Ł u sk in y w „G azecie W a rsz a w sk ie j”, z b y t s k ró to w y i te n d e n c y jn ie s e le k c jo n u ją c y w ia d o m o śc is. P rz y analizie ty c h m a te ria łó w b a rd z o p om ocne b y ły p ra c e h isto ry c z n e : B. K ra k o w sk ie g o “, W. S zczy gielskiego \ J. Ł o jk a \ a ta k ż e s ta re m o n o g rafie W. K a lin k i * i W. S m o leń sk ieg o ,u.
W to k u w a lk i o re fo rm ę królew szczy zn n a S ejm ie C z te ro le tn im w y k ry sta liz o w a ły się dość z w a rte u g ru p o w a n ia p o lity czn e. B y ły to z je d n e j s tro n y p o p ie ra ją c e m y śl re fo rm a to rs k ą stro n n ic tw a : re p u b lik a ń s k o k o łłą ta jo w s k ie 11 i re p u b lik a ń s k o s ta s z ic o w s k ie u , z d ru -• T a m że. 4 A r c h iw u m G łó w n e A k t D a w n y c h w W a r sz a w ie (d a le j A G A D ), A r c h iw u m S e jm u C z te r o le tn ie g o (d a le j A S C z), t. 1-24. 5 D i a r i u s z k r ó t k o z e b r a n y S e j m u C z t e r o l e t n i e g o o r d y n a r y j n e g o w a r s z a w s k i e g o p o d z w i ą z k i e m k o n f e d e r a c j i o b o j g a n a r o d ó w r. 1788 z a c z ę t e g o a w r. 1789 k o n t y - n u o iu a n e g o , w y d . P. D u f o u r, t. 1-3, W a r sz a w a 1788-1789; D i a r i u s z s e j m u , „ G a ze ta N a r o d o w a i O b c a ” 1791-1792; D i a r i u s z s e j m u ks. Ł u s k i n y , „ G a zeta W a r s z a w s k a ” 1789-1792; D i a r i u s z S e j m u O r d y n a r y j n e g o p o d z w i ą z k i e m k o n f e d e r a c j i g e n e r a l n e j o b o j g a n a r o d ó w w p o d w ó j n y m s k ł a d z i e z g r o m a d z o n e g o w W a r s z a w i e o d 16 g r u d n i a r o k u 1791, w y d . A. S i a r c z y ń s k i, t. 1, cz. 1-2, W a rsza w a 1791; D i a r i u s z S e j m u O r d y n a r y j n e g o p o d z w i ą z k i e m l t o n f e d e r a c j i g e n e r a l n e j o b o j g a n a r o d ó w w W a r s z a w i e r o z p o c z ę t e g o r o k u p a ń s k i e g o 1788, w y d . J. Ł u s z c z e w s k i , W a r sz a w a t. 1, cz. 1 [po 1788], cz. 2 [1790]; t. 2, cz. 1 [1790], cz. 2, [1790]; D z i e n n i k c z y n n o ś c i S e j m u G ł ó w n e g o o r d y n a r y j n e g o w a r s z a w s k i e g o p o d z w i ą z k i e m k o n f e d e r a c j i o b o j g a n a r o d ó w r o k u 1789, 1790, 1791, W a r sz a w a b. d. “ К г а к o w s к i, op. cit. 7 W. S z c z y g i e l s k i , P o l s k i m o d e l r e w o l u c j i u s c h y ł k u X V I I I w ., „ P rz e g lą d H u m a n is ty c z n y ” 1976, n r 10, s. 29-41. 8 J. Ł o j e k , U p a d e k K o n s t y t u c j i 3 m a j a . S t u d i u m H i s t o r y c z n e , W r o c ła w — W a r sz a w a — K r a k ó w — G d a ń sk 1976. 9 W. K a l i n k a , S e j m C z t e r o l e t n i , t. 1-3, [w :] D z ie ła , t. 5-9, K r a k ó w 1895- 1У96. 10 W. S m o l e ń s k i , O s t a t n i r o k S e j m u W i e l k i e g o , K r a k ó w 1896. 11 T w o r z e n ie s ię te g o s tr o n n ic tw a , ja k i je g o p ro g ra m sp r z e d a ż y , o p a r te j na p r o je k c ie k s. M ic h a ła O s s o w s k ie g o o m a w ia a r ty k u ł A . S t r o y n o w s k i e g o , K s z t a ł t o w a n i e s i ę s t r o n n i c t w a r e p u b l i k a ń s k o - k o ł ł ą t a j o w s k i e g o w S e j m i e C z t e r o l e t n i m w t o k u w a l k i o r e f o r m ę k r ó l e w s z c z y z n , „ Z e sz y ty N a u k o w e U Ł ”, 1930 s I z. 66. 1г S t r o y n o w s k i , R e f o r m a k r ó l e w s z c z y z n . . . , s. 24, 25. P ro g r a m te g o u g r u p o w a n ia s p r o w a d z a ł się do o b r o n y k o n c e p c ji d z ie r ż a w y , k tó r ą c h c ia n o z r e fo r m o w a ć w m y ś l k o n c e p c ji S ta s z ic a , je d n a k b ez w y r a ź n e g o o d w o ły w a n ia się do je g o n a z w is k a . J e d n a k w y d a je s ię n a js łu s z n ie js z y m t a k ie je g o n a z w a n ie , g d y ż n ie w ą t p liw e są w p ły w y p r a c S ta s z ic a n a w y s u w a n ą w c z a s ie d y s k u s ji a r g u m e n ta
-giej zaś d w a o d łam y opozycji: o św ieconej “ i s ta ro sz la c h e c k ie j u . W y k sz ta łcen ie się ty c h u g ru p o w a ń w b ard zo p o w a żn y m sto p n iu za ciążyło zaró w n o n a ch arac te rize, jaik i w y n ik u o b ra d , gd y ż n a w e t n ie - 1'iczma, lecz d o b rz e p o k ie ro w a n a i so lid a rn ie w y s tę p u ją c a g ru p a posłów m ogła dop ro w ad zić do s p o p u la ry z o w a n ia gło szo n y ch p rz e z sieb ie h aseł i p rz ek o n ać n ie z o rie n to w a n y c h o ich słuszności ". D lateg o o d tą d e fe k ty w n o ść sto so w an ia s ta ry c h i n o w y c h m eto d w a lk i p a r la m e n ta rn e j zaw isła od sp ra w n e j o rg a n iz a c ji w y s tą p ie ń zw o le n n ik ó w p o szczeg ólny ch k o n ce p cji ro z w iąza ń i od te j ch w ili in d y w id u a ln ie d z ia ła ją c y .posłowie sta n o w ili ty lk o p rz e d m io t p o lity c zn y ch .zabiegów p rz e c iw sta w n y c h obo zów, nie m a ją c pow ażn iejszeg o w p ły w u n a o s ta te c z n y re z u lta t o b ra d .
N ie w ą tp liw ie n a jlic z n ie jsz e i w e w n ę trz n ie n a jb a r d z ie j p rę ż n e i z w a rte było stro n n ic tw o re p u b lik a ń sk o -k o łłą ta jo w sk ie ". Na jego zw arto ść w p ły w a ła w b ard zo p o w ażn y m s to p n iu w y b itn a osobow ość H u g o n a K o łłą ta ja , k tó ry byl g łó w n y m p ro je k to d a w c ą , p isa rz e m m ów s e jm o w y c h i o rg a n iz a to re m w y s tą p ie ń sw y ch z w o le n n ik ó w l7. S iła tego u g ru p o w a n ia w y n ik a ła też z d a le k o id ące j zbieżności p o g ląd ó w nie ty lk o n a sp ra w ę re fo rm y k ró lew szczy zn , ale i n a in n e k w e s tie u s tro jow e. D zięki te m u znacznie ro s ła siła p rz e k o n y w a n ia i p o zy sk iw a n ia sobie zw olenników , czy chociażby ty lk o k o n iu n k tu ra ln y c h w sp ó łp ra - o ow ników sp o śró d osób nie m o g ący ch oprzeć się zm aso w an y m w y s tą p ien io m p rz e d sta w ic ie li tego k ie ru n k u . U ja w n iło się to zw łaszcza w ozasie nieco d em ag o g iczn y ch ata k ó w p rz e c iw n a d u ż y cio m d o n a ta
-c ję, ja k i n a s z e r sz e p r o je k ty n a L. F. К а г ś n i с к i e g o, W i e -c z y s t e r o ln e k a n t o n y a lb o g o s p o d a r s t w a ż o ł n i e r s k i e , b. m . [1790].
•> T en o d ła m o ś w ie c o n e j o p o z y c ji b y ł g r o źn y z e w z g lę d u na w c h o d z e n ie do je g o s z e r e g ó w w ie lu w y b itn y c h p r z e d s ta w ic ie li ż y c ia p o lity c z n e g o . N a z w a „ o ś w ie c o n y ” w ią ż e się z e s to s o w a n ie m c ie k a w y c h fo r m w a lk i p o lity c z n e j, z d o ln o śc ią do p o d e jm o w a n ia g łó w n y c h w ą t k ó w p r o je k tó w p r z e c iw n e g o str o n n ic tw a k o ł- łą ta jo w s k ie g o . ja k i o g ó ln ą sk ło n n o ś c ią do r e fo r m a to r s k ic h p o c z y n a ń . T e n o d ła m o p o z y c ji s ta n o w ił tę c z ę ść s tr o n n ic tw a p a tr io ty c z n e g o , k tó r a w o b e c p o ja w ie n ia s ię k w e s tii n a r u s z a ją c e j m a te r ia ln e p o d s ta w y p o lity c z n e j p r z e w a g i m a g n a te r ii p r z eszła d o o p o z y c ji w o b e c k o łłą t a j o w s k ie g o p r o je k tu r e fo r m y k r ó le w sz c z y z n . P or. S t r o y n o w s k i , R e f o r m a k r ó l e w s z c z y z n . . . , s. 27, 28, 30. 14 T a m ż e, s. 30-33. W s k ła d s ta r o s z la c h e c k ie j o p o z y c ji w e s z li n ie r a z w y b itn i p r z e d s ta w ic ie le ó w c z e s n e g o ż y c ia p o lity c z n e g o z p r y m a s e m n a c z e le , k tó r z y j e d n a k b y li p r z e c iw n i ja k im k o lw ie k u s tę p s tw o m , w y s u w a j ą c p r z y ty m a r g u m e n ta c ję p e łn ą n a w o ły w a ń do p o s z a n o w a n ia d a w n y c h p r a w , w ia r y p u b lic z n e j, tr a k t a t ó w g w a r a n c y jn y c h itp ., co z a d e c y d o w a ło o n a d a n iu m u ta k ie g o o k r e śle n ia . T e n s ta r o s z la c h e c k i c h a r a k te r o b r o n y p rzed r e fo r m ą w ią z a ł s ię z o g ó ln ą n ie c h ę c ią d o p o c z y n a ń s e jm u C z te r o le tn ie g o .
w O s p o so b a ch z d o b y w a n ia p o p u la r n o śc i p r z e z z w o le n n ik ó w K o łłą ta ja , por. ta m ż e , s. 34-36, 38-41.
T a m ż e, s. 94, 95. L ic z y ło o n o 57 z w o le n n ik ó w .
riu s z y i e m f ite u tó w ,e. T a d o b ra o rg a n iz a c ja a k c ji p a r la m e n ta rn e j p o zw alała s tro n n ic tw u b ą d ź n a o p a n o w y w a n ie izby p o selsk iej d la p rz e fo rso w a n ia sw oich z a m ie rze ń , bądź n a p ara liż o w a n ie o b ra d w w y p a d k u z d o b y w an ia p rz ew ag i p rz e z o p o zy c ję 1B.
W p o d o b n y sposób d z ia ła ła ośw iecona opozycja, n ie odnosząc je d n a k ta k ic h su kcesów , zarów no z p o w o d u m n ie jsz e j liczebności (32 osoby), ja k i m n ie jsz e j zw arto ści, w y n ik a ją c e j z p o d ziału n a zw o len n ik ó w r e p u b lik a ń sk ie g o p ro g ra m u Ignacego P o to ck ieg o o ra z k ró le w sk ic h p ie c z e - n i a r z y 20. T a p e w n a odręb n o ść p o z w a la ła je d n a k i na m a n e w ry ta k ty czn e. D zięki w ie lk ie m u a u to ry te to w i P o tockiego m ożn a by ło zask o czyć z w o le n n ik ó w k o łłą ta jo w s k ie j re fo rm y k ró lew szcz y zn n a g ły m w sp ó ln y m w y stą p ie n ie m obu p rz y w ó d có w n a je d n y m p osiedzeniu, d zię k i czem u zdołano odnieść p o w ażny, choć ch w ilo w y s u k c e s łl. C ała siła tego stro n n ic tw a w y n ik a ła z p o sia d a n ia w sw y m sk ład zie n a jw y b it n ie jsz y c h p rz e d sta w ic ie li ów czesnego życia polityczneg o, co też s k r z ę t nie w y k o rz y sty w a n o . S zczególnie p rz y d a tn a b y ła zw łaszcza o sob a m o n a rc h y , k tó ry m o p o zy c ja c h ę tn ie p o słu g iw a ła się d la p rz e d s ta w ia
n ia se jm u ją c y m sw y ch, p o zo rn ie k o m p ro m iso w y ch , pro p o zy cji, k tó re w ów czas zn acznie tru d n ie j było o d rz u c ić 22.
Z naczn ie sła b ie j było zo rg an izo w an e u g ru p o w a n ie s ta ro sz la c h e c k ie j opozycji, p rz y czy m c h a ra k te r y z o w a ła je m a ła liczebność (15 osób) i istn ie n ie ró ż n y c h ośro d k ó w d y s p o z y c y jn y c h 28. P ró c z b ard zo w y m o w nego i m ająceg o k ilk u z a u fa n y c h posłów , b isk u p a J ó z e fa K o ssak o w skiego, z n a jd o w a ł się w nim ró w n ie ż p ry m a s M ichał P o n ia to w sk i, k tó ry
b y ł n ieza leżn y w sw oich pog ląd ach . P o d o b n ie było też z b isk u p em Jó z e fe m R y b iń sk im , tw ó rc ą w ła sn e j, p ro m a g n a c k ie j k o n c e p c ji d z ie r
18 W ó w c za s to z d o ła n o p r z e c ią g n ą ć do w s p ó łp r a c y L. F. K a r ś n ic k ie g o i M. C z a c k ie g o , k tó r z y w c z e ś n ie j b y li o b r o ń c a m i k o n c e p c ji d z ie r ż a w y . P r z y k ła d e m m o że b y ć tu d y s k u s ja z 1 3 IV 1790 r., por. D z i e n n i k c z y n n o ś c i S e j m u . . . , t. 5, n r 146.
18 N a jle p s z y m p r z y k ła d e m z a p e w n ie n ia so b ie m a k s y m a ln e j p r z e w a g i b ęd zie d y s k u s ja z 19 X I I 1791 r., w c z e ś n ie j za ś str o n n ic tw o to s k u te c z n ie p a r a liż o w a ło p o c z y n a n ia o p o z y c ji. P or. S t r o y n o w s k i , R e fo r m o k r ó l e w s z c z y z n . . . , s. 51-54. 80 T a m ż e, s. 95, 96. , l D o ta k ie g o p r z y g o to w a n e g o , d o b rz e w y r e ż y s e r o w a n e g o w y s tą p ie n ia k róla i Ig n a c e g o P o to c k ie g o d o s z ło 2 1 X I 1791 r. ( D i a r i u s z s e s j i 21 X I 1791 r., A G A D , A S C z, n r 23, k. 158-178). !! O so b ę k r ó la w y k o r z y s ty w a n o w n a jtr u d n ie js z y c h m o m e n ta c h d y s k u s ji o d o - n a ty w a c h , c h o ć b e z w ię k s z e g o r e z u lta tu , ze w z g lę d u n a z a w s z e w y s tę p u ją c e a ta k i s k ie r o w a n e p r z e c iw b r o n ie n iu w ty c h w y p a d k a c h in te r e s ó w s w o je j ro d z in y ( D i a r i u s z s e s j i 1 8 1 1 1 1 7 9 0 г . , A G A D , A S C z , n r 6, k. 272-280; S. A . P o n i a t o w s k i , G ł o s . . . 18 I I I 1790 r., A G A D , Z b iór P o p ie ló w , n r 133, k. 785. S z e r z e j o w a lc e o d o - n a t y w y p a trz: S t r o y n o w s k i , R e f o r m a k r ó l e w s z c z y z n y . . . ) . ** S t r o y n o w s k i , R e f o r m a k r ó l e w s z c z y z n y , s. 96.
żaw y kró lew saczy z n * \ M im o ty c h rozbieżności zdołano je d e n ra z do prow adzić do c a łk o w ite g o zdom in o w an ia d y s k u s ji se jm o w e j, a to dzięki m. in. w y stą p ie n io m b isk u p a W ojciecha S k a rsz e w sk ie g o i w o jew o d y K a je ta n a H ry n ie w ieck ieg o
Z u p e łn y n a to m ia s t b ra k w e w n ę trz n e j o rg a n iz a c ji m o żn a by ło za o b serw o w ać w sze reg a ch obozu republiik ań sk o -staszico w sk ieg o , k tó ry p rz y m a łe j liczebności (13 osób na p o c z ą tk u o b ra d sejm u ) n ie p o siad ał w sw y ch sze reg a ch żadnego a u to r y te tu , zdolnego do p o d p o rz ąd k o w an ia sobie p o zo stały c h D latego było to ra c z e j zu p e łn ie lu źn e u g ru p o w a n ie ludzi b ro n ią c y c h sw y ch osobistych, choć p o p u la rn y c h p rz e k o n a ń . T y m sam y m ic h m ożliw ości o d d z ia ły w a n ia b y ły bard zo o g raniczon e, a to spow odow ało ro z p ad i p rz ejście w iększości jego p rz e d sta w ic ie li do in nych, trw a lsz y c h i le p ie j zo rg an izo w a n y ch s tro n n ic tw . J e d y n y m jego w y b itn ie jsz y m p rz e d sta w ic ie le m pozostał A u g u st S w ięto sław sk i, k tó rego działaln o ść w y k o rz y sty w a n a b y ła je d n a k z re g u ły p rzez o p ozycję17. Ze w zględu n a u w a ru n k o w a n ie m ożliw ości i sk u tecz n o ści sto so w an ia m eto d w alki p a r la m e n ta rn e j zo rg an izo w a n y m c h a ra k te r e m w y stąp ień , z n in ie jsz y c h ro z w aża ń m u si być w y łączo n y obóz re p u b lik a ń sk o -s ta s z i- cow ski, a k ty w n ie jsz y je d y n ie w p o c z ą tk o w y m o k re sie obrad.
D zięki p o ja w ie n iu się dość z w a rty c h u g ru p o w a ń p a rla m e n ta rn y c h u zy sk an o now e m ożliw ości d ziała n ia p olityczn ego , g łó w nie w k ie ru n k u p ro p a g o w an ia g łoszonych k o n c e p c ji re fo rm a to rs k ic h . R ealizow ano to p rzez d ążenie do o p a n o w y w a n ia d y s k u s ji n a w y b ra n y c h , do brze w y re ż y se ro w a n y c h posied zen iach sejm o w y ch . W ów czas d uża liczb a w y stą p ie ń , d z ię k i w ie lo stro n n e j a rg u m e n ta c ji i sa m e j liczbie m ów ców , stw a rz a ła a tm o s fe rę s p rz y ja ją c ą zdoby ciu p o p a rc ia ze s tro n y n iezd e cy
d o w an y ch czy n ie z o rie n to w a n y c h . Tę zasadę w p ro w a d z a n ia do d y sk u sji w ięk sz ej liczby m ów ców z jed n eg o obozu m ożna zao b serw o w ać ju ż od 29 sty c z n ia 1789 r., gdy do b rze p rz y g o to w a n a m a g n a te ria u z y sk a ła p e łn ą przew ag ę, zm u sza jąc szlac h tę do sz u k a n ia chw ilow ego k o m p ro m is u “ . O d tą d te n sposób falow ego a ta k o w a n ia p o zy cji p rz e c iw n y c h sta ł się w łaściw ie o b o w iąz u ją cy i m o żn a go ob serw o w ać u s z la c h ty np. 19 III
S4 D i a r i u s z s e j m u , „ G a ze ta N a r o d o w a i O b c a ” 1791, nr C, s. 400. 85 T a k i w y p a d e k m ia l m ie js c e 14 X I 1791 r., g d y p o 4 w y s tą p ie n ia c h o p o z y c ji w k o ń cu s e s ji z d o ła ł d o jś ć d o g ło s u K a z im ie r z B o le s z p o s e ł p o z n a ń sk i, je d y n y w ty m d n iu m ó w c a ze s tr o n n ic tw a r e p u b lik a ń s k o -k o łłą ta jo w s k ie g o (D ia r iu sz s e s ji 14 X I 1791 r., A G A D , A S C z, nr 23, k. 120-132). S t r o y n o w s k i , R e f o r m a k r ó l e w s z c z y z n . . . , s. 95.
27 J e d y n ie na se s ji 19 X I I 1791 r. w n io s e k S w ię t o s ła w s k ie g o o k a z a ł się k o r z y s tn y d la str o n n ic tw a r e p u b lik a ń s k o -k o łłą ta jo w s k ie g o , k tó r e w y k o r z y s ta ło go d la p r z e fo r s o w a n ia o sta te c z n e g o g ło s o w a n ia p o m ię d z y k o n c e p c ja m i sp rzed a ży : K o ł łą ta ja i o ś w ie c o n e j o p o z y c ji.
1790 т. (a k cja sk ie ro w a n a p rz e c iw d o n atariu sz o m ) ” , a ta k ż e w czasie w łaściw ie w sz y stk ic h s ta rć listo p a d o w o -g ru d n io w y c h w 1791 r.
M ożliw ość sto so w an ia te j m e to d y w iąz ała się z n o w a to rsk im p o tr a k to w a n ie m stare g o z w y c z a ju w cześniejszego p rz y g o to w y w a n ia m ów p o selsk ich , często p rzez zaw odow ych p isarz y . D zięki niem>u K o łłą ta j i k ie ro w a n a p rzez niego K u ź n ic a m ogła za pew nić w y s ta rc z a ją c ą liczbę w y s tą p ie ń p oselskich, p o p ie ra ją c y c h p o trz e b ę re fo rm y . P o n a d to ofiaro w u ją c c ie k a w y te k s t m ożna b y ło sikłonić do z a b ra n ia głosu osoby n ie z b y t zo rie n to w an e, z w ię k szając ty m pozo rn ie liczbę sw y ch z a d e k la ro w a n y c h z w o le n n ik ó w ,0.
A n a lo g icz n y m i m eto d am i re ż y se ro w a n o p o sied ze n ia p a r la m e n ta rn e ró w n ie ż w sz e reg a ch opozycji sta ro sz la c h e o k ie j, k tó re j p rz y w ó d ca Jó zef K o ssak o w sk i sw o je zdolności o ra to rs k ie w y k o rz y sta ł do p isa n ia m ów d la p o p ie ra ją c y c h go p o s łó w ,ł. T ą d ziałaln o ścią K o ssako w ßkiego m ożna też tłu m a c z y ć w y ją tk o w o liczn y u d ział posłów lite w sk ic h w p o c z y n a n iach teg o u g ru p o w a n ia ,£.
M eto dę tę z pow odzeniem sto so w a ła te ż ośw iecona opo zycja, głó w nie d zięki in te g ru ją c e j roli k ró la, k tó ry p o siad ał liczn ą g ru p ę o d d a n y c h posłów i se n a to ró w . O p e w n y c h su k ce sach d ec y d o w ało te ż s k u p ian ie w sw y ch sze reg a ch lu d zi cieszących się a u to ry te te m z ra c ji sp ra w o w a n ia u rzędów , ta k ic h ja k np. b isk u p A dam N aruszew icz.
N a stę p n ą p o p u la rn ą m e to d ą w a lk i p a r la m e n ta rn e j b y ła o b s tru k c ja i zw iązan e z ty m k ie ro w a n ie d y s k u s ji n a z a g a d n ie n ia m ało isto tn e , lu b te ż ro z w a d n ia n ie re fo rm a to rs k ic h p o stu la tó w s tro n y p rz e c iw n e j ” . W sto so w a n iu te j m e to d y p rz o d o w ali zw o len n icy k o łłą ta jo w s k ie j k o n c e p c ji re f o r m y k ró lew szcz y zn , k tó rz y b ędąc p o cz ątk o w o n a js ła b s z y m s tro n n ic tw e m n ie chcieli dopuścić do o sta te c z n y c h ro z strz y g n ię ć , m og ą cy ch p rz y n ie ść im ty lk o p o ra żk ę. T o też św iad om ie p rz e d łu ż a li d y sk u sję
2,1 D i a r i u s z s e s j i 19 II I 1790, A G A D , A S C z, n r 6, k. 311-324.
80 B. L e ś n o d o r s k i , W stęp [w :] t e n ż e , K u ź n i c a K o l l ą t a j o w s k a . W y b ó r ź r ó d e ł , W r o cła w 1949, s. X L . P or. też: [L. C ie s z k o w s k i], P a m i ę t n i k a n e g d o t y c z n y z c z a s ó w S t a n i s ł a w a A u g u s t a , P o z n a ń 1867, s. 319-321. 31 T a k ą d z ia ła ln o ś ć r o z w in ą ł n a s z e r o k ą s k a lę w c z a s ie s e jm u g r o d z ie ń s k ie g o 1793 r. P a trz: K r a k o w s к i, op. cit., s. 44. 82 B y li to: A n to n i C h r a p o w ic k i, J a n J e le ń s k i, sa m b is k u p K o s s a k o w s k i, T a d e u s z K o ś c ia łk o w s k i, I g n a c y S iw ic k i, A n to n i S u c h o d o ls k i, T o m a sz W a w r ze c k i (o p u śc ił p ó ź n ie j sz e r e g i o p o z y c ji). 88 D o ty c h c z a s o b s tr u k c ją p a r la m e n ta r n ą i n a d m ie r n y m g a d u ls tw e m o b c ią ża n o z r e g u ły h e tm a ń s k ic h z e la n tó w , co n ie j e s t słu s z n e . P o t ę m e to d ę s ię g a ło b o w ie m i str o n n ic tw o r efo r m , z g o d n ie z w y m a g a n ia m i ła g o d n e j r e w o lu c ji (por. S z c z y g i e l s k i , op. cit., s. 36-37). P r z y k ła d e m te j fo r m y w a lk i p o lity c z n e j b ę d z ie s p ra w o z d a n ie d y s k u s ji s e jm o w e j w p o c z ą tk a c h 1791 r. n a m a ło is to tn e , p r z e w le k a n e z a g a d n ie n ia p r a w n o sk a r b o w e , g d y za k u lis a m i o b ra d p r z y g o to w y w a n o k o n s ty tu c ję .
n ad za g ad n ien iam i to w a rz y sz ą c y m i re fo rm ie , ja k np. ob ciążen ie w y ją tk o w o w y sokim i p o d a tk a m i sta ro s tw , e m fite u z i d o n a ty w , co w y stęp o w a ło w ich d ziała ln o śc i aż do p o cz ątk ó w 1791 r . " D opiero zdobycie sze ro k ieg o p o p arcia dla głoszonego p ro g ra m u pozw oliło na p rz e jśc ie do o statec zn eg o a ta k u , lecz i w ów czas, w k u lm in a c y jn y m m om en cie w a lk i o p rz y ję c ie p rzez sejm „Z asad . . . ” S ta n isła w a S o łty k a , pon o w n ie zd ecyd ow ano się n a p rz e d łu ż a n ie o b ra d " . N ie chciano b ow iem dopuścić do z b y t szyb kiego g ło so w an ia n ad now o p rz e d s ta w io n y m pr^zez ośw ieconą opozycję p ro je k te m M ik o łaja J a s iń sk ie g o i C eles ty n a S okolnickiego, aż do cz asu u z y sk a n ia p rz e w a g i w d y s k u s ji i sk o m p ro m ito w a n ia p r z e c i w n i k ó w T a fo rm a o b s tru k c ji p a r la m e n ta r nej, sto so w an e j p rz e z stro n n ic tw o re p u b lik a ń s k o -k o łłą ta jo w s k ie m iała n a c e lu um o żliw ien ie ro z w in ię cia in n y c h m eto d w a łk i p o lity c z n e j, z p ro p a g a n d ą n a czele.
T a sa m a m e to d a w a łk i w u ję c iu o p o zy c jo n istó w m iała p ro w a d zić do p rz e trw a n ia n a p a ru p rz eciw n ik ó w i sk ie ro w a n ia d y sk u sji na b a rd z ie j bezpiecznie to ry . A le w p e w n y m p rz y n a jm n ie j sto p n iu b y ła on a mndej sk u te c z n a , w obec zb y t m a łe j g ru p y m ów ców zd o ln y ch do sta w ie n ia czoła zw o len n ik o m sp rz e d a ż y k rólew szczyzn. Do w y ją tk ó w m o żn a
?.a-M N a d ta k im je d y n y m u n ik n ię c ie m p rzez K o łłą ta ja i je g o z w o le n n ik ó w d y s k u sji n a d sp r a w ą k r ó le w s z c z y z n p rzed u c h w a le n ie m K o n s ty tu c ji 3 m a ja , g d y s t a r o s to w ie m ie li p r z e w a g ę , u b o le w a ł p ó ź n ie j M. W o lsk i, a z n ie c o in n e g o sta n o w is k a J. D ih m (P a trz: M. W o l s k i , O b r o n a S t a n i s ł a w a A u g u s t a , „ R o czn ik T o w a r z y s tw a H is to r y c z n o -L ite r a c k ie g o w P a r y ż u ” 1867, s. 116-117; J. D i ft m , O s p r a w i e c h ł o p s k i e j , K o n s t y t u c j i E k o n o m i c z n e j i M i c h a l e O s s o w s k i m n a m a r g i n e s i e u w a g E m a n u e l a R o s t w o r o w s k i e g o , „ P r z eg lą d H is to r y c z n y ” 1961, t. 52, s. 782). ,s S. S o ł t y k , Z a s a d y d o u r z ą d z e n i a k r ó l e w s z c z y z n , k t ó r e m a j ą s ł u ż y ć za p r a w i d ł a d e p u t a c j o m k o n s t y t u c y j n y m i w y z n a c z o n e j d o w y n a l e z i e n i a f u n d u s z ó w p o w i ę k s z a j ą c y c h S k a r b R z e c z y p o s p o l i t e j d o u l o z e ń p r o j e k t u o s p r z e d a ż y sta r o stw , b. m . [1791]; t e n ż e , Z a s a d y d o u r z ą d z e n i a n a s p r z e d a ż w i e c z y s t ą k r ó l e w s z c z y z n . I r o j e k t p r z e z . . . p o d a n y , b. m . [1791]. P r o je k ty ty c h z a s a d . . . s ta n o w iły n a jb a rd zie j s k r ó to w e p r z e d s ta w ie n ie g łó w n y c h w a r u n k ó w , n ie z b ę d n y c h d la u r z e c z y w is tn ie n ia k o łłą ta jo w s k ie j k o n c e p c ji r e fo r m y k r ó le w s z c z y z n , s fo r m u ło w a n e j w e w s p ó łp r a c y K o łłą ta ja i O s s o w s k ie g o (por. M. O s s o w s k i , O p o m n o ż e n i u d o c h o d ó w p u b l i c z n y c h , w y n a l e z i e n i u k a p i t a ł u p u b l i c z n e g o k u z a s i l e n i u n o w y c h p o t r z e b R z e c z y p o s p o l i t e j z o s z c z ę d z e n i e m p o d a t k ó w , b. m . [1789]). *c Z a s a d y d o p r o j e k t u p r z e d a ż y k r ó l e w s z c z y z n n a w i e c z y s t e d z i e d z i c t w o z i e m i a ń s k i e . P r o j e k t o d D e p u t a c j i k o n s t y t u c y j n e j u f o r m o w a n y z p r o j e k t ó w J. W. J a s i ń s k i e g o S a n d o m i r : i J. W. S o k o l n i c k i e g o P o z n a ń : , b. m . [1791]. P r o je k t ten b y ł d o ść z r ę c z n ie s fo r m u ło w a n y . P r z y jm u ją c b o w ie m k o łłą t a j o w s k ą k o n c e p c ję sp r z e d a ż y k r ó le w s z c z y z n , d z ię k i u s ta le n iu o d p o w ie d n ic h p r z e p is ó w w y k o n a w c z y c h w p o sta c i z a g w a r a n to w a n ia n ie n a r u s z a ln o ś c i p r z y w ile j ó w w s z y s tk im a k tu a ln y m u ż y t k o w n ik o m s ta r o s tw z e m fite u ta m i i d o n a ta r iu s z a m i, p r z y z n a n ie m im w y s o k ic h o d sz k o d o w a ń , a ta k ż e p o z w o le n ie m n a sp o k o jn e ich p o s ia d a n ie p rzy d o ty c h c z a s o w e j w y s o k o ś c i k w a r ty , c z y n ił ją m o ż liw ą d o p r z y ję c ia p r z e z m a g n a te r ię .
liczyć ty tk o d ziała czy o p o zy cji sta ro sz la c h e o k ie j w ie lo k ro tn ie w y s tę p u ją c y c h w czasie n a jg o rę tsz y c h p o le m ik z g ru d n ia 1791 r .87 Z w ięk szy m pow o d zen iem sto so w an a b y ła m e to d a sk ie ro w y w a n ia d y s k u sji n a in n e za g ad n ien ia, m n ie j n ieb ez p iecz n e społecznie d la m a g n a te rii, ja k cho c iażb y p o d a tk u skórow ego, w czym sp ec ja liz o w ała się ośw iecona opo zycja. N a jb a rd z ie j a k ty w n y b y ł t u zw łaszcza S ta n isła w M ałacho w ski, w y k o rz y s tu ją c y sw o ją fu n k c ję m a rsz a łk a sejm u , a ta k ż e k ró l, zaw sze p o tra fią c y zn aleźć odp o w ied n i a rg u m e n t, czy też w y b łag a ć za n ie ch an ie d a lsz y c h a t a k ó w 38. T a ta k ty k a o św ieconej o p o zycji m ia ła n a ce lu p rz e d łu żen ie , a ra c z e j odłożenie d y s k u sji n ad s p ra w ą re fo rm y k ró lew szczy zn do n astęp n e g o sejm u , co je d n a k , m im o sto so w an ia za k u liso w y c h n ac is ków okazało się niem ożliw e.
Ininą ró w n ie p ow szechnie w y k o rz y s ty w a n ą m eto d ą w a lk i p a rla m e n ta r n e j b yło sto so w an ie n a jró ż n ie jsz y c h fo rm n a c isk u w c e lu o słab ien ia z w arto ści s tro n n ic tw a p rzeciw nego . J e d n ą z n ich b y ł sz a n ta ż p o lity c zn y , szeroko u p ra w ia n y p rz ez ca łą o pozycję, s ta r a ją c ą się w ym óc n a se jm ie u stę p stw a g ro ź b ą zw ięk szen ia się szeregó w m a lk o n te n tó w w w y p a d k u p rz e p ro w a d z e n ia n ie p o p u la rn e j re fo rm y , a ty m sa m y m zw ięk szen ia n ieb e z p ie c z e ń stw a o b a le n ia ca łe g o u s ta w o d a w stw a m a jo w e g o eo. W w y p a d k u tego u g ru p o w a n ia b a rd z ie j is to tn e w y d a ją się b y ć je d n a k d z ia ła n ia z m ie rz a ją c e do p o d p o rz ą d k o w a n ia sobie posłów . C h y b a w łaśn ie to p rz y czy n iło się do n a g łe j z m ia n y sta n o w isk a p rz ez S o kolnickiego, p osła poznań sk ieg o , k tó r y w d e c y d u ją c y m m o m encie d y s k u s ji p o staw ił s tro n n ic tw o k o łłą ta jo w s k ie w tr u d n e j s y t u a c j i 40. P o d o b n ie p o stą p ił S ta n is ła w K u b lick i. P o czątk o w o z w o le n n ik s p rz e d a ż y w u ję c iu k o łłą - tajo w sk im , tu ż p rz ed za k o ń czen iem d y s k u s ji w g ru d n iu 1791 r. p rz e d sta w ił sejm o w i w łasn y , o d z w ie rc ie d la ją c y stan o w isk o m a g n a te rii, p ro je k t u rz ą d z e n ia k ró lew szcz y zn , k tó r y m iał d o p ro w ad zić do za ła m a n ia
87 S p o śr ó d p o s łó w s ta r o s z la c h e e k ie j o p o z y c ji n a jb a r d z ie j a k ty w n y b y ł I g n a cy S iw ic k i. D u ż ą ilo ś ć w y s t ą p ie ń p r z e d s ta w ic ie li te g o str o n n ic tw a w y n ik a ła b y ć m o że z m n ie js z e g o lic z e n ia się z o p in ią , g d y d la o ś w ie c o n y c h o p o z y c jo n is tó w k o n ie c z n e b y ło u tr z y m a n ie p o p u la r n o śc i d la u tr z y m a n ia p r z y w ó d z tw a p o lity c z n e g o w c a ły m o b o z ie r e fo r m (o d n o siło się to sz c z e g ó ln ie do P o to c k ie g o ).
18 T a k b y ło np.: 9 V I 1791 r. ( D i a r i u s z s e s j i . . . , A G A D , A S C z, n r 14, k. 110-116), c z y 11 X 1791 r. ( D i a r i u s z s e s j i . . . , A G A D , A S C z, n r 22, k. 222-223).
511 T e w y s tą p ie n ia m a g n a tó w b y ły s k w a p liw ie o d n o to w y w a n e p rzez B u łh a k o w a , p atrz: D z i e n n i k B u ł h a k o w a m i n i s t r a r o s y j s k i e g o w W a r s z a w i e 1791-1792, [w :] W. K a l i n k a , O s t a t n i e l a ta p a n o w a n i a S t a n i s ł a w a A u g u s t a , cz. 2, D o k u m e n t a d o h i s t o r ii d r u g i e g o i t r z e c i e g o p o d z i a ł u , K r a k ó w 1891, s. 300. 40 B y ł o n a ż d o t e g o c z a s u a k ty w n y m z w o le n n ik ie m k o łłą ta jo w s k ie j k o n c e p c ji r e fo r m y k r ó le w s z c z y z n . Z m ia n a je g o p o g lą d ó w u w id o c z n iła s ię w k o ń c u p a ź d z ie r n ik a 1791 r., por. S o k o l n i c k i , G ł o s . . . 28 К 1791 r., b. m. r. b. d.
się jednośai ru c h u szlacheckiego “ . W ty m w y p a d k u w y d a je się, że K u b lick i jak o d o m o w n ik A. K. C zarto ry sk ie g o , nie m ógł odm ów ić p ro śb ie w y św iad czen ia te m u o sta tn ie m u p rz y słu g i.
S to so w an ie n a c isk u czy p rz e k u p s tw a n ie było ty lk o d o m en ą o po zycji. R ów nież stro n n ic tw o re p u b lik a ń s k o -k o lłą ta jo w s k ie nie stro n iło od te j m eto d y , chociaż w b a rd z ie j d e lik a tn y siposób, w y k o rz y s tu ją c w szy stk ie leg aln e , zw y czajo w e m ożliw ości. S ta ra ło sdę ono zw łaszcza o po zy sk a n ie k ró la p r / e z o fia ro w a n ie m u k o rz y ści m a te ria ln y c h ze s p rz e d aży sta ro stw . T e m u celow i s łu ż y ły zw łaszcza w y stą p ie n ia S o łty k a , p ro p o n u ją c e g o p rz y z n a n ie części su m u zy sk a n y c h ze s p rz e d a ż y na sp ła cenie dłu g ó w k ró le w sk ic h , czy też na p o k ry c ie p o n iesio n y ch s t r a t (głów nie w dzied zin ie u p ra w n ie ń ro z d aw n icz y ch ) p rz y z n a n ie m sp o ry c h o d szk o d o w ań i n a g ró d jego b ra ta n k o m , a w łaściw ie ks. Jó ze fo w i " . Z re sz tą sam k ró l pow oli z a in te re so w a ł się m o żliw ościam i w z b ogacen ia n a p rz e p ro w a d z o n e j sp rz ed aż y , zg a d zając się w łączyć do n ie j rów riież d o b ra stołow e. M ogło to być je d n a k ty lk o p lo tk ą , celow o ro z p u szcz o n ą p rzez stro n n ic tw o sp rz e d a ż y ". P e w n ą fo rm ą p rz e k u p s tw a m ogło być też tw o rz e n ie s ły n n e j ligi złożonej z ty ch , k tó ry m o b ieca n o fu n k c je w k o m is ja c h k ie ru ją c y c h p rz y g o to w a n ie m i p rz e p ro w a d z e n ie m lic y ta c ji ". R ó w nocześnie s ta ra n o się sto so w ać p e w n e fo rm y n a c isk u , m. in. n a k ró la, k tó re g o chciano zm usić do o d s tą p ie n ia opozycji p rz ez zgłaszan ie p o s tu la tu w yższego o p o d a tk o w a n ia d o n a ty w , czy z a k w estio n o w an ie p raw n eg o c h a r a k te r u ty c h n a d a ń , b ę d ą cy ch w rę k a c h jego r o d z in y 1S. Z re g u ły p ow odow ało to jego n a ty c h m ia s to w e w y c o fan ie się z d y sk u sji, w z g lę d n ie u stę p stw o w m n ie j zn aczącej k w e stii. N a ta k ie w y k o rz y sta n ie s p ra w y d o n a ty w ja k o śro d k a n a c is k u w sk a z u je chociażb y p rz e b ie g o sta tn ie g o
pow ażnego s ta rc ia o o d e b ra n ie k ró lo w i ju s p a tro n a tu s 4*.
41 D i a r i u s z S e j m u , „ G a ze ta N a r o d o w a i O b c a ” 1791, n r C I, s. 405. J e d n a k c h y b a ju ż w ty m o k r e s ie n ie c ie s z y ł s ię ta k d u żą p o p u la r n o ś c ią w ś ró d z w o le n n ik ó w sp rz e d a ż y , ja k S o k o ln ic k i i d la te g o n ie p o s łu ż o n o się je g o n a z w is k ie m d la f ir m o w a n ia p r o je k tu J a s iń s k ie g o .
48 S ta r a n ia t a k ie p o d ję ła s z la c h ta za p o ś r e d n ic tw e m S o łty k a , k tó r y c h c ia ł p o z y sk a ć k r ó la d la s p rz e d a ż y za c e n ę s p ła ty je g o d łu g ó w , o c zy m m ó w ił D ih m na p o d s ta w ie lis tu P ia to lle g o d o k r ó la z 9 VI 1791 г., por. J. D i h m , S p r a w a k o n s t y t u c j i e k o n o m i c z n e j z 1791 r. n a t l e w e w n ę t r z n e j i z a g r a n i c z n e j s y t u a c j i P o ls k i, W r o cła w 1959, s. 263.
fi W ia d o m o ść o ty m , ja k o o k r ą ż ą c e j p o g ło s c e p o d a je 6 IV 1792 r. B u łh a k o w . P or. D z i e n n i k B u ł h a k o w a , s. 342.
14 M ó w ił o n ie j w y r a ź n ie W o lsk i ( W o l s k i , op. cit., s. 120).
45 P r z y p o m n ie ć tu n a le ż y , że w c h a r a k te r z e d o n a ty w J ó z e f i S t a n is ła w P o n ia to w s c y p o s ia d a li n a m o c y n a d a ń z 1775 r. s ta r o stw a : k a n io w s k ie , b o h u s ła w s k ie i c h m ie ln ic k ie (por. K a l i n k a , S e j m C z t e r o l e t n i , t. 2, cz. 2, s. 353).
Is tn ia ła jeszcze je d n a m e to d a w a lk i w sp ó ln a w sz y stk im u g ru p o w a niom , p o leg ają ca n a w y su w a n iu m a k s y m a ln y c h żądań , n iem o żliw y ch do p rz y ję c ia p rzez stro n ę p rz eciw n ą , lecz sta n o w ią c y c h e le m e n t n acisk u . P o p rze z sta w ia n ie zibyt w y g ó ro w a n y c h p o s tu la tó w stw a rz a n o sobie lepszą po zy cję p rz e ta rg o w ą w w alce o o sta te c z n y , z g ó ry p rz e z siebie z a p la n o w a n y k o m p ro m is. O g ran iczo n e m ożliw ości sto so w an ia teg o spo sobu m ia ła ty lk o o p ozycja sta ro sz la c h e c k a , k tó re j obce b y ły ja k ie k o l w iek u s t ę p s t w a 47. R ów nież w k rę g u o p o zy c ji ośw ieconej b y ła to m eto d a rz ad k o stoso w ana, c h y b a ty lk o p rz e z b isk u p ó w , nie d a ją c je d n a k w ty m w y p a d k u p o w a żn iejszy ch re z u lta tó w “ . N a to m ia st s tro n n ic tw u re p u b li- k a ń s k o -k o łłą ta jo w sk ie m u m e to d a p o sz e rz a n ia z a k re s u żąd ań p rz y n o siła sp o re su k cesy . W y stąp iło to ju ż n a p o c z ą tk u ob rad , w czasie zabiegów o p o d n iesien ie o b ciążenia p o d atk o w e g o k rólew szczyzn , e m fite u z i d o n a- ty w , pod czas k tó ry c h w ie lo k ro tn ie ro z p a try w a n o p ro p o z y cję p o czw órn ej k w a rty bąd ź 'n a ty c h m ia sto w eg o p rz e ję c ia s ta ro s tw p rz e z p a ń stw o , co m iało zm usić m a g n a tó w do p rz y ję c ia p ie rw o tn y c h p o stu la tó w sz la c h ty 4". R ów nież w czasie p ó źn iejsz ej w a lk i o p rz e fo rso w a n ie k o łłą ta - jow skiego p ro g ra m u re fo rm y d ochodziło do z a o strz e n ia jego ro zw iązań . W te n sposób osiąg nięto zgodę s ta ro stó w n a p ro p o n o w a n ą w ysokość od szkodow ań , k tó re w czasie d łu g o trw a ły c h w y stą p ie ń b y ły o ficja ln ie zw alczane p rz e z s tro n n ic tw o zw o len n ik ó w n a ty c h m ia s to w e j sp rz e d a ż y 50. W teg o ty p u s k ra jn y m s ta w ia n iu ż ą d ań w y sp ec jalizo w ał się Ign acy K rz u ck i, poseł w ołyński, k tó ry d zięk i d o b ry m w a ru n k o m głosow ym m ógł sw obo dnie p rz e k rz y c z e ć opozycję.
O ile jeszcze p rz y p o p rz e d n ie j m eto d zie d ziała n ia m o żn a b y ło m ów ić o sto so w an iu je j p rzez w szy stk ie s tro n n ic tw a , to k o m p ro m ita c ja p rz e ciw n ik ó w p o lity c z n y c h i ich id ei d ro g ą o d sła n ia n ia n ad u ż y ć i p ry w a ty b y ła w y k o rz y sty w a n a w y łączn ie p rz ez zw o len nik ów sp rz e d a ż y k ró le w szczyzn. S tosow ano ją n a sze ro k ą sk alę w p o cz ątk o w y m o k re sie o brad , k ie d y d y s k u s ja n a d za g a d n ie n ia m i p o d a tk o w y m i d o sta rc z a ła w ielu m a te ria łó w i w iadom ości o p o p e łn ia n y c h n a d u ż y c ia c h . W ty m p rz y p a d k u stro n n io tw o k o łłą ta jo w sk ie celow o p rz eciąg a ło d y sk u s ję w s p ra
47 N ie m o ż n a c h y b a u z n a ć za r o z s z e r z a n ie a ta k ó w p r z e c iw sp rz e d a ż y w y s t ę p o w a n ie m p r z e c iw c a łe m u u s ta w o d a w s tw u K o n s ty tu c ji 3 m a ja , co u c z y n ił 9 X1 1 1791 r. M ie r z e je w s k i p o s e ł p o d o lsk i, por. J. M i e r z e j e w s k i , G l o s . . . 9 X I I 1791 r., b. m. r.
48 N ic n ie d a ło b a rd z o o s tr e w y s t ą p ie n ie N a r u s z e w ic z a , k tó r y g r o ził k a r ą bożą za n a r u s z e n ie w ła s n o ś c i p r y w a tn e j, por.: D z i e n n i k c z y n n o ś c i S e j m u . . . , t. 4, s e sja 18 III 1790 r., nr 237.
40 A. Z i e l i ń s k i , U r z ą d z e n i e k r ó l e w s z c z y z n , b. m . [1789].
50 Z a p o c z ą tk o w a ły to w y s tą p ie n ia p o s łó w 14 X I 1791 r. ( D i a r i u s z s e s j i 14 X 1 1 1791 r., A G A D , A S C z, nr 23, k. 133-140).
w a ch d ra ż liw y c h , m a ją c y c h p o sm ak sen sa cji, aż do ca łk o w iteg o p o g n ę b ie n ia p rz eciw n ik ó w . W n a jb a rd z ie j ja s k ra w y sposób w y stą p iło to p rz y k w e stii d o n a ty w i zam ian, k tó re ro z p a try w a n o o w iele d łu ż e j niż w y m a g a ła tego p o trz e b a , gdyż w p rz y p a d k u d o n a ty w u zy sk an o zgodę na zn acznie w yższą o fia rę ju ż n a p o c z ą tk u d y sk u sji. M eto d a ta zo stała ró w n ie ż zasto so w an a w n a jb a rd z ie j g o rą c y m o k re sie w a lk i p a rla m e n ta rn e j, w chw ili g d y o p o zy cja odn iosła p e w n e su k ce sy P rz y n io sło to r e z u lta ty w p o staci szy b k ieg o o p an o w an ia izb y p o selsk iej p rz ez zw o len n ik ó w sp rz ed aż y , k tó ry c h s y tu a c ja p rz e d za sto so w an iem te j m eto d y b y ła bard zo n ie k o rz y stn a . T ak w ięc m e to d a k o m p ro m ito w a n ia p rz e c iw n ików b y ła sto so w an a p rzez szlac h tę zgodnie z p o trz e b a m i chw ili, za ró w n o do p o zy sk a n ia p o k la sk u w k o n k re tn e j s y tu a c ji, ja k i w d łu g o fa lo w y m iplanie p rz e ła m y w a n ia opozycji i zd o b y w an ia zw olenników .
Râwinie sk u te c z n y m o rężem stro n n ic tw a re p u b lik a ń s k o -k o łłą ta jo w - skiego s ta ła się m e to d a p rz e d łu ż a n ia o b ra d n a poszczegó ln ych sesjac h do g ra n ic fizy czn ej w y trz y m a ło śc i uczestn ik ó w . W y k o rz y sty w a n o w ty m w y p a d k u fa k t w cho d zen ia w s k ła d opozycji lu d zi starsz y ch , często z a p a d a ją c y c h n a zd ro w iu , nie m og ący ch w y trz y m a ć w ielo g o d zin n y ch ob rad. T ak b y ło np. w p rz y p a d k u k ró la, k tó ry s k a rż y ł się: „ . . .mię p o j m u ję, ja k zdrow ie i siły nasze w y starczą , jeże li ta k k a ż d y k ro k trz e b a będzie trz y n a s to lu b c z te m a sto g o d z m n y m i s e s ja m i .postępow ać” " . W łaśnie tą m e to d ą p rz e ła m a n o opór o p o zy cjo n istó w w czasie d e c y d u ją cej d y sk u sji 19 X II 1791 r., g d y trw a ją c e bez p rz e rw y (ponad 15 godzin) posiedzenie w y c z e rp a ło siły opozycji, w w y n ik u czego 9 osób opuściło salę o b ra d 5S.
N a to m ia st w y łąc zn ie ośw iecona o p o zy cja sto so w ała m e to d ę p o zo r nego a k c e p to w a n ia p ro je k tó w p rz eciw n ik ó w . P o zw a la ło to je j n a u ży w an ie ró w n ie p a trio ty c z n e j, dem ag o g iczn ej frazeo log ii, b ard zo po m o c n e j w a rg u m e n to w a n iu konieczności d o k o n an ia d ro b n y c h zm ian w r e fo rm a to rs k ic h k o n c e p c ja c h zw o le n n ik ó w K o łłą ta ja . M etod ą tą w p ro w adzono sp o re za m ie szan ie w sz e re g a c h re p u b lik a ń sk o -k o łłą ta jo w s k ic h . D zięki te rn u spodziew ano się uzysk ać k o rz y s tn e d la s ta ro stó w u s ta le nie zasad w y p rz e d a ż y k ró lew szcz y an , znacznie p ó źn iejsz ej i za w y sok ie odszkodow an ia, a ta k ż e bez d o k o n y w a n ia ich p o d ziału n a m n iejsze, d o stę p n e d la sz la c h ty części. N a jw a ż n ie jsz e d ziała n ia teg o ty p u w y s tą
61 T a m że.
52 L is t k r ó l a d o B u k a t e g o z 8 s t y c z n i a 1791 r., [w :] K a l i n k a , O s t a t n i e lata..., cz. 2, s. 175-176.
63 W. S m o l e ń s k i , op. cit., s. 134. N ie c o ir o n ic z n ie s c h a r a k te r y z o w a ł tę m e to d ę K ito w ic z: ,,I ta k s ię u s a d z ili, że p r z e z 15 g o d z in tr w a ją c e j w c ią ż se sji, to je s t od g o d z in y 12 p o łu d n io w e j d o g o d z in y 3 p o p ó łn o c y , d n ia 19 g r u d n ia r o k u b ie ż ą c e g o w a lc z ą c z p r z c iw n ik ie m , n a r e s z c ie s w e g o d o p ię li” (J. K i t o w i c z , P a m i ę t n i k i c z y l i h i s t o r i a p o l s k a , W a r sz a w a 1971, s. 489).
p iły w k o ń co w y m o k re sie ob rad , gdy sfo rm u ło w a n o c a ły sze reg w łas n y ch p ro je k tó w re fo rm y k ró lew szczy zn , ze w sp o m n ian ą ju ż k o n ce p cją Jasiń sk ie g o i S okolnickiego
D o d a tk o w y m e le m e n te m w a lk i p a r la m e n ta rn e j było w y tw a rz a n ie o d p o w ied n iej a tm o sfe ry w okół w noszony ch p ro je k tó w , czem u w głó w n ej m ierz e słu ż y ła p ro p a g an d a. N a jis to tn ie jsz e by ło w ty m w y p a d k u ciąg łe u trz y m y w a n ie z a in te re so w a n ia w okół sta w ia n y c h s p ra w cz ęsty m ich p o d ejm o w an ie m na fo ru m sejm o w y m , ja k rów n ież p rz y g o to w y w an ie sze rszy ch tr a k ta tó w p o lity c zn y ch , u z a sa d n ia ją c y c h słuszność z a jm o w a nego stan o w isk a. P ró c z tego u k a z y w a ły się ró ż n o ro d n e d ro b n e p ism a i a r ty k u ły prasow e, a ta k ż e d ru k o w a n e m o w y p oselsk ie, docie ra ją c e do sze ro k ich rzesz sp o łecz eń stw a. Z ap e w n iało to p rz y c h y ln e n a s tro je n a p ro w in c ji szlac h eck ie j, ja k i w śró d b ard zo siln ie o d d z ia łu ją c y c h n a p rz eb ieg o b ra d a r b i t r ó w 6!. P o m o cn a w ty m b y ła rów n ież s a ty ra p o lity c zn a, p o k tó rą c h ę tn ie sięgano dla o słab ien ia o p o zy c ji **. N ależy sądzić, iż zaró w n o w p ro p a g a n d z ie , ja k i s a ty rz e p o lity c z n e j n a j lepsze w y n ik i o siąg n ęli zw o len n icy k o łłą ta jo w sk ie j k o n c e p c ji re fo rm y k ró le w s z c z y z n t7.
P o d su m o w u ją c pow yższe ro z w a ż a n ia n ad m e to d a m i w a lk i p a r la m e n ta rn e j na S e jm ie C z te ro le tn im za sto so w an y m i w to k u d y s k u s ji n ad re fo rm ą k ró lew szczy zn n a le ż y za u w aż y ć ich w sze ch stro n n o ść. P o n a d to cechą w y ró ż n ia ją c ą te n S ejm było p o d ejm o w an ie d e b a t w sposób zo rg a n izow an y, u p rzed n io p rzy g o to w an y , n a czym n a jb a rd z ie j sk o rz y sta ło stro n n ic tw o re p u b liik ań sk o -k o łłąta jo w sk ie , d zięk i n a jw ię k sz e j liczebności
M P ró c z w s p o m n ia n e g o ju ż p o łą c z o n e g o p r o je k tu J a s iń s k ie g o i S o k o ln ic k ie g o p r z y g o to w a n o w ty m c z a s ie w ie le in n y c h , z k tó r y c h w k o ń c o w y m o k r e s ie o b ra d , a w ię c w d e c y d u ją c e j ic h fa z ie p r z e d s ta w io n e z o s ta ły je sz c z e in n e k o n c e p c je , z k tó r y c h na s z c z e g ó ln e w y r ó ż n ie n ie z a s łu g u je r o z w ią z a n ie T r ę b ic k ie g o (A.
I r ę b i c k i [w t e k ś c ie T r e m b ic k i], Z a s a d y d o p r o j e k t u w i e c z y s t e g o u r z ą d z e n i a k r ó l e w s z c z y z n , b. m . [1791]).
55 R o lę a r b itr ó w w s z e c h s tr o n n ie p r z e d s ta w ił K r a k o w s k i, ( K r a k o w s k i , op. cit., s. 75-82). D o k ła d n ie j fo r m y p r o p a g a n d y s to s o w a n e j w c z a s ie w a lk i o r e fo r m ę k r ó le w s z c z y z n o m a w ia S t r o y n o w s k i , R e f o r m a k r ó l e w s z c z y z n . . . ; t e n ż e , K s z t a ł t o w a n i e się . . . , s. 57.
M S z c z e g ó ln ie p o p u la r n e m o g ły b y ć w ie r s z y k i i z a g a d k i Z a b ło c k ie g o , ze s ły n n y m p y ta n ie m S y b illi o p o s ła S w ię t o s ła w s k ie g o (F. Z a b ł o c k i , P i s m a , w y d . B. K r z e p k i , P o z n a ń 1903, s. 215). B a rd zo c ie k a w y zb ió r t y c h z a g a d e k z a w ie r a w y b ó r: Z a g a d k i p o l i t y c z n e z c z a s ó w S e j m u C z t e r o l e t n i e g o , [w :] J. N o w a k , S a t y r a p o l i t y c z n a S e j m u C z t e r o l e t n i e g o , K r a k ó w 1933, s. 208-228.
57 W ielk a b y ła w ty m z a s łu g a H. K o ł ł ą t a j a , n ie t y lk o o r g a n iz a to r a , a le i a u to r a w ie lu prac: P o ż y t k i z u c h w a l o n e g o „ P r a w a z a s a d o s p r z e d a ż y s t a r o s t w w W a r s z a w i e 1792” ; t e n ż e , O d p o w i e d ź a u t o r o w i d z i e ł a p o d t y t u ł e m „ P r z e s t r o g a o Z a s a d z i e d o U r z ą d z e n i a S t a r o s t w , n a d z i e d z i c t w o u s t a n o w i o n e j w W a r s z a w i e r. 1792” in f o lio w y d a n e g o , [w :] t e n ż e , P i s m a r o z m a i t e , t. 2, B ib l. P A N w K r a k o w ie , r k p s, s. 189.
i d o b re m u p ro w a d zen iu . Je g o o sta te c z n y su k c e s w p o staci s k u p ie n ia n a j w iększej liczb y zw o len n ik ó w i zd obycie p rz ew ag i w gło so w an iu p rz eciw p ołączonym siłom ca łe j m a g n a te rii w y n ik a m . in. z w sz e c h stro n ności i e fe k ty w n o śc i zasto so w an y ch m etod w a lk i p a r la m e n ta rn e j. U ż y w ając bow iem w sz y s tk ic h ó w cześnie p ra k ty k o w a n y c h m e to d (prócz o pozycy jn eg o p rz e ję c ia p e w n y c h ro z w ią z a ń K o łłą ta ja p rz ez ośw ieconą m a g n a te rię ) zapew niono so b ie w yłączno ść n a p rz e d łu ż a n ie p o sied ze ń sejm o w y ch , a ż d o w y c z e rp a n ia sił s ta rs z y c h członków o p ozy cji. Na te j sa m e j zasadzie z w ielk ą sk u tecz n o ścią sięg ano po k r y ty k ę czoło w y c h p rz e d sta w ic ie li opozycji, o d sła n ia ją c p ry w a tę , p o w iązan ia z za b o rc am i i w szelk ie n ad u ż y c ia finansow e. P o n a d to d zięk i n a jw ię k sz e j liczbie siln ie p o w iąz an y ch posłów , a ta k ż e d zięk i p o p u la rn o śc i głoszo n y c h h aseł a n ty m a g n a c k ic h zdołano o siąg n ąć m a k sy m a ln e su k c e sy w sto so w an iu zm aso w an y ch , fa lo w y ch a ta k ó w , uw id o czn io n y ch zw y cię stw e m w d y sk u sji i g ło so w an iu 19 X II 1791 r. D zięki te m u też za p ew niono sobie p e łn ą sk u tecz n o ść o b s tru k c ji p a r la m e n ta rn e j, b ro n ią c e j p rz e d n ie k o rz y stn y m za k o ń czen iem d y s k u s ji na p o c z ą tk u o b rad , a ta k ż e w y k o rz y s ty w a n e j dla p ro p a g o w a n ia w łasn y c h p og ląd ó w i w y c z e rp y w a n ia a rg u m e n ta c ji opozycji i p rz y g o to w a n y c h p rz e z nią m ów . T a p rz e w ag a stro n n ic tw a re p u b lik a ń sk o -k o łłą ta jo w sk ie g o u w id a c z n ia ła się ró w nież w w ielk iej u m ie ję tn o śc i tak ty c z n e g o w y su w a n ia coraz to now ych, b a rd z ie j ra d y k a ln y c h ro z w ią z a ń re fo rm y k ró lew szcz y zn , czy n iąc za sad niczą, w y jścio w ą k o n c e p c ję O ssow skiego zu p e łn ie u m ia rk o w a n ą , m o żliw ą do z a a k c e p to w a n ia p rz e z sta ro śc iń sk o -m a g n a c k ą opozycję. D zięki te j m eto d zie spow odow ano ro z ła m w sze reg a ch o po zycji, k tó re j część p o d ję ła p ro je k t u m ia rk o w a n e j sp rz ed aż y M.
Znaczmie sła b ie j n a to m ia st w y k o rz y s ty w a n e b y ły p rz ez to s tr o n n ictw o m e to d y n a c is k u p o lity c zn eg o i p e w n y c h fo rm p rz e k u p s tw a (o g ran iczo n y ch do osoby k ró la), a ta k ż e k ie ro w a n ia d y sk u sji n a inn e to ry , w czym p rz o d o w ała ośw iecona opozycja. O na też ty lk o sto so w ała b ard zo groźne, siejąc e sp o re zam ieszan ie w sz e re g a c h s tro n n ic tw a re p u b lilk ań sk o -k o łłąta jo w sk ie g o , p rz e jm o w a n ie p ro je k tó w s tro n y p rz e c iw n e j i p o n o w n e ich p rz e d s ta w ia n ie w id e n ty c z n y m cz y zb liżo ny m u kład zie, lecz po n iezn a czn y m zm o d y fik o w a n iu n a jis to tn ie js z y c h tre śc i w k ie ru n k u n a jb a rd z ie j d la siebie dogodnym .
I n s t y t u t H isto rii Z a k ła d H isto rii P o ls k i N o w o ż y tn e j
P ie r w s z y p r o je k t te g o ty p u w y s u n ą ł J a s iń s k i p o s e ł s a n d o m ie r s k i, k tó r y n a w e t n ie m ia ł b y ć w e d łu g ó w c z e s n y c h o p in ii je g o a u to r e m , k tó r y m w r z e c z y w is to ś c i m ia ł b y ć sa m m a r s z a łe k M a ła c h o w sk i, co p o d k r e ś la li w s z y s c y z w o le n n ic y sp rz e d a ż y , m ó w ią c o p r o je k c ie od la s k i m a r s z a łk o w s k ie j, a n ie o p r o je k c ie J a s iń s k ie g o . P or. S m o l e ń s k i , op. c it., s. 134.
Андж ей Стройновски МЕТ ОД Ы П А Р ЛА М Е Н Т С К О Й БО РЬ ВЫ В Х О Д Е Д И С К У С С ИИ Н А Д РЕФОРМОЙ К О Р О Л Е В С К И Х ПОМ ЕСТ ИЙ ПА Ч Е Т Ы Р Е Х Л Е Т И Е М СЕЙМЕ Н а Ч еты рёхлетием Сейме в ходе дискуссии над реформ ой королев ских поместий нашли применение все, известные до того времени, м е тоды п арлам ентской борьбы. Р ост их значения во время засед ан и я это го сейм а вы текал из ф орм ирования довольно сплочённых политических группировок, из которых сам ое больш ое значение за в о е в а л а республи- канско-коллон таевская группировка, сум евш ая сломить оппозицию, как просвящ ённую , так и стародворянскую . Успех этой реф орм аторской группировки, поддерж иваю щ ий проект ксёндза М. О совского, вы текал из применения, собственно говоря, всех методов того времени п а р л а ментской борьбы. О собенно важ ны м было использование, не только этой группиров кой, метода продления заседан ий сейм а вплоть до полного изнурения старш их членов оппозиции. Н а этом ж е принципе и с больш ей эф ф ек тивностью доходило до критики передовых представителей оппозиции, раскры вая своекорыстие, связи с захватч и кам и и всякого род а ф и н ан совые злоупотребления. Кроме того, б лаго д ар я многочисленности тесно связанны х послов, удалось достигнуть огромных успехов в применении методов концентрированной и волновой атаки. Этом у ж е о б язя н а в о з мож ность применения успешной п арлам ентской обструкции. Это пре имущ ество республиканско-коллонтаевской группировки становится оче видным так ж е в умениях тактического представления всё новых и но вых, более ради кальны х реш ений реформы королевских поместий, д е л а я основную исходную концепцию О совского соверш енно умеренной и, которую м огла бы одобрить оппозиция. Зн ачительн о ж е слаб ее были использованы республиканско-коллон- таевские методы политического давлен ия и некоторых форм взяточни чества, а та к ж е нап равлен ия дискуссий на другие пути, в чём первен ств о в ал а просвящ ённая оппозиция. О на та к ж е и сп о льзовал а только очень грозные, сею щие споры зам еш ател ьства в р яд ах приверж енцев К оллон тая, п ерехваты вала проекты противника, и вновь п р ед став л ял а их в том ж е или приближ ённом виде, но с небольш ой модификацией основного содерж ан ия, конечно, в выгодном д л я себя направлении.
