Biuletyn patrystyczny

(1)

Józef Naumowicz, Marek

Starowieyski, Jan Gliściński,

Bogdan Częsz, Danuta Tum,

Stanisław Kalinkowski

Biuletyn patrystyczny

Collectanea Theologica 57/4, 153-161

(2)

C o lle c ta n e a T h eo lo g ica 57 (1987) fa se . IV

BIULETYN PATRYSTYCZNY

Z aw artość: I. K O M U N IK A T Y . N o w e b a d a n ia n a d J a n e m M o sch o sem . II.

P U B L IK A C J E , i. W y d a n ie p o e z ji G a b rie la H y m n o g ra f a . — 2. Z p r o b le m a ty k i d u c h o w o śc i p ra c y . A k ta s y m p o z ju m p a tr y s ty c z n e g o , R z y m 1985. I I I . S P R A W O Z D A N IA . 1. N a w ró c e n ie r e lig ijn e w I— IV w ie k u . S y m p o z ju m p a tr y s ty c z n e w R z y m ie (8— 10 m a ja 1986 r.). — 2. S y m p o z ju m p a tr y s ty c z n e w e W ło c ła w k u (3— 4 w r z e ś n ia 1986 r.) *. I. K O M U N IK A T Y N o w e b ad an ia nad J a n em M oschosem Ł ą k a d u c h o w a J a n a M o s c h o s a to p o d s ta w o w e ź ró d ło do d z ie jó w m o - n a s ty c y z m u w sc h o d n ie g o V I i p o c z ą tk ó w V II w ., i — s z e rz e j — do h is to rii k u lt u r y teg o o k re s u . D o k ła d n ie js z e s tu d ia n a d ty m z b io re m o p o w ia d a ń o m n ic h a c h i n a d b io g r a fią a u to r a (b r a k te j b io g r a fii w P G , w y d . k r y t : H . U s e n e r , D e r H e ilig e T y c h o n , L e ip z ig 1901, 90— 96) o ra z in n y m i ź ró  d ła m i p rz y n io s ły k il k a n o w y c h d a n y c h o ra z u ś c iś le ń do n a s z y c h w ia d o m o ści o ży ciu M o sch o sa. S zczeg ó ln ie w a r to z w ró c ić u w a g ę n a ś w ie tn e o p r a c o w a n ie i tłu m a c z e n ie w ło s k ie p ro f e s o ra R. M a i s a n o z u n iw e r s y te tu w S a le rn o : G io v a n n i M o s с о, 11 P ra to . P r e z e n ta z io n e , tr a d u z io n e e c o m 

m e n to di..., N a p o li 1982.

J a n M oschos u ro d z ił się ок. 550 r. w C y lic ji, a n ie w P a le s ty n ie , ja k d o tą d u tr z y m y w a n o : o je d n y m z b o h a te r ó w sw eg o d z ie ła p o c h o d z ą c y m z C y lic ji m ó w i ja k o o sw o im r o d a k u (por. R. M a isa n o , d z. c y t., 36— 37).

Z a n o n im o w e j b io g r a fii w y n ik a , że życie św . J a n a M o sch o sa p rz e b ie g a ło

sp o k o jn ie , choć p rz y p a d ło n a tr u d n e c zasy s p o ró w c h ry s to lo g ic z n y c h o ra z n a ja z d ó w p e r s k ic h i a ra b s k ic h . J a n p rz e z n ie m a l 50 l a t w ę d ro w a ł od k la s z to r u do k la s z to ru , p r z e b y w a ją c w lic z n y c h o ś r o d k a c h w P a le s ty n ie i n a S y n a ju , o d w ie d z ił ta k ż e k la s z to r y w E g ip c ie i w S y rii. O w o cem ty c h p o d ró ż y są m a te r ia ły tw o rz ą c e Ł ą k ę d u c h o w ą . O s ta tn ie la t a sw eg o ży cia s p ę  d z ił je d n a k n ie w R z y m ie , ja k d o ty c h c z a s sąd zo n o , lecz w K o n s ta n ty n o p o lu . B io g ra f ia w s p o m in a , że J a n n a w ie ść o ty m , że J e r o z o lim a w p a d ła w rę c e P e r s ó w (m aj 614 r.), o p u śc ił E g ip t i u d a ł się „d o w ie lk ie g o m ia s ta R z y m ia n ”. R z y m ia n a m i, z a ró w n o w d z ie le M o sch o sa, j a k i u in n y c h ó w c z e sn y c h a u to ró w g re c k ic h , b y li B iz a n ty ń c z y c y (o k re ś le n ie „ G r e k ” , „ H e lle n ” , b y ło jeszcze s y n o n im e m „ p o g a n in a ”). J a n w ię c w r a z ze s w y m n ie o d łą c z n y m p rz y ja c ie le m , S o fro n iu s z e m , u d a ł się do N ow ego R z y m u — K o n s ta n ty n o p o la , i ta m , w j e d n y m z k la s z to ró w , p o z o s ta ł aż do ś m ie rc i. Z re s z tą w y m ie n io n e w d z ie le w y sp y , k tó r e o d w ie d z ił, C y p r i S am o s, są p o ło żo n e n a d ro d z e z A le k s a n d r ii do sto lic y B iz a n c ju m (R. M a isa n o , dz. c y t., 38). T r a c ą z a te m n a w a rto ś c i p o s z u k iw a n ia śla d ó w i p o w ią z a ń M o sch o sa i S o fro n iu s z a w ó w c z e sn y m R z y m ie , a le z a c h o w u je z n a c z e n ie cześć d la R z y m u w y ra ż o n a w Łące.

J a k w y k a z u je K . R o z e m o n d ( J e a n M o sch o s, p a tr ia r c h e de J é r u s a 

le m e n e x ile , 614— 634. V ig. C h r. 31, 1977, 60— 67), J a n M oschos p o d czas

sw eg o p o b y tu w K o n s ta n ty n o p o lu p o za s p is a n ie m d z ie ła p e łn ił f u n k c ję p a tr ia r c h y J e ro z o lim y n a w y g n a n iu . T ę o p in ię R. M a isa n o u w a ż a za p r a w d o p o d o b n ą . P o tw ie r d z e n ie m h ip o te z y je s t je d e n z lis tó w J a n a D a m a sc e ń s k ie g o . * R e d a k to re m n in ie js z e g o b iu le ty n u je s t S ta n is ła w K a l i n k o w s k i , W a rs z a w a .

(3)

B IU L E T Y N P A T R Y S T Y C Z N Y

N a d to p a r y s k i rę k o p is d z ie ła M o sch o sa n o si ty tu ł: Ł ą k a J a n a i S o fr o n iu s z a ,

p a tr ia r c h ó w ś w ię te g o M ia sta C h r y s tu s a , n a sze g o B oga. K. R o z e m o n d id e n 

ty f ik u j e te ż z J a n e m M o sch o sem a d r e s a ta tr z e c h lis tó w M a k s y m a W y z n a w cy s k ie ro w a n y c h do „ a r c y b is k u p a J a n a , p a tr ia r c h y n a w y g n a n iu ” .

J a k o d a tę śm ie rc i J a n a M o sch o sa u c z e n i są s k ło n n i p rz y jm o w a ć ro k 634, a n ie 619 (K. R o z e m o n d , R. M a isa n o , p o d o b n ie J . G r i b o m o n t w D i-

z io n a r io d e g li I s t i t u t i de P e r fe z io n e , t. IV , R o m a 1974, 1284— 1285). A n o n im o 

w y ż y w o t m ó w i je d y n ie , że je g o z w ło k i złożono w p o c z ą tk a c h ó sm ej in d y k c ji; m oże to o d p o w ia d a ć la to m : 604, 619, 634. B io g ra f ia je d n a k d o d a je , że S o fro n iu sz , r e s p e k tu ją c w o lę z m a rłe g o , p o w ió zł jeg o z w ło k i n a ś w ię tą g ó rę S y n a j, b y ta m je p o g rz e b a ć , o ra z że o b ecn o ść A ra b ó w w y k lu c z y ła d o stę p do S y n a ju i S o fro n iu s z zło ży ł z w ło k i J a n a w k la s z to rz e T e o d o z ju sz a p od Je ro z o lim ą . O d p o w ia d a to n a jb a r d z ie j s y tu a c ji z r o k u 634. W a rto d o d ać, że w ty m r o k u S o fro n iu s z z o s ta ł p a tr ia r c h ą w J e ro z o lim ie , p r z e jm u ją c z a p e w n e d z ie d z ic tw o po sw y m z m a r ły m m is tr z u i p rz y ja c ie lu .

R. M a isa n o w e w p ro w a d z e n iu do tłu m a c z e n ia p rz e d s ta w ia s y tu a c ję r e lig ijn ą i p o lity c z n ą , w ja k ie j żył M oschos. P o d k r e ś la w d z iele fr a g m e n ty św ia d c z ą c e , że M oschos z a a n g a ż o w a ł się po s tro n ie K o śc io ła c h a lc e d o ń sk ie g o . K o śció ł te n , z w a n y p rz e z m o n o fiz y tó w m e lc h ic k im , b y ł s iln y w P a le s ty n ie i n a S y n a ju , w E g ip c ie zaś i w S y rii m e lc h ic i s ta n o w ili m n ie js z o ść . W ó w c z e s n e j te ż P a le s ty n ie k w itło w ó w c z a s ży cie m o n a s ty c z n e , p o d c z a s g d y w E g ip cie zaczęło u p a d a ć , m ię d z y in n y m i z p o w o d u sp o ró w m o n o fiz y c k ic h i tw o rz e n ia się K o śc io ła k o p ty js k ie g o . Z b liż a ło się te ż n o w e n ie b e z p ie c z e ń stw o — m o n o te le ty z m , n a k tó r e ja k o p ie rw s z y z a r e a g u je S o fro n iu sz . J a n M oschos je s t o s ta tn im t a k w ie r n y m ś w ia d k ie m ż y c ia re lig ijn e g o w p r o w in c ja c h w s c h o d n ic h (P a le s ty n a , S y n a j, E g ip t, S y ria ) p rz e d in w a z ją a r a b s k ą .

P o d s ta w ę do d a ls z y c h b a d a ń i tłu m a c z e ń b ę d z ie s ta n o w ić z a p o w ie d z ia n e w y d a n ie k r y ty c z n e Ł ą k i d u c h o w e j, ja k ie p rz y g o to w u je P h . P a t t e n -

d e n z u n iw e r s y te tu w C a m b rid g e . P r a c a w y d a w c y n ie b ę d z ie ła tw a . Z b ió r o p o w ia d a ń o św ię ty c h m n ic h a c h b y ł sz e ro k o r o z p r z e s tr z e n ia n y i k o p io w a n y , d o d a w a n o do n ieg o lu b p o m ija n o n ie k tó r e o p o w ia d a n ia , z m ie n ia n o ro z d z ia ły , w łą c z a n o do ró ż n y c h flo rile g ió w . O s ta tn ie , s t a r e ju ż , w y d a n ia n ie o b e jm o w a ły c a ło śc i d z ie ła , lic z n e ro z d z ia ły p is m a są n ie w y d a n e lu b ro z p ro sz o n e w ró ż n y c h p is m a c h . N p. 14 n ie w y d a n y c h ro z d z ia łó w o p u b lik o w a ł T. N i s s e n w B y z a n tin is c h e Z e its c h r if t 38 (1938) 351— 376; 10 n o w y c h ro z d z ia łó w w y d a ł E. M i o n i w O r ie n ta lia C h r is tia n a P e rio d ic a 16 (1951) 61— 94; 4 ro z d z ia ły z n a n e d o tą d ty lk o w w e r s ji ła c iń s k ie j o p u b lik o w a ł P h . P a tt e n d e n w T h e J o u r n a l o f T h e o lo g ic a l S tu d ie s 26 (1975) 38— 54. R. M a isa n o tł u m a  czył Ł ą k ę n a p o d s ta w ie w y d a n ia za m ie sz c z o n e g o w P G , a le k o n s u lto w a ł ta k ż e le p sz e rę k o p isy . W ję z y k u p o ls k im is tn ie je d a w n y p rz e k ła d Ł ą k i d u c h o w e j k s. J . P i s k o r s k i e g o (Ż y w o ty O jc ó w , K r a k ó w 1688). D łu ższe f r a g m e n ty t ł u m a  czył ta k ż e k s. M. S t a r o w i e y s k i , Z n a k 27 (1975) 799— 810. k s. J ó z e f N a u m o w ic z , W a r sza w a II. P U B L IK A C J E

1. W ydanie p oezji G abriela H ym n ografa

G a b r i e l H y m n o g r a f b y ł d o ty c h c z a s z n a n y h is to ry k o m li t e r a t u r y b iz a n ty ń s k ie j je d y n ie z im ie n ia o ra z n ie lic z n y c h fr a g m e n tó w p o e z ji r o z r z u c o n y c h po ró ż n y c h w y d a n ia c h h P . B. P a s c h o s w a te ń s k im p iś m ie „ T h e o lo g ia ” w y d a ł n ie m a lż e cało ść u tw o ró w p o e ty c k ic h G a b r ie la 2. 1 'H. G. В е с к, K ir c h e u n d th e o lo g is c h e L ite r a tu r im b y z a n tin is c h e n R e ic h , M ü n c h e n 1959, s. 606. 2 T h e o lo g ia 48 (1977) 248— 284; 488— 525; 825— 843; 49 (1978), 96— 125; 528— 563; 834— 887; 50 (1979), 90— 121; 320—348; 502— 519.

(4)

O s a m y m p o ecie w ie m y n ie w ie le . Ż y ł p r a w d o p o d o b n ie w X w ie k u , b y ć m o że p o c h o d z ił ze w s c h o d n ie j A z ji M n iejszej,, a żył, ja k się p rz y p u s z c z a , w k o n s ta n ty n o p o ls k im k la s z to rz e S to u d io n . D z ie ła z a c h o w a n e p o d jeg o im ie n ie m p r z y p is y w a n o c z a sa m i ró ż n y m p o e to m . P a s c h o s w y p o w ia d a się je d n a k z a je d n y m a u to r e m - G a b r ie le m . J e s t w ię c G a b rie l a u to r e m n a s tę p u ją c y c h k o n - ta k io n ó w (w n a w ia s ie p o d a ję n u m e r w w y d a n iu P a s c h o s a ): 1. P ro e o rtio n na

E p ifa n ię (1); 2. O św . T e o p e m p c ie i 1003 m ę c z e n n ik a c h (3); 3. O św . T e o fi- la k c ie z N ik o m e d ii (4); 4. O a r c h a n ie le G a b r ie lu (8); 5. O św . F e b r o n ie (o);

6. O św . S y m e o n ie salos (s z a lo n y m ) i jeg o to w a r z y s z u J a n ie (6); 7. P ro e o rtio n

n a P r z e m ie n ie n ie (2); 8. O m n ic h a c h u m a r ły c h (9); 9. O św . F o c ju s z u i A n i- cecie (7).

W s z y s tk ie te u tw o r y n ie b y ły d o ty c h c z a s w y d a n e lu b te ż w y d a n o je ty lk o f r a g m e n ta r y c z n ie . P a s c h o s w y d a ł je w c a ło śc i z w y ją tk ie m o s ta tn ie g o , k tó re g o k o ń c o w y c h z w ro te k n ie u d a ło m u się o d n a le ź ć . P o n a d to G a b rie l je s t a u to r e m p ię c iu k a n o n ó w : 1

.

O św . Ł u k a s z u S tir io c ie (12); 2. N a W ig ilię

N ie d z ie li P a lm o w e j (10); 3. O n a r o d z e n iu p r z e z N a jś w ię ts z ą D zie w ic ę ; 4. N a W ig ilię św . S o b o ty ; 5. P r o e o rtio n n a N ie d z ie lę św . P r z o d k ó w (11).

Z ty c h k a n o n ó w P a s c h o s w y d a ł ty lk o tr z y . K a n o n O n a r o d z e n iu z n a n y je s t w y łą c z n ie z n o ty D im itrie w s k ie g o , n a to m ia s t k a n o n O W ig ilii św . S o b o 

t y is tn ie je w je d n e j z b ib lio te k A to su , a le w y d a w c y n ie u d a ło się d o ty c h 

c z a s z d o b y ć te k s tu ; o b ie c u je w ię c w y d a n ie go, sk o ro ty lk o o tr z y m a o dpis. P o n a d to P a s c h o s w y d a je Id io m e lę n a H y p a p a n te (13) o ra z k a n o n O o b ra  z ie z w a n y m P o rta issa . Do k a ż d e g o z ty c h u tw o ró w P a s c h o s o p ra c o w a ł w stę p , z a w ie r a ją c y p o za d a n y m i o sa m y m u tw o rz e ró w n ie ż je g o s y s te m m e try c z n y . T e k s ty są w y d a n e k r y ty c z n ie , o p a tr z o n e k o m e n ta rz e m o ra z p r z e k ła d e m fr a n c u s k im . N a k o ń c u w y d a n ia z n a jd u j ą się in d e k s y : ję z y k a g re c k ie g o , szc z e g ó ln y c h w ła s n o ś c i g r a m a ty c z n y c h o ra z s k r y p tu r y s ty c z n y .

T r u d n o je s t dziś o cen ić m ie js c e G a b r ie la w h y m n o g r a fii b iz a n ty ń s k ie j, k tó r a m im o w ie lk ie g o w y s iłk u b iz a n ty n o lo g ó w X IX i X X w . s ta n o w i n a j b a rd z ie j z a n ie d b a n ą część l i t e r a t u r y b iz a n ty ń s k ie j, t a k że M. G e e r a r d w sw y m C la v is P a tr u m G r a e c o r u m z re z y g n o w a ł z je j s y s te m a ty z a c ji. B ez w ą tp ie n ia sto im y je d n a k w o b e c w a ż k ie g o w y d a r z e n ia , choć w y d a n ie w t r u d n o d o s tę p n y m p iśm ie a te ń s k im n a p e w n o n ie z a s p o k a ja p o tr z e b h is to r y k ó w l i te r a tu r y . M a m y w ię c n a d z ie ję , że po u z u p e łn ie n iu b ra k ó w z n a k o m ity b iz a n - t y n i s t a o b d a rz y n a s w y d a n ie m k sią ż k o w y m .

k s . M a r e k S ta r o w ie y s k i, W a r s z a w a

2. Z p ro b lem a ty k i d u ch ow ości p racy

A k ta sym p ozju m p atry sty czn eg o (R zym , 15— 17 m arca 1985 r.)

W d n ia c h 15— 17 m a r c a 1985 r. o d b y ło się w P a p ie s k im U n iw e rs y te c ie S a le z ja ń s k im w R z y m ie s y m p o z ju m p a tr y s ty c z n e p o św ię c o n e d u c h o w o śc i p r a c y w k a te c h e z ie O jcó w K o śc io ła I I I i IV w ie k u . A k ta teg o s y m p o z ju m z o s ta ły o p u b lik o w a n e w fo r m ie k s ią ż k i n o sz ą c e j t y t u ł S p ir itu a lità d e l la v o ro

n e lla c a te c h e s i d e i P a d ri d e l I I I — I V secolo, p r. zb. p o d re d . S. F e l i c i ,

R o m a 1986, L ib r e r ia A te n e o S a le s ia n o , s. 284 + 4 il.

O w y b o rz e te j p r o b le m a ty k i z a d e c y d o w a ła p rz e d e w s z y s tk im je j a k t u a l n o ść, je ś li się z w a ż y z a ró w n o n a n a u k ę S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o II, z a w a r tą g łó w n ie w k o n s ty tu c ji G a u d iu m e t sp es, ja k i n a e n c y k lik ę J a n a P a w ła II

L a b o r e m e x e r c e n s z 1981 r., z w ła sz c z a n a o s ta tn ią je j część, d o ty c z ą c ą w ła ś n ie d u c h o w o śc i p ra c y . O k o le jn o ś c i zaś o m a w ia n ia p o sz c z e g ó ln y c h t e m a tó w ro z s trz y g n ę ło z d a n ie m o rg a n iz a to r ó w k r y t e r iu m c h ro n o lo g ic z n e , p o z w a la ją c e w b a r d z ie j b e z p o ś re d n i sp o só b u k a z a ć ro z w ó j m y ś li O jcó w w ty m z a k re s ie w I I I i IV w ie k u .

(5)

B I U L E T Y N P A T R Y S T Y C Z N Y

A. Q u a c q u a r e l l i (L ’e d u c a zio n e al la v o r o : d a lV a n tica c o m u n ità c r i-

s tia n a al m o n a c h e s im o p r im i ti v o ) m ó w ią c o w y c h o w a n iu do p r a c y w o k re s ie

tr w a ją c y m od p ie r w s z y c h l a t is tn ie n ia w s p ó ln o ty c h rz e ś c ija ń s k ie j do p o c z ą tk ó w ż y c ia z a k o n n e g o p o d k re ś la , iż p o le g a ło ono g łó w n ie n a ta k im k s z t a ł to w a n iu św ia d o m o śc i c z ło w ie k a , a b y u w a ż a ł on sw o ją d z ia ła ln o ś ć za w y r a z n a t u r a l n e j sk ło n n o ś c i do w s p ó łp r a c y z B o g iem . P o s ta w ę ta k ą p o tr a f ili w sp o só b d o s k o n a ły ro z w ija ć w sobie p rz e d s ta w ic ie le s ta ro ż y tn e g o m o n a s ty - c y z m u , d la k tó r y c h p r a c a b y ła ś r o d k ie m s łu ż ą c y m do ic h d u c h o w e g o w z ro s tu .

P r o b le m p r a c y i o d p o c z y n k u w p e r s p e k ty w ie z a ró w n o d o c z e sn e j, j a k i e s c h a ty c z n e j, k tó r y O jco w ie ro z w ią z u ją p rz y p o m o cy eg zeg ezy o d p o w ie d n ic h te k s tó w b ib lijn y c h , o m a w ia w s y n te ty c z n y sp o só b P . S i n i s c a l c o

(R ip o so e la v o r o n e lla p r o s p e ttiv a te r r e n a e d escatologica). A u to r t e n w s k a 

z u je z w ła sz c z a n a tr z y n a s tą k się g ę W y z n a ń św . A u g u s ty n a , w k tó r e j k w e s tia t a je s t w sp o só b o r y g in a ln y p r z e d s ta w io n a .

C. R i g g i o p ie r a ją c się n a d z ie le E p ifa n iu s z a z S a la m in y P a n a rio n (80, 1-—3), w k tó r y m t e n w ie lk i h e re z jo lo g w y s tą p ił z o s tr ą k r y t y k ą s e k ty m e s a lia n w z b r a n ia ją c y c h się od p ra c y p o d p r e te k s te m p o św ię c e n ia cz a su n a m o d litw ę , m ó w i o r e lig ijn y m w y m ia r z e p r a c y w św ie c ie p o g a ń s k im (D i

m e n s io n e d e l la v o r o n e l m o n d o p a g a n o in E p ifa n io ).

K o n c e p c ję p ra c y z a w a r tą w D e o p ere m o n a c h o r u m św . A u g u s ty n a p r z e d  s ta w ia B. A m a t a (S. A g o s tin o : D e o p ere m o n a c h o r u m . U na c o n c e zio n e

/a n tim a n ic h e a ? / d e l la v o r o ). P o d k r e ś la ją c n ie z w y k ły c h a r a k t e r te g o p is m a ,

je d y n e g o z re s z tą w s ta ro ż y tn o ś c i c h rz e ś c ija ń s k ie j, k tó r e je s t p o św ię c o n e w c a ło śc i te m u z a g a d n ie n iu , a u to r u k a z u je ró w n ie ż w p ły w , ja k i w y w ie r a ło o no n a ro z w ó j d u c h o w o śc i p ra c y . M im o iż b is k u p H ip p o n y p is a ł je z m y ś lą o m n ic h a c h , to je d n a k o rę d z ie w n im z a w a r te p o s ia d a w a rto ś c i n ie p r z e m ija ją c e .

Z k o le i A. N a z z a r o p rz e d s ta w ia n a u c z a n ie św . A m b ro ż e g o n a te m a t p r a c y w je j w y m ia r z e e ty c z n o -re lig ijn y m i te o lo g ic z n y m , tu d z ie ż z n a c z e n ie , ja k ie z d a n ie m b is k u p a M e d io la n u p r a c a p o s ia d a d la ż y c ia sp o łeczn eg o , p o lity c z n e g o i z a k o n n e g o (11 la v o r o пег m o tiv i e se g e tic i d i A m b r o g io ).

D la św . B azy leg o , k tó r e g o w te r m in o lo g ii w sp ó łc z e s n e j m o ż n a o k re ś lić m ia n e m „ c z ło w ie k a k o n te m p la c y jn e g o w d z ia ła n iu ” , m o d litw a i p r a c a s t a n o w iły n ie r o z e r w a ln ą je d n o ś ć . O k o rz y ś c ia c h , ja k ie z te g o h a rm o n ijn e g o z w ią z k u z d a n ie m w ie lk ie g o K a p a d o c c z y k a w y p ły w a ją , in f o r m u je n a s T. S p i d ' l i k („A b b o n d a r e n e ll’o p era d i D io ” n e l p e n sie ro d i S. B asilio).

P r z e d s ta w ie n ia m y ś li . św . J a n a C h ry z o s to m a n a te m a t r o li p ra c y w d u c h o w n y m r o z w o ju o so b y lu d z k ie j d o k o n u je O. P a s q u a t o (V ita s p ir itu a le

e la v o r o in G io v a n n i C riso sto m o : „ M odeli” d i u n ra p p o rte ). A u to r p o d k re ś la

p rz y ty m a k tu a ln o ś ć z a s a d z a w a r ty c h w n a u c z a n iu C h ry z o s to m a d la d z is ie j szego cz ło w ie k a .

O m ó w ie n ie z a g a d n ie n ia p r a c y n a p o d s ta w ie n a js ta r s z y c h ź ró d e ł m o n a s ty c z n y c h z n a jd u je sw o je m ie js c e w r e l a c ji F. P r i c o l i R i d o l f i n i e - g o (II la v o r o n e lle p iù a n tic h e fo n t i m o n a stic h e ). A u to r o p ie r a się n a t a  k ic h d z ie ła c h , ja k Ż y w o t A n to n ie g o , R e g u ła P a c h o m iu s z a , Ż y w o ty P a c h o m iu - sza i H isto ria L a u sia c a . P o d o b n y c h a r a k t e r m a ró w n ie ż r e l a c ja T. O r ł a n - d i e g o, k tó r y za p u n k t w y jś c ia b ie r z e s ta r o ż y tn ą l i t e r a t u r ę m o n a s ty c z n ą p o w s ta łą w ję z y k u k o p ty js k im (Il la v o r o n e lla p r i m i ti v a le tte r a tu r a m .ona-

stic a copta). K o n c e p c ję p r a c y i je j z n a c z e n ie d la ży cia a sc e ty c z n e g o m n ic h ó w

o m a w ia n a p o d s ta w ie d z ie ła I n s titu tio n e s J a n a K a s ja n a L. D a t t r i n o (L a 

v o ro e a scesi n e lle „ In s titu tio n e s ” d i G io v a n n i C asiano).

W izję p ra c y z a w a r tą w d o k tr y n ie p e la g ia ń s k ie j p r z e d s ta w ia V. M e s s a n a , k tó r y w s k a z u je n a je j z g o d n o ść w n ie k tó r y c h p u n k ta c h z o rto d o k s y jn ą d o k tr y n ą c h rz e ś c ija ń s k ą , czego d o w o d e m je s t m . in. f a k t a k c e p ta c ji p e w n y c h je j e le m e n tó w ta k p rz e z te o lo g ię k a to lic k ą , j a k i p r o te s ta n c k ą , z w ła sz c z a po S o b o rz e W a ty k a ń s k im I I (II la v o r o n e lla p r o s p e ttiv a p ela g ia n a ).

(6)

B I U L E T Y N P A T R Y S T Y C Z N Y a t a k b a rd z o p r e f e r o w a n e j p rz e z św . H ie ro n im a t r a k t u j e w s w o je j r e la c ji J . G r i b o m o n d (L a v o r o e P a ro la d i D io in S. G iro la m o ). A u to r p r z e p r o  w a d z a a n a liz ę n ie k tó r y c h lis tó w S tr y d o ń c z y k a , w k tó r y c h p r o b le m a ty k a du  ch o w o śc i p ra c y z a jm u je szczeg ó ln e m ie js c e . E. G i a n n a r e l l i o p ie r a ją c się n a s t a r o ż y tn y c h ź ró d ła c h k la s y c z n y c h i c h rz e ś c ija ń s k ic h u k a z u je p r z y k ła d y k o b ie t, d la k tó r y c h p r a c a b y ła n a r z ę d z ie m s łu ż ą c y m do ic h d u c h o w e g o w z ro s tu (II te m a d e l la v o r o n e lla le t te -

r a tu r a c r is tia n a a n tica ). A u to r k a b ie rz e z w ła sz c z a p o d u w a g ę Ż y w o t M a k r y - n y św . G rz e g o rz a z N y ssy o ra z k o re s p o n d e n c ję św . H ie ro n im a p ro w a d z o n ą

p rz e z n ieg o z a r y s to k r a t a m i rz y m s k im i n a te m a t w y c h o w a n ia d z ie w c z ą t. D w ie k o le jn e r e la c je m a ją c h a r a k t e r in te r d y s c y p lin a r n y i n ie ja k o u z u p e łn ia ją d o k tr y n ę O jcó w n a te m a t d u c h o w o śc i p ra c y . A. T r i а с с a o m a w ia z w ią z e k li tu r g ii z p r a c ą n a p o d s ta w ie s ta r o ż y tn y c h ź ró d e ł; z w ią z e k te n sw o je n a jd o s k o n a ls z e o d z w ie rc ie d le n ie z n a jd u je w O fie rz e M szy ś w ię te j („D iurno

la b o r e fa tig a ti”: n e lla L itu r g ia il r iv e r b e r o d e lla „m e n s b ib lic a ” d e i P a d ri. U na te n s io n e c a te c h e tic a b iv a le n te ). N a to m ia s t D. M a z z o l e n i p rz e d s ta w ia

p ro b le m a ty k ę d u c h o w o śc i p ra c y n a p rz y k ła d z ie in s k r y p c ji p a le o c h rz e ś c ija ń - s k ic h , z a w ie r a ją c y c h lic z n e w s k a z ó w k i co do ro z w o ju w y k o n y w a n y c h z a w o d ó w w p ie r w s z y c h w ie k a c h c h r z e ś c ija ń s tw a (II la v o r o n e ll’e p ig r a fia c ristia n a

a n tic a ). A u to r o s ta tn ie j r e l a c ji G. G a 11 i (T eo lo g ia d el la v o r o ie r i e оддг) m ó w i n a te m a t te o lo g ii p r a c y w je j h is to ry c z n y m i w s p ó łc z e s n y m w y m ia rz e , u k a z u ją c w p ły w , j a k i w y w a r li n a je j s tr o n ę d u c h o w ą p r z e d s ta w ic ie le s t a r o c h rz e ś c ija ń s k ie g o p iś m ie n n ic tw a w I I I i IV w ie k u , w p o z y ty w n y m i n e g a ty w n y m z n a c z e n iu .

k s . J a n G liś c iń s k i S D B , W a r sza w a

III. S P R A W O Z D A N IA

I. N aw rócen ie r e lig ijn e w I—IV w iek u .

S y m p ozju m p a try sty czn e w R zym ie (8—10 m aja 1986 r.)

I n s ty tu t P a tr y s ty c z n y „ A u g u s tin ia n u m ” w R z y m ie z o rg a n iz o w a ł p ię t n a s te z k o le i sy m p o z ju m , ty m ra z e m n a te m a t N a w r ó c e n ie r e lig ijn e w I— IV

w ie k u . S y m p o z ja te , o d b y w a ją c e się tr a d y c y jn ie w m a ju , m a ją w z a ło ż e n iu

s w o im c h a r a k t e r m ię d z y n a ro d o w y , choć z d e c y d o w a n ą w ię k sz o ś ć ic h u c z e s tn ik ó w s ta n o w ią W łosi. T e m a ty k a teg o s y m p o z ju m m ia ła n a c e lu u k a z a n ie n ie ty le p ro c e s u c h r y s tia n iz a c ji w I m p e r iu m R z y m sk im i p o za n im , ile r a c z e j fe n o m e n u n a w ró c e n ia w p ie r w s z y c h c z te re c h w ie k a c h . W e d łu g za ło ż e ń p ro g r a m o w y c h d o ś w ia d c z e n ie n a w ró c e n ia w o m a w ia n y m o k re s ie m ia ło by ć r o z p a trz o n e w tr z e c h z a s a d n ic z y c h a s p e k ta c h : 1) p rz e jś c ie z je d n e j fo r m y lu b g ru p y r e lig ijn e j do in n e j; 2) p ro b le m a p o s ta z ji, ro z u m ia n e j ja k o d o b ro w o ln e p r z e j śc ie z c h r z e ś c ija ń s tw a n a p o g a ń stw o ; 3) z ja w is k o r e k o n w e r s ji. M a te ria ł ź ró d ło w y d la t a k u ję te j te m a ty k i s ta n o w ią g łó w n ie ś w ia d e c tw a , k tó r e p r z e k a z a li w sw y c h d z ie ła c h n a w ró c e n i; n a czoło w y s u w a ją się t u W y z n a n ia św . A u g u s ty n a . N a s y m p o z ju m z g ło sz o n y c h z o sta ło 30 r e f e r a tó w i k o m u n i k a tó w , z k tó r y c h w y g ło sz o n o 25 (w ję z y k u w ło s k im , f r a n c u s k im i a n g ie l sk im ).

N ie s te ty z a b ra k ło u p o rz ą d k o w a n ia w y k ła d ó w w e d łu g w y ż e j w y m ie n io n e g o s c h e m a tu . P r z y ję to k o le jn o ś ć c h ro n o lo g ic z n ą , co u tr u d n ia ło p e rc e p c ję . B ra k ło k lu c z a m e to d o lo g ic z n e g o , k tó r y u ła tw iłb y z a s z e re g o w a n ie p o ru s z a n y c h te m a tó w . P r z y ję ta k o le jn o ś ć c h ro n o lo g ic z n a s p r a w ia ła , że m ó w io n o o k s n w e r s j i i a p o s ta z ji n a p rz e m ia n . Z a b ra k ło r e f e r a tu czy c h o ć b y k o m u n ik a tu n a te m a t r e k o n w e r s ji. O d c z u w a ło się b r a k r e f e r a tó w w io d ą c y c h , w o k ó ł k tó r y c h k o n c e n tr o w a ły b y się k o m u n ik a ty .

(7)

P r o b le m a ty k ę p o ru s z a n ą n a s y m p o z ju m m o ż n a u m ie śc ić n a c z te re c h p ła s z c z y z n a c h . P ie r w s z ą s ta n o w ił w y k ła d w p ro w a d z a ją c y p t. D o ś w ia d c ze n ie

n a w r ó c e n ia w N o w y m T e s ta m e n c ie (P. G r e c h). D ru g ą p ła s z c z y z n ę s ta n o 

w ią O jc o w ie K o ścio ła, k tó r z y d la p r o b le m a ty k i n a w ró c e n ia są r e p r e z e n ta ty w n i. M ó w io n o o Ir e n e u s z u , T e r tu lia n ie , K le m e n s ie A le k s a n d r y js k im , H ila ry m z P o itie r s , G rz e g o rz u z N a z ja n z u i A u g u s ty n ie . N ie p rz y b y c ie p r e le g e n ta z B u k a r e s z tu sp o w o d o w a ło p o m in ię c ie S y n e z ju s z a . Z a b ra k ło n ie s te ty w z m ia n k i o C y p ria n ie czy O ry g e n e sie . T rz e c ią p ła s z c z y z n ę s ta n o w ią in n e p o sta c ie s ta ro ż y tn o ś c i c h rz e ś c ija ń s k ie j sp o za k r ę g u O jcó w , a w ię c K o n s ta n ty n W ie lk i (fe n o m e n jeg o n a w ró c e n ia ) i J u l i a n A p o s ta ta (fe n o m e n jeg o a p o sta z ji). C z w a r tą w re s z c ie p ła s z c z y z n ę s ta n o w ią te m a ty o g ó ln e: 1) p o ję c ie n a w r ó c e n ia w ję z y k u ła c iń s k im i g re c k im ; 2) n a w ró c e n ie w R z y m ie w I I I w ie k u — ś w ia d e c tw a a rc h e o lo g ic z n e w k a ta k u m b a c h ; 3) n a w ró c e n ie i r e a k c j a p o g a ń s k a p o d k o n ie c IV w ie k u ; 4) k o n w e r s ja a r y s to k r a c j i rz y m s k ie j.

N ie sp o só b s tre ś c ić t u t a j w s z y s tk ic h w y g ło sz o n y c h r e f e r a tó w i k o m u n i k a tó w , ty m w ię c e j, że n ie w s z y s tk ie s p r o s ta ły c e lo w i o k re ś lo n e m u w te m a ty c e sy m p o z ju m . O g ra n ic z y m y się z a te m do z re f e r o w a n ia d w ó c h z a g a d n ie ń , k tó r e s ta n o w iły rd z e ń w y g ło sz o n y c h r e f e r a tó w i k o m u n ik a tó w . P ie r w s z e to p ró b a o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , czym w ś w ie tle ś w ia d e c tw O jcó w K o ścio ła b y ło d la c z ło w ie k a s ta ro ż y tn o ś c i c h rz e ś c ija ń s k ie j n a w ró c e n ie i co d la n ieg o o zn aczało . N a w ró c e n ie n a c h rz e ś c ija ń s tw o — w ro z u m ie n iu O jcó w — b y ło n o b ilita c ją c z ło w ie k a , p o m a g a ło m u o d z y sk a ć o b ra z B oga, a ty m s a m y m w y n o siło c z ło w ie k a , o d ry w a ło od p o z io m u ś w ia ta z w ie rz ą t, od p e w n e g o s t a n u „ d z ik o ś c i” (ta k ro z u m ia ł n a w r ó c e n ie G rz e g o rz z N a z ja n z u , a ta k ż e A u g u sty n ). N a w ró c e n ie (łac. c o n v e r s io ) b y ło z w ro te m (v e r s u s ) do B oga, lecz z a w sz e c u m ■— cz y li z lu d ź m i. W ty m u ję c iu n a w ró c e n ie o zn aczało ta k ż e z w ró c e n ie się do lu d z i. W e d łu g A u g u s ty n a d z ię k i n a w ró c e n iu c z ło w ie k s ta je się n ie ty le d o b ry m c h rz e ś c ija n in e m (w y z n a w c ą C h ry s tu s a ), ile ra c z e j v e r u s

a m ic u s (list 258); s ta je się p rz y ja c ie le m w s z y s tk ic h lu d zi. N a to m ia s t v e ra a m ic itia ip s i e tia m D eo so c ia v it. W te n sp o só b n a w ró c e n ie s ta je się p o je 

d n a n ie m z sa m y m so b ą. A u g u s ty n m ó w i o d w ó c h e le m e n ta c h n a w ró c e n ia : 1) tr z e b a k o c h a ć c z ło w ie k a , a b y o d n a le ź ć B oga; 2) tr z e b a p o z o sta ć w B ogu, a b y k o n ty n u o w a ć m iło ść c z ło w ie k a . I s tn ie je z a te m ś c isła w z a je m n a z a le ż n o ść m ię d z y n a w ró c e n ie m m o r a ln y m a r e lig ijn y m .

N a sz c zeg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je o p is p ro c e s u n a w ró c e n ia p rz e d s ta w io n y w V II k się d z e W y z n a ń . W e d łu g A u g u s ty n a n a w ró c e n ie z a c z y n a się od co

g ita re . C z ło w ie k w p ro c e s ie r o z u m o w a n ia d o ch o d zi do p o ję c ia B oga, k tó r y

j e s t o m n ip o te n s , in c o r r u p tib ilis , in c o m m u ta b ilis . J e s t to p o ję c ie B oga n ie ty le c h rz e ś c ija ń s k ie , ile r a c z e j r a c jo n a ln e . I s to tn e je s t w ty m m o m e n c ie u c z ło w ie k a d o św ia d c z e n ie B oga, k tó r e d a je p e w n o ść J e g o is tn ie n ia . A n a liz a tr e ś c i z a w a r ty c h w te r m in ie in c o r r u p tib ilis d o p ro w a d z a w k o n s e k w e n c ji do u z n a n ia B oga za a e te r n u s . D ru g i e ta p p ro c e s u n a w ró c e n ia w e d łu g A u g u s ty  n a to o d k ry c ie p o ś r e d n ic tw a C h ry s tu s a . C z ło w ie k b o w ie m , m a ją c p e w n o ść is tn ie n ia B oga, m u s i ró w n o c z e śn ie d o jść do w n io s k u , że je s t O n t a k w ie lk i, iż n ie m o ż n a G o z ro z u m ie ć . T rz e b a je d n a k w N iego w ie rz y ć (w ia r a je s t ju ż w te d y o czy w isto ścią ). T a s y tu a c ja p ro w a d z i w k o ń c u do o d k ry c ia p o ś r e d n ic tw a C h r y s tu s a , k tó r y p o p rz e z O b ja w ie n ie p rz y b liż a c z ło w ie k o w i ta je m n ic ę B oga, co o z n a c z a p e łn ą k o n w e r s ję n a c h rz e ś c ija ń s tw o . C h o ciaż w p o w y ż sz y m sc h e m a c ie z a u w a ż a ln y je s t w p ły w n e o p la to n iz m u , to je d n a k n a le ż y p rz y z n a ć , że sp o ś ró d w s z y s tk ic h O jcó w K o śc io ła A u g u s ty n p r z e a n a liz o w a ł fe n o m e n n a w ró c e n ia n a jw s z e c h s tro n n ie j.

D ru g ie z a g a d n ie n ie to p ró b a w y ja ś n ie n ia te n d e n c ji n a w r o tu do p o g a ń s tw a , z a z n a c z a ją c a się u c h rz e ś c ija n d ość s iln ie p o c z ą w sz y od k o ń c a IV w ie k u . A. Q u a c q u a r e l l i w y s u n ą ł o p in ię , że p o d k o n ie c IV w ie k u s y tu a c ja p o g a n b y ła a n a lo g ic z n a do s y tu a c ji c h rz e ś c ija n w I I w ie k u , k ie d y a p o lo g e c i w a lc z y li o w o ln o ść i u z n a n ie c h rz e ś c ija ń s tw a . P o d k o n ie c IV w ie k u s y tu a c ja je s t o d w ro tn a : o w o ln o ść i u z n a n ie sw o je j re lig ii m u s z ą w a lc z y ć p o g a n ie .

(8)

N . G a u t h i e r z k o le i z w ró c ił u w a g ę n a in n y f a k t. N a p rz e ło m ie IV i V w ie k u n ie z a z n a c z a się ju ż o p o z y c ja m ię d z y k u l t u r ą c h rz e ś c ija ń s k ą a h e lle ń sk ą , czy li p o g a ń s k ą . Z n a jd u j e to s w o je - o d z w ie r c ie d le n ie n a n iw ie in t e le k tu a ln e j. D o ch o d zi do z a ta r c ia ró ż n ic , ty m ła tw ie j, że n ie w id a ć k o n tr a d y k c ji m ię d z y p la to n iz m e m a n e o p la to n iz m e m , k tó r y u p r a w ia w ię k sz o ść O jcó w K o ścio ła. S p rz y ja to w y tw o rz e n iu k o rz y s tn e g o k lim a tu do p rz y jm o w a n ia z p o w ro te m p o g a ń s tw a . N a ty m tle m o ż n a te ż u m ie śc ić p o s ta ć J u l i a n a A p o s ta ty . A b y z ro z u m ie ć jeg o p rz e jś c ie n a p o g a ń stw o , tr z e b a w p ie r w z a p y ta ć , ja k im b y ł c h rz e ś c ija n in e m . O d p o w ie d ź je s t ja s n a : n ig d y n ie b y ł s iln y m c h rz e ś c ija n in e m . C h w ie jn o ść p rz e k o n a ń d o p ro w a d z iła go do a p o sta z ji.

P rz y to c z o n e w y ż e j a n a liz y i o p in ie n ie w ą tp liw ie n a ś w ie t la j ą fe n o m e n n a w ró c e n ia re lig ijn e g o w p ie r w s z y c h w ie k a c h . T rz e b a p rz y z n a ć z u z n a n ie m , że o rg a n iz a to r z y s y m p o z ju m z a p ro p o n o w a li b a rd z o c ie k a w ą te m a ty k ę i n a k r e ś lili je j a m b itn e ra m y . C h o c ia ż re a liz a c ja z a ło ż e ń p ro g r a m o w y c h s y m p o z ju m ro d z i n ie d o s y t, a ro z p la n o w a n ie te m a tó w p o sz c z e g ó ln y c h r e f e r a tó w i k o m u n ik a tó w b u d z i z a s trz e ż e n ia , to je d n a k in ic ja ty w ę „ A u g u s tin ia n u m ” o rg a n iz o w a n ia d o ro c z n y c h m ię d z y n a ro d o w y c h s p o tk a ń s p e c ja lis tó w w z a k r e s ie s ta ro ż y tn o ś c i c h rz e ś c ija ń s k ie j n a le ż y u z n a ć za n ie z w y k le c e n n ą a p r o p o n o w a n ą te m a ty k ę za o r y g in a ln ą i c ie k a w ą . Z n a jd u je to s w o je p o tw ie r d z e n ie w te m a c ie z a p ro p o n o w a n y m n a ro k 1987: C h r z e ś c ija ń s tw o i ju d a iz m . D zie d z ic tw o i k o n fr o n ta c je do S o b o r u N ic e js k ie g o , k s . B o g d a n C zęsz, P o zn a ń 2. S ym p ozju m p a try sty czn e w e W łocław k u

(3— 41 w rześn ia 1986 r.)

W d n ia c h 3— 4 w rz e ś n ia 1986 r. o d b y ło się d o ro c z n e s p o tk a n ie S e k c ji P a tr y s ty c z n e j p rz y K o m is ji E p is k o p a tu ds. N a u k i K a to lic k ie j. T y m ra z e m m ie js c e m s y m p o z ju m b y ło W yższe S e m in a r iu m D u c h o w n e w e W ło c ła w k u . B is k u p p o m o c n ic z y w ło c ła w s k i, k s. d r R. A n d r z e j e w s k i , c z ło n e k se k c ji, s e r d e c z n ie p o w ita ł w s z y s tk ic h u c z e s tn ik ó w n a M szy św . ro z p o c z y n a ją c e j s p o tk a n ie i w y g ło sił h o m ilię w p r o w a d z a ją c ą w k lim a t m y ś li O jcó w K o śc io ła , a ta k ż e p o d k re ś lił, że z b liż a ją c y się K o n g re s E u c h a ry s ty c z n y w y m a g a ta k ż e p a tr y s ty c z n e g o p rz y g o to w a n ia .

S e s ja p o r a n n a ro z p o c z ę ła się o godz. 10. P rz e w o d n ic z ą c y s e k c ji, k s. d r B. C z ę s z , p o w ita ł k się ż y b is k u p ó w , o r d y n a r iu s z a J . Z a rę b ę i R . A n d r z e je w sk ie g o . K s. b is k u p o rd y n a r iu s z p r z y w ita ł g o rą c o z e b ra n y c h i życzył o w o c n y c h o b ra d . N a s tę p n ie p rz e w o d n ic z ą c y w p ro w a d z ił u c z e s tn ik ó w w id e ę p rz e w o d n ią s p o tk a n ia w y g ła s z a ją c m o tto , k tó r y m b y ły sło w a Ig n a c e g o A n tio c h e ń sk ie g o : „ S ta r a jc ie się o to, a b y z a w sz e g ro m a d z ić się n a li tu r g ii B o ż e j”. T y m s a m y m p rz y p o m n ia ł, że n a c z e ln y m te m a te m s y m p o z ju m je s t E u c h a r y s tia . Z k o le i z e b r a n i u c z c ili m o d litw ą śp. k s. A. B o b e ra , d łu g o le tn ie g o c z ło n k a s e k c ji, a w o s ta tn im o k re s ie ż y c ia je j w ic e p re z e s a .

S e sji p o r a n n e j p rz e w o d n ic z y ł ks. doc. d r M a r e k S t a r o w i e y s k i . J a k o p ie rw s z y m ia ł w y s tą p ić k s. b p doc. d r E . O z o r o w s k i z w y k ła d e m U w a 

r u n k o w a n ia i k i e r u n k i r o z w o ju n a u k i o E u c h a r y s tii w sta r o ż y tn o ś c i. P o d

n ie o b e c n o ść p r e le g e n ta te k s t r e f e r a t u o d c z y ta ł doc. d r J . W o j t c z a k . A u to r r e f e r a t u p o d k re ś lił, iż p o ję c ie i r y t E u c h a r y s tii u k s z ta łto w a ły się w ś r o d o w is k u ż y d o w sk im . Ó w ju d a is ty c z n y k o lo r y t m o ż n a w y r a ź n ie o d c z y ta ć z t a k ic h n a p rz y k ła d z w ro tó w , ja k „sp o ż y w a ć p a s c h ę ” , „ w ziąć k ie lic h ” „ow oc w in n e g o k r z e w u ”, „ p rz y m ie r z e ” itp . T a k ż e litu r g ia e u c h a r y s ty c z n a sięg a do w z o ró w sy n a g o g a ln y c h . H e lle n iz a c ja p o ję ć n a s tą p iła n a p rz e ło m ie I i II w ie k u : w ś r o d o w is k u h e lle ń s k im z a k ie łk o w a ło s e m ic k ie z ia rn o . W A le k s a n d r ii n a u k a o E u c h a r y s tii r o z w ija ła się w p o łą c z e n iu z filo z o fią P la to n a , w A n tio c h ii z a ś w p o łą c z e n iu z filo z o fią A ry s to te le s a . O bie filo z o fie m ia ły w ie lk i w p ły w n a ro z w ó j c h ry s to lo g ii w o b u o ś ro d k a c h . Z a c h ó d n a p o c z ą tk u a k c e n to w a ł a s p e k ty p r a w n e i ro le k a p ła ń s k ie , d la W sc h o d u n a jw a ż n ie js z e

(9)

b y ło m y s te r io n . T a k w ię c u C y p r ia n a i H ila re g o o d n a le ź ć m o ż n a w y m ia r e k le z ja ln y E u c h a ry s tii.

N a s tę p n ie s. m g r M. B o rk o w s k a w y g ło s iła k o m u n ik a t n a te m a t R o la

E u c h a r y s tii w w a lc e z s z a ta n e m u O jc ó w P u s ty n i. O jco w ie P u s t y n i o E u 

c h a r y s tii m ó w ili b a rd z o m a ło : n a 166 a p o fte g m a tó w ty lk o je d e n d o ty c z y E u c h a ry s tii. M ożna w y s n u ć w n io se k , że o ta c z a li E u c h a r y s tię szczeg ó lą czcią. O jc o w ie P u s t y n i b y li n a s ta w ie n i n a n ie u s ta n n ą w a lk ę z sz a ta n e m . S am o o d e jś c ie n a p u s ty n ię b y ło rz u c e n ie m m u w y z w a n ia . N a g ro d ą za t r u d te j w a lk i b y ła w ła ś n ie E u c h a r y s tia . E u c h a r y s tia o czy szczała, d o d a w a ła m n ic h o m s ił d u c h o w y c h , a le p rz e d e w s z y s tk im p r z e d s ta w ia n a b y ła ja k o n a g ro d a . W d y s k u s ji n a d k o m u n ik a te m g ło s z a b ie ra li: k s. d r B. C zęsz, k s. doc. M . S t a ro w ie y s k i, ks. doc. E. S ta n u la , k s. doc. E. S ta n ie k , doc. J . W o jtc z a k i d r T. G o łg o w sk i.

S e s ję p o p o łu d n io w ą , k tó r e j p rz e w o d n ic z y ł ks. d r S. P i e s z c z o c h , ro z p o c z ą ł w y k ła d d r B. W r o n i k o w s k i e j p t. N o w e s p o jr z e n ie n a p ra cę

J. B ilc z e w s k ie g o „ E u c h a ry stia w ś w ie tle n a jd a w n ie js z y c h p o m n ik ó w ”. A u to r 

k a r e f e r a tu p r z e d s ta w iła z a J . B ilc z e w sk im E u c h a r y s tię w ś w ie tle n a jd a w n ie js z e j ik o n o g r a fii p o d c h o d z ą c k r y ty c z n ie do d a n e g o m a te r ia łu . N a js ta rs z e m a lo w id ła c h rz e ś c ija ń s k ie d a tu j e się n a p o c z ą te k I I I w ie k u . P r z e d s ta w ia ją o n e p rz e d e w s z y s tk im m o ty w u c z ty . S ą te ż ik o n o g r a fie u k a z u ją c e ro z m n o że n ie c h le b a n a u czcie, a le te ju ż p o w s ta w a ły od IV w ie k u . S ą ró w n ie ż m a lo w id ła c h le b a i r y b y . N ie z n a c z y to je d n a k , w b r e w o p in ii J . B ilc z e w sk ieg o , że w s z y s tk ie te o b ra z y p r z e d s ta w ia ją u c z tę e u c h a ry s ty c z n ą , m o g ą to b y ć ró w n ie d o b rz e p rz e d s ta w ie n ia z w y c z a jn y c h u c z t z a w ie r a ją c y c h j e d y n ie e le m e n ty s y m b o lik i c h rz e ś c ija ń s k ie j.

P o ty m w y k ła d z ie doc. B. F i l a r s k a w y g ło siła k o m u n ik a t p t. T y p y

E u c h a r y s tii w ik o n o g r a fii IV w ie k u . W e d łu g p r e le g e n tk i w p ie r w s z y c h w ie 

k a c h p o ję c ia „ ty p ” , „ f i g u r a ”, „ a le g o ria ” tr a k to w a n e b y ły n a ogół z a m ie n n ie . W y b itn y m i te o r e ty k a m i ik o n o g r a fii c h rz e ś c ija ń s k ie j b y li Ir e n e u s z i H ila r y z P o itie r s . N a jc z ę śc ie j w y s tę p u ją c e w ik o n o g r a fii m o ty w y a le g o ry c z n e , k tó r e w eg zeg ezie b ib lijn e j u z n a n e są za p ro to ty p y E u c h a r y s tii, to w in n e g ro n o , c h le b , p a s te r z , o w ca, ry b a , b a r a n e k itp . S ą ta k ż e in n e , k tó r e n a z w a ć m o ż n a a u te n ty c z n y m i ty p a m i E u c h a ry s tii, np. o f ia r a Iz a a k a i A b r a h a m a —· o f ia ra m ę k i P a ń s k ie j, o f ia r a A b la ■— o fia ro w a n ie się za b r a t a , i o czy w iście c h le b , ja k o n a jw y r a ź n ie js z y ty p E u c h a ry s tii. W d y s k u s ji n a d r e f e r a te m i k o m u n ik a te m u d z ia ł w z ię li: k s. doc. E. S ta n u la , d r T. G o łg o w sk i, doc. B. F ila r s k a , d r E. J a s trz ę b o w s k a .

T eg o sam e g o d n ia o d b y ło się s p o tk a n ie w y k ła d o w c ó w p a tr o lo g ii i a r ch eo lo g ii, p o d c z a s k tó re g o o m ó w io n o p ro b le m y d y d a k ty c z n e , a ta k ż e p r z e d s ta w io n o s p r a w y a k tu a l n e S e k c ji P a tr y s ty c z n e j i p a tr y s ty k i n a św iecie. W p ro w a d z e n ia do d y s k u s ji n a te m a t d y d a k ty k i p a tr o lo g ii d o k o n a ł k s. doc. M. S t a r o w i e y s k i . W d y s k u s ji m ó w io n o o k o n ie c z n o śc i o p ra c o w a n ia n o w eg o p o d rę c z n ik a p a tr o lo g ii, p o s tu lo w a n o , a b y p a tr o lo g ia s ta ła n a p o c z ą tk u s tu d ió w te o lo g ic z n y c h . T a k ż e p ro fe s o ro w ie ró ż n y c h , d z ie d z in te o lo g ic z n y c h p o w in n i w s k a z y w a ć n a d z ie ła O jcó w K o ścio ła ja k o n a źródło.

N a z a k o ń c z e n ie p ie rw s z e g o d n ia s y m p o z ju m p rz e w o d n ic z ą c y s e k c ji ks, d r B. C zęsz z a p o z n a ł u c z e s tn ik ó w z o s ta tn im i s y m p o z ja m i i k o n g re s a m i p a tr y s ty c z n y m i o ra z z a p o w ie d z ia ł m a ją c e się o d b y ć w n a jb liż s z y m czasie.

N a s tę p n e g o d n ia r a n o u c z e s tn ic y s y m p o z ju m z g ro m a d z ili się n a M szy św . w in te n c ji śp. k s. A. B o b e ra . H o m ilię w y g ło sił k s. d r W. K a n i a .

P o r a n n ą se s ję o tw o rz y ł r e f e r a t k s. d r. S. L o n g o s z a p t. O. A n d r z e j

B o b e r ja k o filo lo g i p a tro lo g . Z k o le i ks. d r T. K a c z m a r e k w y g ło sił

d w u c z ę śc io w y w y k ła d o p a r ty n a lis ta c h św . C y p ria n a : T a je m n ic a k ie lic h a

P a ń s k ie g o w e d łu g lis tu 63 o ra z E k le z ja ln y w y m i a r E u c h a r y s tii. L is t 63 s k ie 

r o w a n y do C e c y liu sz a je s t je d y n y m p is m e m s p rz e d S o b o ru N ic e js k ie g o t r a k tu j ą c y m o E u c h a ry s tii. C y p r ia n u d z ie la w n im n a g a n y a k w a r ia n o m , s p r a w u ją c y m E u c h a r y s tię b ez w in a . O d n o si E u c h a r y s tię do o fia ry k rz y ż o w e j i p o d k re ś la , że b ez w in a n ie b ę d z ie w k ie lic h u K r w i P a n a . E u c h a r y s tia

(10)

m a w y m ia r e k le z ja ln y , je s t b ro n ią w czasie p rz e ś la d o w a n ia . E u c h a r y s tia je s t ściśle z w ią z a n a ze z b a w c z ą d z ia ła ln o ś c ią K o ścio ła. P o d c z a s E u c h a r y s tii d o k o n u je się z je d n o c z e n ie C h r y s tu s a z lu d e m o d k u p io n y m . N a s tę p n ie k s. doc. d r F. D r ą c z k o w ś k i w y s tą p ił z k o m u n ik a te m p t. T e r m in „ e u c h a ristia ” w p is m a c h K le m e n s a A le k s a n d r y js k ie g o . K le m e n s A le k s a n d r y js k i u ż y w a ł ró ż n y c h te r m in ó w n a o k re ś le n ie E u c h a ry s tii: p o k a r m n ie m o w lą t, c ia ło P a n a , w in n e g ro n o , m le k o n ie b ie s k ie , c h le b n ie b ie s k i, m i łość i in . S a m te r m in e u c h a r is tia w y s tę p u je w je g o p is m a c h ty lk o 19 ra z y , w ty m 15 r a z y je s t sto s o w a n y n a o k re ś le n ie m o d litw y i p o s ta w y d z ię k c z y n n e j. W c z te re c h p r z y p a d k a c h o z n acza C iało i K r e w C h ry s tu s a . N a z a k o ń c z e n ie p rz e w o d n ic z ą c y se k c ji, ks. d r B. C zęsz p o d z ię k o w a ł p r e le g e n to m i d y s k u ta n to m za p rz y b liż e n ie p r o b le m a ty k i E u c h a r y s tii u p o sz c z e g ó ln y c h a u to r ó w s ta ro ż y tn o ś c i c h rz e ś c ija ń s k ie j, a ta k ż e w s z y s tk im u c z e s tn ik o m za p rz y b y c ie . D a n u ta T u m , R y b n i k 11 — C o l l e c t a n e a T h e o lo g ic a