Marian Rusecki
Sympozjum
teologicznofundamentalne
Collectanea Theologica 58/2, 167-173
58 (1988) fa se . II
SYMPOZJUM TEOLOGICZNOFUNDAMENTALNE
W d n ia c h 23 i 24 k w ie tn ia 1987 r. o d b y ło się k o le jn e (ju ż 19!) s p o tk a n ie p ro f e s o ró w te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j w P o lsc e . T y m ra z e m g o śc in y u d z ie liło o p o ls k ie W yższe S e m in a r iu m D u c h o w n e z sie d z ib ą w N y sie . W sp o m n ie ć n a le ż y , że p o p rz e d n ie o d b y ło się w u b ie g ły m r o k u w K ra k o w ie , a jeg o g łó w n y m g o ściem i w y k ła d o w c ą b y ł je d e n z c z o ło w y c h r e p r e z e n ta n tó w te j d y s c y p lin y , i to w s k a li św ia to w e j, R e n é L a t o u r e l l e , p ro f e s o r G r e g o ria n u m ; m ó w ił o n o s ta n ie te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j d ziś o ra z o p r o b le m a ty c e c u d u , g łó w n ie o jeg o f u n k c ja c h . T e n o s ta tn i r e f e r a t w y g ło sił n a s tę p n e g o d n ia w K U L .
M y ślą p rz e w o d n ią te g o ro c z n e g o s p o tk a n ia b y ł te m a t: T e o lo g ia fu n d a m e n ta ln a w k o n te k ś c ie p o ls k im . O p o d ję c iu teg o r o d z a ju p r o b le m a ty k i m ó w iło się ju ż od la t k ilk u . M o m e n te m je d n a k d e c y d u ją c y m teg o p rz e d się w zięcia b y ło w p ro w a d z e n ie re lig io z n a w s tw a do szk ó ł ś r e d n ic h . T e n p r o b le m s ta ł się c h y b a p o d s ta w o w y m w y z n a c z n ik ie m o w ego k o n te k s tu , choć n ie ty lk o on. M im o te g o z a m y s łu o rg a n iz a to r ó w p r o b le m a ty k a p o d e jm o w a n a w p o sz c z e g ó ln y c h w y k ła d a c h n ie b y ła c a łk o w ic ie p o d p o rz ą d k o w a n a t e m a to w i— h a s łu ow ego s y m p o z ju m ; n ie k ie d y łą c z y ła się z n im ty lk o p o ś re d n io . O g ó ln o p o ls k i z ja z d p ro f e s o ró w te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j o tw o rz y ł p rz e w o d n ic z ą c y S e k c ji T eo lo g ii F u n d a m e n ta ln e j p rz y K o m is ji E p is k o p a tu do S p r a w N a u k i k s. p ro f . S. N a g y. Z a p o w ie d z ia ł je g o p ro b le m a ty k ę w s k a z u ją c n a je j k o n te k s t p o ls k i i o g ó ln o k o ś c ie ln y — r e n e s a n s te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j (ks. N a g y w s p o m n ia ł, że ó w r e n e s a n s z o s ta n ie p r a w d o p o d o b n ie z a u w a ż o n y p rz e z S to lic ę A p o s to ls k ą ; d o tą d d y s c y p lin a t a w w y p o w ie d z ia c h o fic ja ln y c h , z w ła sz c z a o s ta tn ic h la t, z a jm o w a ła m a ło m ie jsc a ). k s . M A R IA N R U S E C K I, L U B L IN
1. Z ałożen ia m eto d o lo g ii relig io zn a w stw a la ick ieg o
O b ra d o m p rz e d p o łu d n io w y m p rz e w o d n ic z y ł b p Z. P a w ł o w i c z , k tó r y u c z e s tn ic z y ł w p ra c a c h całe g o sy m p o z ju m . P ie r w s z y m p r e le g e n te m b y ł ks. d r M. B a l w i e r z . W k r ó tk im r e f e r a c ie o m ó w ił o n m e to d o lo g ic z n e z a ło ż e n ia re lig io z n a w s tw a la ic k ie g o . R e lig io z n a w stw o m a r k s is to w s k ie u sw o ic h p o d s ta w p o s ia d a o k re ś lo n e z a ło ż e n ia ( p r e le g e n t n ie k ie d y u to ż s a m ia ł re lig io z n a w s tw o m a r k s is to w s k ie z filo z o fią i te o r ią re lig ii, co d e fa c to w se n s ie s z e rsz y m m o ż n a p rz y ją ć ). S p ro w a d z ił je do tr z e c h p o d s ta w o w y c h : g n o zeo lo g iczn y ch , a n tr o p o lo g ic z n y c h i o n to lo g ic z n y c h .
O m a w ia ją c p ie rw s z e z n ic h k s. B a lw ie rz m n ie j u w a g i p o św ię c ił sa m e j te o r ii p o z n a n ia , k tó r a je s t c z y sto f u n k c jo n a ln a , n a to m ia s t w ię c e j k o n s e k w e n c jo m ta k u jm o w a n e j g n o zeo lo g ii, a w z w ią z k u z ty m i n a tu r z e filo z o f ii ja k o te o r ii p r a k t y k i (p rz e m ia n a św ia ta , s to s u n k ó w s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n y ch ). W ty m s e n s ie jeg o z d a n ie m filo z o fia u to ż s a m ia ła b y się z id e o lo g ią i d z ia ła n ie m . P r z y cz y m p o s łu g u je się o n a d ia le k ty k ą . co m a s ta n o w ić w o p in ii p r e le g e n ta z a ło ż e n ia g n o zeo lo g iczn e do b a d a ń n a d r e lig ią . R e lig ia m ia ła b y p rz e s z k a d z a ć w te j p rz e m ia n ie i o s ta te c z n ie z o s ta ła z re d u k o w a n a do tw o ró w czy sto n a tu r a ln y c h .
D ru g a g r u p a z a ło ż e ń — w e d łu g p r e le g e n ta — z w ią z a n a je s t z a n tr o p o lo g ią , w k tó r e j c z ło w ie k ja w i się ja k o is to ta p rz y r o d n ic z a i sp o łe c z n a . D u ż ą ro lę w k s z ta łto w a n iu c z ło w ie k a o d g ry w a p r a c a . W a n tr o p o lo g ii te j
k s . M A R I A N R U S E C K I
z a s a d n ic z ą ro lę o d g ry w a te ż n a u k a o a lie n a c ji, do k tó r e j m a p ro w a d z ić r e lig ia . W z w ią z k u z ty m , d ą ż ą c do u w o ln ie n ia c z ło w ie k a z w s z e lk ic h a lie n a c ji, ta k ż e r e lig ijn y c h , n a le ż y u s u w a ć re lig ię , u z n a ją c p r z y ty m a te iz m ja k o śr o d e k tw o rz e n ia „n o w eg o c z ło w ie k a ”, b ę d ą c e g o p a n e m sie b ie i z n a jd u j ą cego sw e p e łn e is tn ie n ie w sp o łe c z e ń s tw ie b e z k la so w y m .
T rz e c ią g r u p ę z a ło ż e ń m a r k s is to w s k ie g o re lig io z n a w s tw a s ta n o w i o n - to lo g ia . S ta n o w i je p rz e d e w s z y s tk im m a te r ia lis ty c z n y m o n iz m , a z d a n ie m k s. B a lw ie rz a ta k ż e i a te iz m . Z m a t e r i i w s z y s tk o się w y w o d z i i do n ie j s p ro w a d z a , p rz e z co n a b ie r a o n a ce c h y e w o lu c y jn e g o a b s o lu tu . Z m o n iz - m e m te g o ty p u w ią ż e się w o p in ii p r e le g e n ta d ru g ie z ało ż en ie, a m ia n o w ic ie a te iz m , ja k o a p rio ry c z n e z a n e g o w a n ie B oga.
K s. B a lw ie rz p o d d a ł k r y ty c e o w e z a ło ż e n ia , w s k a z u ją c , że w ich ś w ie tle n ie m o ż liw e je s t k ry ty c z n e ro z w ią z a n ie p r o b le m u re lig ii. S tą d te ż i n a u k i re lig io z n a w c z e w m a r k s iz m ie u w ik ła n e s ą w za ło ż e n ia , k tó r e s t a w ia ją p o d z n a k ie m z a p y ta n ia o b ie k ty w n o ś ć ic h w y n ik ó w .
W d y s k u s ji zw ró c o n o u w a g ę n a k ilk a w a ż n y c h p ro b le m ó w . K s. M. R u - s e с к i w s k a z a ł n a ro z u m ie n ie p o ję c ia r e lig io z n a w s tw a i filo z o fii r e lig ii w m a r k s iz m ie o ra z p o s ta w ił p re le g e n to w i p y ta n ie , czy w ty m s y s te m ie m y ś lo w y m p o d s ta w o w y m je s t z a ło ż e n ie g n o zeo lo g iczn e, z k tó r e g o w y p ły w a a n tr o p o lo g ia i o n to lo g ia , czy o d w ro tn ie ; p y ta ją c y z a u w a ż y ł też, że a te iz m n ie je s t z a ło ż e n ie m , le c z w y n ik ie m m o n is ty c z n e j, m a te r ia lis ty c z n e j o n to lo g ii.
K s. H . Z i m o ń p o d k re ś lił, że is tn ie je ró ż n ic a m ię d z y re lig io z n a w s tw e m la ic k im i m a r k s is to w s k im , ch o cia ż P T R s k u p ia p rz e d s ta w ic ie li o b y d w ó c h ; u w y p u k lił p r z y ty m e m p iry c z n y c h a r a k te r re lig io z n a w s tw a . K się ż a S. N a g y i J . M y ś k ó w p o d n ie ś li p ro b le m o b ie k ty w n o ś c i b a d a ń w r e lig io z n a w s tw ie m a r k s is to w s k im , a d r u g i z n ic h u s to s u n k o w a ł się te ż do w y p o w ie d z i Z im o n ia , s tw ie r d z a ją c , że f a k to g r a f ia n ie je s t jesz c z e n a u k ą (b y ła te ż re p lik a ) . K s . T . K ł a k o w s k i słu s z n ie z a u w a ż y ł, że m e to d ą e m p i ry c z n ą n ie w y ja ś n i się c a łe g o fe n o m e n u re lig ii. Z k o le i k s. W . T a b a - с z у ń s к i w s k a z a ł n a z a d a n ia filo zo fii re lig ii, k tó r a k o n f r o n tu je d a n e re lig io z n a w s tw a z ro z w ią z a n ie m te is ty c z n y m i n ie te is ty c z n y m ; p ie rw s z e je s t r a c z e j p o tw ie rd z o n e . G łos z a b ie ra li ta k ż e b p Z. P a w ł o w i c z i ks. W. K u b i a k .
2. K o n tek stu a ln a teo lo g ia fu n d a m en ta ln a H. W ald en felsa
W d r u g im r e f e r a c ie ks. J . B o r o w i e c o m ó w ił k r ó tk o k o n te k s tu a ln ą te o lo g ię f u n d a m e n ta ln ą w ro z u m ie n iu H. W a l d e n f e l s a (K o n te x t u e ll e F u n d a m e n ta lth e o lo g ie , P a d e r b o r n 1985). J a k u s ta w ia p ro b le m ta k i e j te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j W a ld e n fe ls ? J e g o z d a n ie m w y n ik a o n — co u k a z a ł k s. B o ro w iec — stą d , że d a w n ie j c a ła te o lo g ia s p e łn ia ła z a d a n ia a p o lo g e - ty c z n e . D ziś m e to d o lo g o w ie te o lo g ii i te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j s ta w ia ją p ro b le m : czy te o lo g ia f u n d a m e n ta ln a s ta n o w i część teo lo g ii, czy je s t te ż d y s c y p lin ą p o z a te o lo g ic z n ą ? O d p o w ie d ź n a to p y ta n ie m a d a ć k o n te k s tu a l n a te o lo g ia f u d a m e n ta ln a . W e d łu g n ieg o te o lo g ia p o tr z e b u je r a c jo n a ln e g o u z a s a d n ie n ia . M a je s p e łn ia ć w ła ś n ie te o lo g ia f u n d a m e n ta ln a . S y tu u je o n ją „ w p ro g u ” i s tą d je s t d o s tę p n a i z z e w n ą trz ; i z w e w n ą trz . S ta n o w i ja k b y p o m o s t m ię d z y n a u k a m i, so cjo lo g ią, p sy c h o lo g ią i te o lo g ią . P o s ia d a m o żn o ść s łu c h a n ia te g o , co lu d z ie m y ś lą i ja k a j e s t ic h s y tu a c ja e g z y s te n c ja ln a . T y m sa m y m z b liż a się o n a do ży cia , k o n k r e tu . T e o lo g ia ja k o n a u k a b a d a ją c a o b ja w ie n ie n ie m o że z re z y g n o w a ć z te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j, g d y ż p o tr z e b u je r a c jo n a ln e g o u z a s a d n ie n ia p o d s ta w w ia ry , k tó re g o d o s ta rc z a ta d y s c y p lin a , o ra z k o n ta k t u z k o n k r e tn ą e g z y s te n c ją lu d z k ą , o co się tro sz c z y o n a ja k o s to ją c a „ w p r o g u ” . T e o lo g ia f u n d a m e n ta ln a p rz y n a le ż y do teo lo g ii, a le p o s ia d a w ła s n ą s p e c y fik ę i je s t m o cn o z w ią z a n a z k o n te k s te m k u l t u ro w y m . Z e w z g lę d u n a d u ż ą sk ró to w o ś ć o p ra c o w a n ia p r e le g e n t n ie p o k a z a ł
b liż e j, n a c z y m o w e z w ią z k i z te o lo g ią p o le g a ją i n a cz y m p o le g a p r a c a te o lo g a f u n d a m e n ta lis ty .
Z k o n te k s tu w sp ó łc z e s n e g o w y p ły w a ją o k re ś lo n e d e z y d e r a ty p o d a d r e sem te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j, b y b y ła o n a d ia lo g ic z n a i p r o w a d z iła d ia lo g szero k o p o ję ty z r e lig ia m i (h in d u iz m e m , b u d d y z m e m , is la m e m ) i a te iz m e m . P o w in n a u w z g lę d n ia ć te ż p rz y c z y n y s e k u la ry z a c ji, p o tr z e b y w ie rz ą c y c h , m e n ta ln o ś ć lu d z i d a n e g o c z a su i je j h is to ry c z n e u w a r u n k o w a n ia , tro szczy ć się o sw ó j ję z y k , b y b y ł z ro z u m ia ły i k o re s p o n d o w a ł w ja k im ś s to p n iu z ję z y k ie m św ie c k im . N a s tę p n ie k s. B o ro w ie c u k a z a ł p la n p r a c y W a ld e n fe l- sa, k tó r y z d a w a ł so b ie s p r a w ę z teg o , iż tr u d n o je s t s p r o s ta ć w s z y s tk im w y m o g o m je d n o c z e śn ie . D la te g o je g o k o n te k s tu a ln a te o lo g ia f u n d a m e n ta l
n a b ę d z ie w p rz y s z ło śc i u z u p e łn ia n a i k o ry g o w a n a . Do je j s tu d iu m c z y te l n ik w in ie n b y ć je d n a k p rz y g o to w a n y .
W d y s k u s ji k s. M. R u s e c k i z w ró c ił u w a g ę , że w is to c ie rz e c z y d a w n a a p o lo g e ty k a czy te o lo g ia f u n d a m e n ta ln a ró w n ie ż u w z g lę d n ia ła ■— w m n ie js z y m czy w ię k s z y m s to p n iu — k o n te k s t k u ltu r o w y i p o tr z e b y k o n k r e tn e g o czasu . W a d liw e b y ło je d n a k p rz e n o s z e n ie o w eg o k o n te k s tu w in n ą ep o k ę. J e g o z d a n ie m d y s c y p lin a t a p o s ia d a cel s ta ły , k tó r y w in ie n b y ć re a liz o w a n y w ró ż n y m cza sie z u w z g lę d n ie n ie m k o n k re tn e g o k o n te k s tu , je d n a k ż e n ie m o że b y ć o n a n a s ta w io n a w y łą c z n ie n a k o n te k s t, g d y ż m oże z a g u b ić w n im cel z a s a d n ic z y . S ta n o w is k o k s. R u se c k ie g o p o p a r ł w p e łn i k s. W. T a b а с z y ń s к i. K s. H . Z i m o ń s tw ie rd z ił, że te o lo g ia f u n d a m e n ta ln a ze w z g lę d u n a p o ls k i k o n te k s t re lig io z n a w s tw a n ie m o że p rz y b r a ć c h a r a k t e r u re lig io z n a w c z e g o . J e g o z d a n ie m do te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j n a le ż y w łą c z y ć n ie k t ó r e z a g a d n ie n ia z te o lo g ii re lig ii. K s. J . C u d a p o s ta w ił p ro b le m , czy k o n te k s tu a ln a te o lo g ia f u n d a m e n ta ln a łą c z y się z o k re ś lo n ą k o n c e p c ją te o lo g ii.
P o lin ii m e to d o lo g ic z n e j szło te ż p y ta n ie k s. Z. F a 1 с z у ń s к i e g o, k tó r y w z m ia n k u ją c o is tn ie ją c y m p lu r a liz m ie n a g ru n c ie te j d y s c y p lin y z a p y ta ł, czy k o n te k s tu a l n a te o lo g ia s ta n o w i n o w y t y p te j d z ie d z in y w ie dzy, czy te ż łą c z y się z k tó r ą ś o k re ś lo n ą , ju ż is tn ie ją c ą , k o n c e p c ją . K s. S o w a z a u w a ż y ł, że w k o n te k s tu a ln e j te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j są e le m e n ty s t a r e i n o w e. W sp o só b o g ó ln y n a w y ż e j p o s ta w io n e p y ta n ie o d p o w ie d z ia ł ks. J . M y ś к ó w s tw ie rd z a ją c , że n a u k o w o ś ć k o n te k s tu a ln e j te o lo gii f u n d a m e n ta ln e j łą c z y się z p o ję c ie m n a u k i i te o lo g ii.
K s. R u s e c k i n a w ią z u ją c do k w e s tii p o d n ie s io n e j p rz e z k s. Z im o n ia , z w ró c ił u w a g ę n a p o ję c ie te o lo g ii re lig ii w ogóle i te o lo g ii re lig ii n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h . Z a s u g e ro w a ł te ż , b y p rz y o m a w ia n iu w y ją tk o w e g o c h a r a k t e r u c h rz e ś c ija ń s tw a u w z g lę d n ia ć ta k ż e r e la c ję c h rz e ś c ija ń s tw a do re lig ii p o z a - c h rz e ś c ija ń s k ic h , o czy w iście z p u n k tu w id z e n ia te o lo g ii re lig ii. O ty m p r o b le m ie m o ż n a ju ż w s p o m in a ć p rz y o m a w ia n iu ró ż n y c h ro d z a jó w o b ja w ie n ia . K s. M. B a l w i e r z z w ró c ił jeszcze u w a g ę n a z a g a d n ie n ie m is ji i te o lo g ii re lig ii, k tó r a w k r ę g a c h ję z y k a n ie m ie c k ie g o s ta je się ju ż d y s c y p lin ą a u to n o m ic z n ą .
3. R elig io zn a w stw o w czoraj i dziś
P o p o łu d n iu o b ra d o m p rz e w o d n ic z y ł k s. p ro f. d r h a b . J . M у ś к ó w. P o p ro s ił o n k s. doc. d r. h a b . T. D a jc z e ra o w y g ło sz e n ie r e f e r a t u n a te m a t
R e lig io z n a w s tw o w c z o r a j i d ziś i jeg o im p lik a c je w teo lo g ii. P r e le g e n t sw ó j e r u d y c y jn y w y k ła d p o d z ie lił n a d w ie części. W p ie r w s z e j u k a z a ł h i sto ry c z n e tło p o w s ta n ia n a u k re lig io z n a w c z y c h (II p oł. X I X w .). S ta n o w iły je : p o z y ty w iz m A. C o m te ’a , k tó r y w ro z w o ju lu d z k o ś c i w y ró ż n ia ł tr z y s ta d ia : teo lo g iczn e, m e ta fiz y c z n e i p o z y ty w is ty c z n e ja k o o s ta tn ie (o d rz u c a się w n im te o lo g ię i filo zo fię); e w o lu c jo n iz m p r z y r o d n ic z o -k u ltu r o w y , k tó r y H a e c k e l i B ü c h n e r u c z y n ili n a rz ę d z ie m p rz e c iw re lig ii; s c je n ty z m m a ją c y z a s tą p ić w ia rę i re lig ię .
1 7 0 k s . M A R I A N R U S E C K I
P o d w p ły w e m ty c h f a k to r ó w n a z a c h o d z ie E u r o p y lik w id o w a n o w y d z ia ły te o lo g ic z n e , a w ic h m ie js c e w p ro w a d z a n o k a te d r y h is to r ii re lig ii, w r a m a c h k tó r e j w sz e lk ie re lig ie s ta w ia n o n a je d n y m p o zio m ie. U k s z ta łto w a ły się d w a z a s a d n ic z e p o d e jś c ia do re lig ii: re d u k c jo n is ty c z n e i a u to n o m i- sty c z n e , p rz y cz y m p ie rw s z e p o s ia d a ło w ię c e j z w o le n n ik ó w p r z y n a jm n ie j w sfe ra c h „ o św ie c o n y c h ” . W n im re lig ia m ia ła b y ć czy m ś w tó r n y m w s to s u n k u do życia sp o łe c z n e g o i k u ltu ro w e g o . P o u k a z a n iu h is to ry c z n e g o tł a i g e n e z y k s z ta łto w a n ia się p ro b le m a ty k i re lig io z n a w c z e j w X I X w . p r e le g e n t p o s ta w ił p y ta n ie : co z teg o z o sta ło do d ziś? O d p o w ia d a ją c s tw ie rd z ił, że w r e lig io z n a w s tw ie ś w ia to w y m r e d u k c jo n iz m ju ż n ie is tn ie je . Z a c h o w a ł się on je d n a k w ra z z b ę d ą c y m jeg o w y n ik ie m r e la ty w iz m e m ty lk o w P o lsce, k o n k r e tn ie w r e lig io z n a w s tw ie m a r k s is to w s k im . A u to r m o cn o p o d k re ś lił, że te g o ty p u re lig io z n a w s tw o je s t m o cn o p r z e s ta r z a łe i w sp ó łc z e ś n ie je s t z u p e ł n ie in a c z e j ro z u m ia n e , c h o ć b y w św ie tle w sp ó łc z e s n e j fe n o m e n o lo g ii re lig ii. U s to s u n k o w a ł się te ż d o s y n k r e ty s ty c z n y c h te n d e n c ji A . T o y n b e e g o i S. R a d - h a k r is h n a n a o ra z w s k a z a ł, że o b e c n ie in a c z e j n a le ż y ro z u m ie ć p ro b le m tzw . zap o ży czeń .
W d ru g ie j części sw eg o w y k ła d u ks. D a jc z e r z a ją ł się te o lo g ią re lig ii n ie c h rz e ś c ija ń s k ic h ja k o n a jn o w s z ą d y s c y p lin ą re lig io lo g ic z n ą . W obec ró ż n o r o d n y c h je j u ję ć p r e le g e n t z a p re z e n to w a ł n a s tę p u ją c ą ty p o lo g ię u w z g lę d n ia ją c ą s to s u n e k c h r z e ś c ija ń s tw a do re lig ii p o z a c h rz e ś c ija ń s k ic h i jeg o o d w ro tn o ś ć . N a jp ie r w n u r t ciąg ło ści: ró ż n ic a s to p n ia m ię d z y n im i, a n ie ja k o ś c io w a , C h r y s tu s o b e c n y ta k ż e w in n y c h re lig ia c h (S c h le tte , T h ils, R a h n e r, K lin g , W a ld e n fe ls ). W ty m s ta n o w is k u c h rz e ś c ija ń s tw o w id z i się ja k o n a d z w y c z a jn ą d ro g ę z b a w ie n ia , p o d c z a s g d y w in n y c h re lig ia c h — z w y c z a jn ą . K s. D a jc z e r w ty m p o g lą d z ie d o s trz e g ł r a d y k a ln e s k rz y d ło (P a n ik k a r , G rifie , B ü h lm a n n ), w e d łu g k tó re g o n ie n a le ż y n a w r a c a ć in n y c h n a c h rz e ś c ija ń s tw o , lecz d a w a ć ty lk o ś w ia d e c tw o . D ru g i n u r t — ro z b ie ż n o śc i (von S tr a c h e n , E ld e rs ): re lig ie są p rz e s z k o d ą do c h rz e ś c ija ń s tw a , m ięd zy n im i is tn ie je p rz e p a ś ć . W r e lig ia c h is tn ie je w ie le zła i p rz y m ie s z e k fa łsz u . M ięd zy c h rz e ś c ija ń s tw e m a n im i n ie m a p u n k tó w s ty c z n y c h . C h rz e ś c ija ń s tw o je s t czy m ś c a łk o w ic ie n o w y m : C h r y s tu s zn iszczy ł w ie le e le m e n tó w z in n y c h re lig ii, n a w e t ze S ta re g o T e s ta m e n tu . T rz e c i n u r t s ta n o w i v ia m e d ia — ciąg ło ści i ro z b ie ż n o śc i z a ra z e m (de L u b a c , D a n ié lo u , v o n B a lth a s a r , M asso n , P a p a li, R o ssan o ): re lig ie p r z e d c h r z e ś c ija ń sk ie są p r z e d a w n io n e , a le n ie fa łsz y w e . S ta n o w ią d ro g ę p rz y g o to w a w c z ą do c h rz e ś c ija ń s tw a , ono je s t re lig ią n a jd o s k o n a ls z ą , g d y ż C h r y s tu s je s t w n im w n a jp e łn ie js z y sp o só b o becny.
K się ż a Z i m o ń i N a g y u w y p u k lili m o cn o , że m a r k s is to w s k ie r e lig io z n a w s tw o u p r a w ia n e w P o ls c e to re lig io z n a w s tw o X IX -w ie c z n e . D ru g i z d y s k u ta n tó w z a p y ta ł, czy re lig io z n a w s tw o r a d z ie c k ie je s t t a k sa m o za p ó ź n io n e o ra z czy T o y n b e e g o n a le ż y z a lic z y ć do s y n k r e ty k ó w , a K ü n g a do n u r t u c ią głości. K s. D a jc z e r w s k a z a ł, że w ty c h k r a j a c h re lig io z n a w s tw o u z a le ż n io n e je s t od id eo lo g ii. K s. B a l w i e r z z a z n aczy ł, że te o lo g ia re lig ii b y ła z n a n a w K o ściele, c h o ć b y w p a tr y s ty c e , k tó r a u w y p u k la ła p o w s z e c h n ą zb aw czą w o lę B oga i c h ro n iła p rz e d sy n k re ty z m e m . P o s ta w ił p y ta n ie , czy o b e c n ie r o z w ija j ą c te o lo g ię re lig ii n a le ż y n a w ią z y w a ć do t r a d y c ji , czy o p in ii w s p ó łc z e s n y c h teo lo g ó w . K s. D a jc z e r o d p o w ie d z ia ł, że te o lo g ia re lig ii w in n a b a z o w a ć n a c a ły m d o ro b k u i ro z w ija ć się. N a w ią z u ją c do r e f e r a t u ks. Ł. K a m y k ó w - s к i d o p o w ie d z ia ł, że c h rz e ś c ija ń s tw o i ju d a iz m są o d rę b n e , a le tr z e b a je z a lic z a ć do v ia m e d ia . N a k o n ie c ks. C u d a p o d k re ś lił, że re lig io z n a w s tw o n ie m oże d o s ta rc z a ć a r g u m e n tó w n a rzecz w ia ry g o d n o ś c i c h rz e ś c ija ń s tw a . J e g o z d a n ie m za p e w n e n ie p o ro z u m ie n ie n a le ż y u z n a ć z a lic z a n ie n ie k ie d y te o lo g ii re lig ii do re lig io z n a w s tw a . K s. D a jc z e r id ą c z a m e to d o lo g ic z n y m i ro z r ó ż n ie n ia m i, ja k ie w p ro w a d z a się w o ś r o d k u K U L -o w sk im , w s k a z a ł, że re lig io z n a w s tw o s ta n o w i d ziś część re lig io lo g ii, p o d o b n ie ja k i te o lo g ia re lig ii.
4. C h rystologia fu n d a m en ta ln a w k o n tek ście p o lsk im W k o le jn y m i o s ta tn im r e f e r a c ie w y g ło sz o n y m p ie rw s z e g o d n ia z ja z d u , ks. M. R u s e c k i u k a z a ł t r a k t a t c h ry s to lo g ic z n o -a p o lo g e ty c z n y w k o n te k ś c ie u w a r u n k o w a ń re lig io z n a w c z y c h . P r e le g e n t z r e f e ro w a ł n a jp i e r w „ w y z w a n ie ” rz u c o n e p rz e z re lig io z n a w s tw o m a r k s is to w s k ie t r a k ta t o w i c h ry s to lo g ic z n e m u s ta n o w ią c e m u z a s a d n ic z y p rz e d m io t te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j. C ało ść ic h s p r o w a d z ił do c z te re c h p ro b le m ó w : ź ró d e ł c h rz e ś c ija ń s k ic h (p ism a n o w o te s ta m e n - ta ln e , zw ła sz c z a e w a n g e lie , s p r o w a d z a się b ą d ź to do m itó w , b ą d ź ś w ia d e c tw w ia r y p ie rw o tn e g o c h rz e ś c ija ń s tw a ), h is to ry c z n e g o is tn ie n ia J e z u s a (trz y s t a n o w is k a w r e lig io z n a w s tw ie m a r k s is to w s k im : m ito lo g ic z n e , h is to ry z u ją c e , a g n o sty c z n e ), b o sk ieg o p o s ła n n ic tw a J e z u s a (to ta ln e z a k w e s tio n o w a n ie go), p o c h o d z e n ia c h rz e ś c ija ń s tw a (c z te ry te o rie : m ito lo g ic z n a , s o c ja ln a , o sz u s tw a , zapożyczeń). P o z a p re z e n to w a n iu g łó w n y c h p ro b le m ó w , k tó r e w y n ik a ją z r e lig io z n a w s tw a m a r k s is to w s k ie g o i p r ó b u ją p o d w a ż y ć w s p o s ó b z a s a d n ic z y w ia ry g o d n o ś ć c h rz e ś c ija ń s tw a ja k o re lig ii o b ja w io n e j i z b a w c z e j z a ra z e m , ks. R u se c k i u s to s u n k o w a ł się do n ic h n a p ła s z c z y ź n ie m e to d o lo g ic z n e j i m e ry to ry c z n e j. W p ie r w s z y m z a g a d n ie n iu ro z w a ż y ł d w o ja k ie g o r o d z a ju m o żliw o ść: czy o w e p ro b le m y w y r a ź n ie w łą c z y ć do p rz e d m io tu te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j i czy e w e n tu a ln ie n ie n a d a ć je j c h a r a k t e r u re lig io z n a w c z e g o ? P r e le g e n t w b re w w ie lu p o g lą d o m , a k c e p tu ją c d o s to s o w y w a n ie te j d y s c y p lin y do d u c h a czasu , s t a n ą ł n a s ta n o w is k u , b y tro sz c z y ć się o p rz e d m io to w ą je d n o ś ć te j d y s c y p lin y i n ie w łą c z a ć do je j p rz e d m io tu , k tó r y je s t ju ż w z g lę d n ie k o h e r e n tn y , s p ó jn y i z w a rty , z a g a d n ie ń p rz y p a d k o w y c h , m a ją c y c h często d o ść k r ó t k i ż y w o t w n a u c e . D o ś w ia d c z e n ia h is to ry c z n e p o tw ie r d z a ją teg o ty p u sta n o w isk o .
Z d a n ie m k s. R u se c k ie g o w o b liczu re lig io z n a w s tw a m a r k s is to w s k ie g o o d n o sząceg o się do c h r z e ś c ija ń s tw a n ie m a p o tr z e b y p r z e b u d o w y w a n ia p r z e d m io tu te j d y s c y p lin y . S tw ie r d z e n ie to je s t ty m b a rd z ie j z a s a d n e , że teo lo g ia f u n d a m e n ta ln a p o d e jm u je w r a m a c h sw eg o p rz e d m io tu w y ż e j w z m ia n k o w a n e p ro b le m y . W z w ią z k u z ty m p r e le g e n t n ie w id z ia ł p o tr z e b y m o d y f ik a c ji p rz e d m io tu te j d y s c y p lin y , p o d o b n ie ja k i o p ra c o w a n ia te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j w k a te g o r ia c h re lig io z n a w c z y c h ; d o ty c h c z a so w e p ró b y (K w ia tk o w sk i, P a n ik k a r ) b y ły n ie z a d o w a la ją c e , p ra w d o p o d o b n ie ta k ż e b ę d ą i n a s tę p n e , ch o cia ż n ie m o ż n a w y k lu c z y ć o d rę b n e g o ty p u te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j o ta k im p ro filu . M u s ia łb y o n je d n a k s p e łn ia ć w s z y s tk ie w y m o g i n a u k o w e . W o d n ie s ie n iu do p ro b le m ó w m e r y to ry c z n y c h k s. R u s e c k i w s k a z a ł, k tó r e z n ic h i w ja k im s to p n iu n a le ż a ło b y m o c n ie j w y e k s p o n o w a ć w r a m a c h d o ty c h c z a so w e g o w y k ła d u te o lo g ii fu n d a m e n ta ln e j, p rz y z a c h o w a n iu je g o z a sa d n iczeg o z rę b u . Z r a c j i p rz e d łu ż o n e g o w y k ła d u ks. D a jc z e ra i d y s k u s ji po n im , d e b a ta n a d p r e le k c ją ks. R u se c k ie g o b y ła sk ró c o n a . G łos w n ie j z a b ie ra li: k się ż a N a g y , M y ś k ó w , K ł a k o w s k i , K a m y k o w s k i . 5. A p o lo g e ty k a p o ró w n a w c z a W d r u g im d n iu o b ra d p rz e w o d n ic z y ł k s. M. R u s e c k i . N a jp ie r w k s. K a m y k o w s k i o d c z y ta ł p r o to k ó ł z p o p rz e d n ie g o z ja z d u , k tó r y z o sta ł z a a k c e p to w a n y . N a s tę p n ie k s. J . M y ś k ó w u k a z a ł s w o ją w ła s n ą d ro g ę d o c h o d z e n ia do a p o lo g e ty k i p o ró w n a w c z e j. Id e a ta k i e j a p o lo g e ty k i z a częła się ro d z ić u n ie g o od r o k u 1969, k ie d y z a c z ą ł m y ś le ć o a p o lo g e ty c e e k u m e n ic z n e j. I n s p ir a c ją do teg o b y ły d o k u m e n ty so b o ro w e, zw ła sz c z a L u m e n g e n tiu m
i N o s tr a a e ta te . S ie d z ą c p o so b o ro w e d y s k u s je w P o ls c e z w ią z a n e z p o d s ta w o w y m i z a g a d n ie n ia m i a p o lo g e ty c z n y m i i o m a w ia ją c je w M y ś li p o so b o r o w e j
w P o lsce (W a rs z a w a 1970) w id z ia ł c o ra z b a rd z ie j p o trz e b ę o p ra c o w a n ia ta k ie j
a p o lo g e ty k i. D ał ju ż w s tę p n ie te m u w y ra z w a r t y k u le P r z e d m io t a p o lo g e ty k i
n e j p ra c y z b io ro w e j w y d a n e j p o d jeg o re d a k c ją . P e w n e e le m e n ty te g o ty p u m y ś le n ia z n a la z ły się w jeg o A p o lo g e ty c e s to s o w a n e j w z a r y s ie (W a rsz a w a 1973).
O s ta te c z n ie c h y b a sp ro w o k o w a ł go do te g o p o d ję ty p rz e z n ieg o w y k ła d z te o lo g ii p ra w o s ła w n e j. Z a c z ą ł sz u k a ć e le m e n tó w w sp ó ln y c h s ta n o w ią c y c h p o d s ta w ę d ia lo g u m ię d z y d w o m a w y z n a n ia m i c h rz e ś c ija ń s k im i. T o jeszcze go n ie z a d o w a la ło . N a s ta w ie n ie to n a le ż a ło ro z s z e rz y ć n a c a łe c h rz e ś c ija ń s tw o ,, a w ię c i n a p r o te s ta n ty z m . D la te g o te ż d a ł te m u w y ra z w a r t y k u le A p o lo g e -
t y k a a e k u m e n iz m o p u b lik o w a n y m w „ C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a ” w 1976 r.,
w k tó r y m w s k a z a ł, że a p o lo g e ty k a z a jm u je się a p o lo g ią c h rz e ś c ija ń s tw a n ie ty lk o w je j n a js ta r s z e j k la s y c z n e j fo rm ie , j a k c h c ia ł k s. W. K w ia tk o w s k i, a le i w n o w sz e j w y s tę p u ją c e j z a ró w n o w p ra w o s ła w iu , ja k i p ro te s ta n ty z m ie . P o n ie w a ż p r e d y k a t „ e k u m e n ic z n a ” d o łą c z o n y do a p o lo g e ty k i n ie s p e c y fik o w a ł d o s ta te c z n ie te j d y s c y p lin y od s tr o n y fo r m a ln e j, d la te g o te ż o p o w ie d z ia ł się o s ta te c z n ie — i c h y b a s łu sz n ie — za a p o lo g e ty k ą p o ró w n a w c z ą , k tó r e j p r z e d m io t m a te r ia ln y s ta n o w ią c z te ry a p o lo g ie: k la s y c z n a ja k o p o d s ta w o w a i tr z y a p o lo g ie k o n fe s y jn e . R e f e r a t k s. M y ś k o w a b y ł o ty le c ie k a w y i o ry g in a ln y , że u k a z a ł on w n im p e w n ą e w o lu c ję sw o ic h p o g lą d ó w i tw ó rc z e p o s z u k iw a n ia . C zy n i to n ie w ie lu a u to r ó w , z o s ta w ia ją c tę s p r a w ę b a d a c z o m ic h d o ro b k u . N ie zaw sz e je d n a k — co w ie m y z h is to r ii m y ś li n a u k o w e j — w y n ik i są je d n o z n a c z n e , n ie k ie d y o d b ie g a ją c e od in te n c ji tw ó rc ó w . K o n c e p c ja a p o lo g e ty k i p o ró w n a w c z e j k s. M y ś k o w a w z b u d z iła w ie le k o n tr o w e r s ji. W d y s k u s ji, k tó r a ro z s z e rz y ła się n a w ie le z a g a d n ie ń szczegóło w y ch , p o ru s z a n o k il k a s p ra w . K s. N a g y p o s ta w ił p ro b le m a lte r n a ty w n ie : a lb o te o lo g ia f u n d a m e n ta ln a , a lb o e k u m e n iz m ; p rz e d S o b o re m b y ł u n io n iz m , czy k o m p a r a c jo n iz m w y s ta r c z y ? K s. K ł a k o w s k i n a w ią z a ł do sw ego z n a n eg o ro z ró ż n ie n ia a p o lo g e ty k i o g ó ln e j od szczeg ó ło w ej. Z k o le i ks. Z i m o ń p o d k re ś lił, że ta k a a p o lo g e ty k a je s t m o ż liw a do p rz y ję c ia p rz e z i m y c h w y zn aw có w , g d y ż u n ik a o n a s tw ie rd z e ń , że ty lk o m y p o s ia d a m y p e łn ą p ra w d ę , n a co o s tro z a re p lik o w a ł ks. N a g y, że w p ro je k c ie k s. M y śk o w a ch o d zi n ie ty le o p ro b le m k o n fe s y jn o ś c i a p o lo g e ty k i, ile o in d y f e re n ty z m , re la ty w iz o w a n ie c h rz e ś c ija ń s tw a i K o ścio ła, a n a w e t o s w o is ty ic h re d u k c jo n iz m , z czy m n ie m o żn a się a b s o lu tn ie zgodzić. B p P a w ł o w i c z p o s ta w ił k w e s tię : czy w p ro je k c ie ks. M y ś k o w a ch o d zi o c ało ścio w e u ję c ie i ro z s trz y g a n ie p ro b le m u c h rz e ś c ija ń s tw a k a to lic k ie g o , czy ty lk o o b e z n a m ię tn e p o ró w n y w a n ie p o szcze g ó ln y c h k o n fe s ji?
W obec p r z y b ie r a ją c e j n a sile i co ra z o s trz e js z e j w y m ia n y z d a ń p r o w a d z ą c y d e b a tę z a rz ą d z ił p rz e rw ę , ty m b a rd z ie j że i czas p rz e z n a c z o n y n a n ią w y c z e rp a ł się.
6. E k lezjologia w k o n tek ście p olsk im
O s ta tn i w y k ła d w y g ło s ił k s. p ro f. d r h a b . S. N a g y , k tó r y p o d ją ł p r o b le m K o ścio ła w p o ls k ic h u w a ru n k o w a n ia c h . P r e l e g e n t n a w ią z a ł n a jp i e r w do c o ra z częściej d o c h o d z ą c y c h do g ło su te n d e n c ji n a Z a c h o d z ie , g d zie a k c e p tu je się C h ry s tu s a , a le o d rz u c a K ościół. K o n te s ta c ja e k le z jo lo g ii n a Z ach o d zie n ie z n a jd u je je d n a k o d b ic ia w P o lsc e . N ie m n ie j p r e le g e n t d o s trz e g a ta k ż e p e w n ą z a c z ą tk o w ą k o n te s ta c ję K o ścio ła i u n a s , k tó r a m a te n d e n c ję w z ro sto w ą .
A u to r w y k ła d u s p r o w a d z ił j ą do c z te re c h p ro b le m ó w :
— S p o tk a n ie K o śc io ła ze ś w ia to p o g lą d e m la ic k im ; w n im p r ó b u je się K o śció ł in te r p r e to w a ć w sp o só b n a tu r a lis ty c z n y , p o d o b n ie j a k i jeg o p o w s ta n ie .
— D ialo g z r e lig ia m i n ie k a to lic k im i (m o rm o n i, m o o n iści, b u d d y śc i, b a d a cze P is m a Ś w ię te g o ); z d a n ie m p r e le g e n ta K o śc ió ł w k o n f r o n ta c ji z n im i p r z e g ry w a — p o w s ta je n ie k ie d y z ja w is k o b ire lig ii.
— S p o tk a n ia z b r a ć m i o d łą c z o n y m i, n a s k u te k czego p o w s ta je n ie b e z p ie c z e ń stw o in d y f e r e n ty z m u w y z n a n io w e g o i b ik o n fe s jo n a liz m u . K s. N a g y n a le g a ł p rz y ty m n a p e łn ię e k le z ja ln o ś c i K o śc io ła K a to lic k ie g o , k tó r y je s t c a ł k o w ity m u o so b ie n ie m K o śc io ła C h ry stu so w e g o . Z a u w a ż y ł te ż , że w P o lsc e is tn ie je w n ie k tó ry c h w y z n a n ia c h n a s ta w ie n ie a n ty e k u m e n ic z n e , m im o teg o z a le c a ł z a sa d ę o b u s tro n n e g o u b o g a c a n ia się w sp ó ln o t c h r z e ś c ija ń s k ic h . Z a s y g n a liz o w a ł też, b y d ziś n ie ty le m ó w ić o p ra w d z iw o ś c i K o śc io ła , ile o jeg o a u te n ty c z n o ś c i.
— S y tu a c ja w e w n ą trz k o ś c ie ln a , k tó r e j p o św ię c ił n a jm n ie j czasu . N a jp ie r w z a b r a ł głos k s. M y ś к ó w , k tó r y n a w ią z a ł do is to tn e g o m o m e n tu ek le z jo lo g ic z n e g o , a m ia n o w ic ie u s ta n o w ie n ia K o śc io ła p rz e z C h r y s tu sa. W sp o m in a ją c w c z e ś n ie js z ą d y s k u s ję s tw ie rd z ił, że w K o śc ie le m o ż n a m ó w ić o w z g lę d n e j d e m o k r a c ji, a le z u w z g lę d n ie n ie m teg o , co u s ta n o w ił C h r y s tu s. N a s tę p n ie k s. K a m y k o w s k i n a d m ie n ił o n ie b e z p ie c z e ń s tw ie o d c h o d z e n ia od K o ścio ła, do czego n a w ią z a ł k s. Z i m o ń w s k a z u ją c n a s e k ty i w y z n a n ia o p ro w e n ie n c ji c h rz e ś c ija ń s k ie j i in n y c h re lig ii, z w ła sz c z a b u d d y js k ie j. D y s k u ta n t w s p o m n ia ł ró w n ie ż o w ie lu n ie k o m p e te n tn y c h a r t y k u ła c h d o ty c z ą c y c h re lig ii u k a z u ją c y c h się w p r a s ie i c z a so p ism a c h k a to lic k ic h . K s. К 1 o s к a ze sw o ic h s p o s trz e ż e ń d o d a ł jeszcze, że n ie k ie d y c h rz e ś c ija n ie u c z ę sz c z a ją n a n a b o ż e ń s tw a s e k c ia rs k ie , w z w ią z k u z cz y m tr z e b a z w ra c a ć w ię k s z ą u w a g ę n a k a p ła ń s tw o s a k r a m e n ta ln e . K s. K ł a k o w s k i s tw ie rd z ił, że a te iz m n a jb a r d z ie j sz e rz y się w k r a j a c h tr a d y c y jn ie z w a n y c h c h r z e ś c ija ń s k im i. W reszcie K . G ł a d k o w s k i z a b ie r a ją c ja k o o s t a tn i g ło s stw ie rd z ił, że w ie le re lig ii, n p . b u d d y z m , o k a z u je się „ tw a r d s z y m i” n iż c h rz e ś c ija ń s tw o i n ie u g ię ty m i p o d w ie lo m a w z g lę d a m i. N a d to is tn ie je w ś ró d n ic h w ię k sz a p r o p a g a n d a . Ze w z g lę d u n a szczu p ło ść c zasu n a ty m z a k o ń c z o n o d y s k u s ję n a d p o d ję ty m i p ro b le m a m i. N a s tę p n ie k s. M у ś к ó w ja k o w ic e p rz e w o d n ic z ą c y S e k c ji T e o lo g ii F u n d a m e n ta ln e j p rz y K o m is ji E p is k o p a tu do S p ra w N a u k i z d a ł s p r a w o z d a n ie z o s ta tn ie g o je j p o sie d z e n ia . W śró d p ro b le m ó w , ja k ie p o ru s z y ł, n a le ż y w s p o m n ie ć o w y k ła d a c h te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j w w y ż sz y c h u c z e ln ia c h ; w iz y ta c h g o śc i z a g ra n ic z n y c h w P o ls c e r e p r e z e n tu ją c y c h tę d y s c y p lin ę w ie d z y te o lo g ic z n e j o ra z p ro b le m ie f r e k w e n c j i n a n a s z y c h z ja z d a c h (w ty m r o k u b y ła c h y b a n a jn iż sz a ). S p r a w a ta n ie je s t n o w a . D e p re c ja c ja n a u k i w ogóle, w ty m n a u k te o lo g iczn y ch , je s t z ja w is k ie m d o ść p o w sz e c h n y m z a c z y n a ją c y m się „ o d g ó r y ” , a n a „ d o ła c h ” sk o ń c z y w sz y , ch o c ia ż m o ż n a m ó w ić i o o d w ro tn o ś c i te g o z ja w is k a . W y d a je się, iż w ię k sz o ś ć sąd zi, że n a jw a ż n ie js z a je s t p r a k t y k a d u s z p a s te rs k a .
P o d s u m o w a n ia sy m p o z ju m d o k o n a ł k s. S. N a g y . O b e jm o w a ło ono to, c o z o sta ło ju ż d o s ta te c z n ie u w y p u k lo n e . W s k a z a ł p rz y ty m n a p o trz e b ę w ię k szeg o z w ró c e n ia u w a g i n a te o lo g ię re lig ii. W śró d p ro p o z y c ji te m a tó w n a p r z y sz ły z ja z d w K a to w ic a c h p rz e w a ż a ło z a g a d n ie n ie w y ją tk o w e g o c h a r a k t e r u c h rz e ś c ija ń s tw a .
