Norbert Mendecki
Filistyni, Aramejczycy i Kananejczycy
w drugiej połowie drugiego
tysiącelcia przed Chr.
Collectanea Theologica 56/3, 43-4656(1986) fa s e . I I I
k s. N O R B E R T M E N D E C K I, W IE D E Ń
FILISTYNI, ARAMEJCZYCY I KANANEJCZYCY
W DRUGIEJ POŁOWIE DRUGIEGO TYSIĄCLECIA PRZED CHR.
Po upadku państw a H etytów na przełomie X III i X II wieku i wygaśnięciu hegemonii Egiptu, w Palestynie zaistniała dogodna sytuacja do powstania w ty m rejonie nowych potęg. Z okazji sko rzystali Filistyni i Aramejczycy. F ilisty n i1 przybyli do Palestyny z obszaru Morza Egejskiego. O ich pochodzeniu nie w iem y nic konkretnego. W edług Starego Testam entu przybyli F ilistyni z w y spy K aphthor, tj. z K rety (egipska nazwa K f t j w — w przybliże niu Keftiu) i stąd też są nazwani K afto ry ta m i2. Historyczne i archeologiczne dokum enty w skazują na obszar kulturow y Wysp Egejskich i zachodniej części Azji Mniejszej. Nie znaczy to, że Fi listyni pochodzili z tych okolic, bo mogli tu taj dłuższy czas jedynie zatrzym ać się 3. Nie jest też rzeczą pewną ich pochodzenie z Pół wyspu Bałkańskiego 4.
Pierw sza wzmianka o Filistynach pochodzi z r. 1177 przed Chr. ( = ósmy rok panowania Ramzesa III). Faraon Ramzes III podbił Filistynów i niejakich Tkl (pisane T/cr) w obrębie palestyńskim (Syria?, W ybrzeże Fenickie?, północna Palestyna?). Tkl osiedlili się na W ybrzeżu Fenickim aż do góry Karmel, Filistyni zaś na połu dniowym obszarze wybrzeża, pomiędzy N ahr el-Oga a Wadi Gazze 5. 1 N a z w a e g ip s k a P ls t, p is a n a P r s t, a k k a d y js k a P a la s tu , P ilis tu , h e b r a j s k a P e lis z tim , p o r. H . D o n n e r , G e s c h ic h te d e s V o lk e s Is r a e l u n d s e in e r N a c h b a r n in G r u n d z ü g e n , cz. I, G ö ttin g e n 1984, 42; p o r. te ż . A. v a n d e n B o r n — M. W e i p p e r t , a r t . P h ilis te r , w : H. H a a g , B ib e l- L e x ik o n , E in s ie d e ln 2 1968, 1379— 1382, szczeg. 1379. 2 P o r. R d z 10,14; P w t 2,23; A m 9,7; J r 47,4; 1 K r n 1,12; p o r. te ż 1 S m 30,14; S o 2,5; E z 25,16, w e d łu g H . D o n n e r , d z. c y t., 42. G w a r d ia p r z y b o c z n a D a w id a zło ż o n a z F ilis ty n ó w n a z w a n a je s t K r e ti i P le t i a lb o K e re ty c i i P e le ty c i (u W u jk a C e re c i i F e le c i) w : 1 K r i 1,38.44; 2 S m 8,18; 15,18; 20,7.23; 1 K r n 18,17, p o r. L . P i o t r o w i c z , a r t . F ilis ty n i, w : E. D ą b r o w s k i P E B , I, P o z n a ń 1959, 386— 387, szczeg. 386. s L . P i o t r o wi c z , dz. cyt., 386. 4 P o r. R . H e r b i g , P h ilis te r u n d D o rier, J D I 55 (1940) 58—89; M .-L . — H . E r l e n m e y e r , P h ilis te r u n d K r e te r , O r 29 (1960) 121— 150; 30 (1961) 269— 293; 33(1964) 199—237; F . B o r k , P h ilis tä is c h e N a m e n u n d V o k a b e ln , A fO 13 (1940) 226—230. 5 P o r. A . A l t , Ä g y p tis c h e T e m p e l in P a lä s tin a u n d d ie L a n d n a h m e d e r P h ilis te r (1944), K S 1,216— 230; B. H r o u d a , D ie E in w a n d e r u n g d e r P h ilis te r in P a lä stin a , V o r d e r a s ia tis c h e A rc h ä o lo g ie , F s A . M o o r tg a t (1964) 126—135.
Osiedlenie się Filistynów w ty m rejonie należy wiązać z poli tyką faraonów, broniących się przeciwko „ludom m orza”. Odtąd Filistyni mieli stanowić bastion, broniący dostępu do Egiptu, tzn. byli niejako kolonią wojskową Egipcjan. Na uwagę zasługuje fakt, że na obszarze, na którym osiedlili się Filistyni, nie było od połowy drugiego tysiąclecia żadnych silnych m iast-państw kananejskich. Te ren te n (tzw. egipskie dobra królewskie) podlegał bezpośredniemu zarządowi egipskiemu (np. Gaza, Askalon i in n e)e. Tutaj więc osie dlili się Filistyni tworząc federację pięciu miast: Gaza, Askalon
(Askalom), Asdod, Ekron i Gath.
Chociaż Filistyni ograniczyli się tylko do tego regionu P alesty ny, próbow ali podbić inne tereny, np. środkową część Palestyny. Filistyni uważali siebie za spadkobierców egipskiej hegemonii nad Palestyną, naw et wtedy, kiedy Egipt u tracił w pływ y w ty m rejo nie i nie był w stanie zorganizować nowych w ypraw. Roszczenia Filistynów, działających niejako „z ram ienia Egiptu”, dotyczyły również środkowej, górzystej części Palestyny. T utaj napotykali Filistyni jednak na opór innych grup narodowościowych, dążących, podobnie jak Filistyni, do hegemonii nad Palestyną. G rupy te okre ślam y jedną wspólną nazwą Aramejczycy.
Pierw sza wzmianka o A ramejczykach (Aramu) pochodzi z cza sów Tiglat Pilezara I (1115— 1076)7. Dawny pogląd, jakoby A ra mejczycy przyw ędrow ali do Palestyny z północno-wschodniej czę ści P u styni Arabskiej, utracił na znaczeniu. Dzisiaj przyjm uje się na ogół, że pojawienie się Aramejczyków ma związek z wędrówką ludów, zm ieniających dotychczasowe granice państw . Nie wyklucza się jednak możliwości, że jakieś grupy nomadów przybyły do P a lestyny ze stepów czy z obszarów p u sty n n y ch 8. A ramejczycy nie stanowili homogennej grupy, a w ich skład wchodziły następujące narody: Amonici, Moabici, Edomici oraz plemiona, z których wy rósł późniejszy Izrael, osiadłe na zachód od Jordanu. Plem iona te zostały zagrożone przez „falę” filistyńską, w dzierającą się w głąb górzystego obszaru Palestyny. Z w alk pomiędzy Filistynam i a ple mionami „izraelskim i” wyrosło nowe państwo.
K ananejska ludność Palestyny w drugiej połowie drugiego ty siąclecia przed Chr. nie stanowiła jednolitej grupy. Rdz 15,19—21 w ymienia oprócz Kananejeżyków jeszcze Kenitów, Kenizytów, Kad- monitów, Hetytów, Peryzzytów , Refaitów, Amorytów, Girgaszy- tów i Jebusytów . W mieszaninie narodów dominował jednak ele m ent semicki 9. « H . D o n n e r , d z. c y t., 42. 7 J. W o l s k i , a r t . A r a m a jc z y c y , w : E. D ą b r o w s k i P E B I, d z. c y t., 84— 85, szczeg. 84. 8 H . D o n n e r , d z. c y t., 43. 8 J . W o l s k i , a r t . K a n a n e jc z y c y , w : E . D ą b r o w s k i P E B I, dz. c y t., 641. 4 4 k s . N O R B E R T M E N D E C K I
C harakterystyczną cechą Kananejczyków jest ich k u ltu ra m iej ska, któ ra początkami sięga czasów chalkolitu (4 tysiąclecie przed Chr.;. Owa k u ltu ra m iejska przeżywa okres rozkw itu w czasach brązu (średni brąz 2000— 1600 przed Chr., późny brąz 1600—1200 przed Chr.). Na rów ninach palestyńskich znajdował się cały sze reg m iast-państw kananejskich. Do równin tych należą: Równina Wybrzeża, zatoka Akko, Równina Megiddo, zatoka Betszean, Rów nina Górnego Jordanu oraz rów nina na wschód od J o rd a n u 10.
Zachodnia część kraju, leżącego na zachód od Jordanu, pokry ta lasami, była słabo zaludniona. Większe m iasta palestyńskie sta nowiły centra polityczne. Wokół nich skupiały się mniejsze miejsco wości tzw. m iasta-córki ( = przyległe miasta) i wioski (por. Lb 21,25.32; Joz 15,45; Sdz 11,26 i inne).
Owe kananejskie m iasta-państw a m iały stru k tu rę monarchicz- ną. Ńa czele stał monarcha, wywodzący się z arystokracji, w n ie których w ypadkach wchodził w skład dynastii. W egipskich do kum entach m onarcha ten nazw any jest: „wielki z...”, w tekstach z Alalah, Amarna i U garyt — „mężczyzna z...”, ponadto w tekstach z A m arna także „szef, burm istrz”, w Starym Testamencie często
„król” (Joz 8,1; 9,1; 10,1; 11,1 i in n e )11.
13 boku monarchy stała arystokracja miejska, nazwana w tek stach z Alalah „szefowie, m ag istrat”, w listach z A m arna — „pa nowie m iasta”, w S tarym Testamencie również — „panowie m ia sta ” (Joz 24,11; Sdz 9,2; 1 Sm 23,11 i inne) oraz „starsi” (Pwt 19,12; Joz 9,11; Sdz 8,14 i in n e )12.
Oprócz m iast-państw rządzonych przez monarchów, spotykam y niekiedy m iasta-państw a rządzone przez arystokrację. Dla przy kładu: Sychem (Sdz 9), Sukkot i Penuel (Sdz 8,5— 9), Gibeon (Joz 9). Miejska k u ltu ra Kananejczyków pozostała na długo w pamięci Izraela (por. późny te k st deuteronomicki P w t 19,1 n), gdyż w yw ie rała ona jeszcze przez długi czas w pływ na życie polityczno-gospo darcze i religijne Izraelitów.
D IE P H IL IST E R , D IE A R A M Ä E R U N D D IE K A N A A N A E R IN D ER ZW EITEN H Ä L FT E D ES
2. JA H R T A U S E N D S V. CHR.
N a c h d e m U n te r g a n g d e s H e tti te r r e ic h e s im 13712. J a h r h u n d e r t v . C h r. u n d n a c h d e m E rlö s c h e n d e r ä g y p tis c h e n H e g e m o n ie e n ts ta n d i n P a lä s ti n a e in e S itu a tio n , d ie d ie B ild u n g n e u e r M ä c h te b e g ü n s tig te . D ie se g ü n s tig e S i tu a tio n n ü tz te n d ie P h ilis te r u n d d ie A r a m ä e r . D ie P h il is te r k a m e n a u s d e m M itte lm e e r r a u m n a c h P a lä s ti n a u n d w u r d e n in d e r K ü s te n e b e n e z w is c h e n d e m N a h r e l O g a u n d d e m W a d i G azze a ls M ilitä rk o lo n e n d e r Ä g y p te r s e ß h a f t. 50 H . D o n n e r , d z. c y t., 51. 11 H. D o n n e r , d z. c y t., 51. 11 H. D o n n e r , d z. c y t., 51.
46 k s . N O R B E R T M E N D E C K I D as A u f t r e t e n d e r A r a m ä e r h ä n g t m it B e v ö lk e r u n g s u m s c h ic h tu n g e n in n e r h a l b d e r K u l tu r lä n d e r d es F r u c h t b a r e n H a lb m o n d e s z u s a m m e n . Z u d e n A r a m ä e r n g e h ö rte n , n e b e n a n d e r e n , d ie I s r a e li te n ; d ie se g e r ie te n b a ld m it d e n P h i l is t e r n in K o n flik t. A u s d ie s e r m ilitä r is c h e n A u s e in a n d e r s e tz u n g e n t s t a n d w ie d e r e in e n e u e M a c h t. D ie b o d e n s tä n d ig e B e v ö lk e ru n g i n P a lä s ti n a w a r e n d ie v o rw ie g e n d als S t ä d t e r le b e n d e n K a n a a n ä e r . D ie se K u l t u r p r ä g t e la n g e Z e it d a s W e s e n d e r I s r a e li te n ; d a s b e z e u g t u n t e r a n d e r e m a u c h d e r s p ä td e u te r o n o m is c h e T e x t D tn 19, lf .
