• Nie Znaleziono Wyników

Karol Marks i Józef Schumpeter o roli zmian metod wytwarzania w rozwoju gospodarczym kapitalizmu

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Karol Marks i Józef Schumpeter o roli zmian metod wytwarzania w rozwoju gospodarczym kapitalizmu"

Copied!
10
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

POLIA OECONOMICA 84, 1988_____ ______

S t a n i e ł a u N i k o e i k * '

KAROL HARKS I JÓZEF SCHUMPETER

O ROLI ZMIAN METOD WYTWARZANIA

W ROZWOJU GOSPODARCZYM KAPITALIZMU

K a r o l M a r k s 1 J ó z e f S c h u m p e t e r p o r ó w n y w a n i s ą d o ś ć c z ę s t o 1 . J e d n y m z pow odów j e s t i c h w s p ó l n e p r z e ś w i a d c z e n i e , i ż " z m i a n y m e-t o d p r o d u k c j i s ą p o d s t a w o w ą c e c h ą k a p i t a l i z m u , a n i e z j a w i s k i e m j e d y n i e w t ó r n y m , k t ó r e o d d z i a ł u j e n a r o z w ó j e k o n o m i c z n y w s p o -2 e ó b m n i e j l u b b a r d z i e j p r z y p a d k o w y “ . Mimo p e w n y c h p o d o b i e ń s t w w i -d z ą o n i p r o c e s r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o w o d m i e n n y s p o s ó b . W n i -n i e j s z y m a r t y k u l e z a m i e r z a m y p r z e d s t a w i ć n i e k t ó r e p r o b l e m y w p ł y -wu o g ó l n i e r o z u m i a n y c h z m i a n w m e t o d a c h w y t w a r z a n i a n a p r o c e s y r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o , w k l a s y c z n y m j u ż d z i s i a j u j ę c i u t e j c i ą g l e a k t u a l n e j z a l e ż n o ś c i . I W p r a w i e r o z w o j u s i ł w y t w ó r c z y c h M a r k s w y e k s p o n o w a ł r o l ę z m i e n n o ś c i m e t o d o d d z i a ł y w a n i a c z ł o w i e k a n a p r z y r o d ę i w z r a s t a -j ą c ą w z w i ą z k u z t y m u m i e j ę t n o ś ć j e j o p a n o w y w a n i a . S z c z e g ó ł o w e j w e r y f i k a c j i t e g o p r a w a d o k o n a ł w t r a k c i e a n a l i z o w a n i a p r z e j ś c i a * D r, a d iu n k t w I n s t y t u c i e Ekonomii P o l i t y c z n e j UŁ.

O s t a t n i o now« o k a z j a b y ły obchody ro c z n ic y s t u l e c i a ś m i e r c i Marksa o - r a z u r o d z in Schum petera, zob. L e c tu r e s on S ch u m p eteria n E conom ics. Schum-p e t e r C entenary M em orial. L e c tu r e s G r a z 1983, ed . C. S e i d 1 , B e r l i n

1984.

(2)

s-z f e u d a l i s-z m u d o k a p i t a l i s-z m u . M a r k s j a k o p i e r w s z y p r z e d s t a w i ł c a -ł o ś c i o w ą t e o r i ę r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o w f o r m i e s a m o c z y n n e g o p r o -c e s u , a s z c z e g ó l n i e d o k ł a d n i e p r z e d s t a w i ł t o w o d n i e s i e n i u d o g o s p o d a r k i k a p i t a l i s t y c z n e j . W b a d a n i a c h s w y c h w y k o r z y s t a ł d o r o - . b e k e k o n o m i i k l a s y c z n e j , w e d ł u g k t ó r e j r o z w ó j g o s p o d a r c z y z a l e ż y o d i l o ś c i i j a k o ś c i p r a c y p r o d u k c y j n e j . Z k o l e i o b a t e c z y n n i k i s ą u z a l e ż n i o n e o d a k u m u l a c j i i z r e a l i z o w a n y c h z n i e j i n w e s t y c j i p r o d u k c y j n y c h . W m a r k s o w s k l m u j ę c i u p r o c e s a k u m u l a c j i k a p i t a ł u p o d p o r z ą d k o -w a n y j e s t o b i e k t y -w n y m p r a -w o m , w y n i k a j ą c y m z c e l u f u n k c j o n o w a n i a g o s p o d a r k i k a p i t a l i s t y c z n e j т p o g o n i z a m a k s y m a l n y m z y s k i e m . D z i a -ł a n i e p r a w a w a r t o ś c i s p r a w i a , i ż w w y n i k u k o n k u r e n c j i m i ę d z y g a - ł ę z i o w e j n a s t ę p u j e p r z e n o s z e n i e k a p i t a ł u z g a ł ę z i o n i ż s z e j s t o -p i e г у з к и d o g a ł ę z i o w y ż s z e j s t o p i e z y s k u . D z i a ł a r ó w n i e ż me-c h a n i z m k o n k u r e n me-c j i w e w n ą t r z g a ł ę z i o w e j i w r e z u l t a c i e k a p i t a l i -ś c i d ą ż ą c y d o z y s k u m a k s y m a l n e g o o s i ą g a j ą z y s k p r z e c i ę t n y . P r o b l e m t e n d o s t r z e g a ł j u ż D a w id R i c a r d o , a l e n i e m ó g ł s o -3 b i e z n i m p o r a d z i ć . N a t o m i a s t M a r k s o b s e r w u j ą c w y w o ł a n e p r z e z r e w o l u c j ę p r z e m y s ł o w ą z m i a n y w s t r u k t u r z e g o s p o d a r c z e j i w m e t o -d a c h p r o -d u k c y j n y c h p o w i ą z a ł p o s t ę p t e c h n i c z n y z k o n k u r e n c j ą . Wy-k a z a ł , ż e , p o p i e r w s z e , k o n k u r e n c j a z j e d n e j s t r o n y p r o w a d z i d o w y r ó w n y w a n i a s t o p y z y s k u , a t o z k o l e i t w o r z y b o d ź c e d o w p r o w a -d z a n i a n o w y c h , w y -d a j n i e j s z y c h m e t o -d w y t w a r z a n i a , k t ó r e p o w o d u j ą o b n i ż e n i e k o s z t ó w p r o d u k c j i i o t r z y m a n i e z y s k u n a d z w y c z a j n e g o . Po d r u g i e , p o z o s t a w a n i e w t y l e z a k o n k u r e n t a m i s t w a r z a n i e b e z p i e -c z e ń s t w o w y p a r -c i a z r y n k u k a p i t a l i s t y c z n e g o . P o t r z e c i e , z m i a n a m e t o d w y t w a r z a n i a m o ż e b y ć w y w o ł a n a n i e w y s t a r c z a j ą c ą p o d a ż ą s i ł y r o b o c z e j , c o s k ł a n i a d o s t o s o w a n i a r o z w i ą z a r i p r a c o o s z c z ę d n y c h . W t e n s p o s ó b M a r k s u d o w a d n i a ł i s t n i e n i e o b i e k t y w n e g o p r z y m u s u u l e -p s z a n i a m e t o d w y t w a r z a n i a , c z y l i s t o s o w a n i e p o s t ę p u t e c h n i c z n e g o . P r z y m u s t e n w y t w a r z a s a m o c z y n n e " s s a n i e " n o w e j t e c h n i k i d o g o s -p o d a r k i . I s t o t ą s y s t e m u k a p i t a l i s t y c z n e j p r o d u k c j i j e s t p r o c e s p o m n a -ż a n i a k a p i t a ł u . R o z p a t r u j ą c t o z a g a d n i e n i e M a r k s n i e b r a ł p o d u - w a g ę i n d y w i d u a l n e g o k a p i t a l i s t y , l e c z j e g o u o s o b i e n i e z j a w i s k o - b i e k t y w n y c h j a k o “ u c i e l e ś n i e n i e " s i ł y k a p i t a ł u . O p i s u j ą c p r z y

-Zob. L). R i c a r d o . Zasady ekonom ii p o l i t y c z n e j i opodatkow ania. Warszawa 1957, s . 114-140.

(3)

p a d k i p o j e d y n c z y c h k a p i t a l i s t ó w M a r k s w y k p l w a ł I c h i g n o r a n c j ę i k o n s e r w a t y z m . Z w ł a s z c z a r o z w a ż a j ą c p r o b l e m s u b s t y t u c j i p r a c y ż v - w e j p r z e z u p r z e d m i o t o w i o n ą , z a u w a ż y ł , ż e p o s t ę p t e c h n i c z n y w k r a -c z a d o p r o d u k -c j i k a p i t a l i s t y -c z n e j n i e j a k o w b re w w o l i i z a i n t e r e -s o w a n i u -s a m y c h k a p i t a l i -s t ó w . N a l e ż y j e d n a k p o d k r e ś l i ć , i ż M a r k s s z c z e g ó l n i e p r e c y z y j n i e i p l a s t y c z n i e p r z e d s t a w i ł p r o c e s k s z t a ł t o w a n i a s i ę s y s t e m u s p o ł e -c z n y -c h n a -c i s k ó w z m i e r z a j ą c y c h d o u k s z t a ł t o w a n i a p o d s t a w p r o a k u - m u l a c y j n y c h i n o w a t o r s k i c h . " R o z w ó j p r o d u k c j i k a p i t a l i s t y c z n e j c z y n i k o n i e c z n y m c i ą g ł y w z r o s t k a p i t a ł u w ł o ż o n e g o w p r z e d s i ę -b i o r s t w o p r z e m y s ł o w e , a k o n k u r e n c j a n a r z u c a k a ż d e m u p o j e d y n c z e m u k a p i t a l i ś c i e i m m a n e n t n e p r a w a k a p i t a l i s t y c z n e g o s p o s o b u p r o d u k -c j i j a k o p r a w a z e w n ę t r z n e g o p r z y m u s u [ p o d k r e ś l e n i e S . м . ] . K o n k u r e n c j a u n i e m o ż l i w i a k a p i t a l i ś c i e z a -c h o w a n i e s w e g o k a p i t a ł u b e z p o w i ę k s z a n i a g o , a p o w i ę k s z a ć g o mo-ż e o n j e d y n i e z a p o m o c ą p o s t ę p u j ą c e j a k u m u l a c j i " ' * . D z i a ł a n i e " p r a w a z e w n ę t r z n e g o p r z y m u s u " s p r a w i a , ż e k a p i t a -l i ś c i n i e t y l k o m u s z ą a k u m u l o w a ć , a l e z m u s z a j ą i n n y c h w y t w ó r c ó w d o w p r o w a d z a n i a n o w y c h m e t o d p r o d u k c j i , c o i l u s t r u j e n a s t ę p u j ą - c y c y t a t : " T o s a m o p r a w o , w m y ś l k t ó r e g o c z a s p r a c y o k r e ś l a w a r -t o ś ć , d a j e s i ę o d c z u ć k a p i -t a l i ś c i e s t o s u j ą c e m u n o w ą m e t o d ę w t e j p o s t a c i , ż e z m u s z a g o d o s p r z e d a w a n i a s w y c h t o w a r ó w p o n i ż e j i c h w a r t o ś c i s p o ł e c z n e j , a j a k o p r z y m u s o w e p r a w o k o n k u r e n c j i z m u s z a j e g o w s p ó ł z a w o d n i k ó w d o w p r o w a d z e n i a u s i e b i e n o w e g o s p o s o b u wy-t w a r z a n i a " 5 . P r z e d s t a w i o n e z j a w i s k o " s s a n i a " n o w e j t e c h n i k i w p r o c e s i e a - k u m u l a c j i o d b y w a s i ę - w e d ł u g M a r k s a - w r a m a c h o k r e ś l o n y c h s p o -ł e c z n i e w a r u n k ó w a k u m u l o w a n i a . W a r u n k i t e , j a k w y n i k a z i s t o t y s y s t e m u k a p i t a l i s t y c z n e g o , s ą z m i e n n e i c z a s a m i m o g ą r o d z i ć s p r z e -c z n o ś -c i , -c o s p r a w i a , ż e a k u m u l a c j a j e s t z j a w i s k i e m n i e r e g u l a r n y m i p o t ę g u j ą c y m s y t u a c j e k r y z y s o w e . K r y z y s mOże m i e ć c h a r a k t e r s t r u k t u r a l n y , k i e d y i s t n i e j ą c a s t r u k t u r a s p o ł e c z n a w s e n s i e i n -s t y t u c j i i p o -s t a w t r a c i z d o l n o ś ć n a d a w a n i a " i m p e t u " c a ł e m u s y -s t e m o w i i z a c z y n a w y w i e r a ć n a j e g o r o z w ó j w p ł y w h a m u j ą c y . S ł a b -n i e w ó w c z a s d y n a m i k a s y s t e m u , a k a p i t a l i ś c i c z y p ó ź n i e j r z ą d y K. M a r k s , K a p i ta ł, t . 1, Warszawa 1956, e . 638. Ib id e m , a . 343.

(4)

p a ń s t w z a c z y n a j ą s z u k a ć n o w y c h r o z w i ą z a ń s t r u k t u r a l n y c h , k t ó r e p o z w o l i ł y b y z n o w u u r u c h o m i ć ДиЬ p r z y s p i e s z y ć p r o c e s r o z w o j u g o s -p o d a r c z e g o . W c i ą g u o s t a t n i c h 100 l a t w i e l e w y d a r z e ń z a i s t n i a ł y c h w g o s - - p o d a r c e k a p i t a l i s t y c z n e j s t a n o w i wymowną i l u s t r a c j ę p o t w i e r d z a j ą -c ą t ę t e z ę . P i e r w s z e m i a ł y m i e j s c e w l a t a c h o s i e m d z i e s i ą t y c h XIX w . , k i e d y t o p r o c e s o w i f u n K c j o n o w a n i a k a p i t a l i z m u z a c z ę ł a p o -w a ż n i e z a g r a ż a ć n i e z d o l n o ś ć t e g o s y s t e m u d o p o r a d z e n i a s o b i e z e f e k t a m i r o d z ą c e j s i ę w ó w c z a s t e c h n i k i m a s o w e j p r o d u k c j i . M i e l e j u ż n a p i s a n o n a t e m a t t e g o b u r z l i w e g o o k r e s u 6 . P o w s t a -ł a d u ż a r o z b i e ż n o ś ć z d a ń c o d o p r z y c z y n i c h a r a k t e r u p r z e s z k ó d h a m u j ą c y c h p r o c e s a k u m u l a c j i w d o j r z a ł y m k a p i t a l i z m i e . W y d a j e s i ę , ż e w a r t o r a z j e s z c z e p r z e p r o w a d z i ć a n a l i z ę z p e r s p e k t y w y o - p a r t e j o m a r k s o w s k ą t e z ę n i e d o p a s o w a n i a " ś r o d o w i s k a “ , w j a k i m p r z e b i e g a a k u m u l a c j a , w s t o s u n k u d o p r z y m u s u d o s k o n a l e n i a t e c h -n i k i . R o z p a t r u j ą c h i s t o r i ę r o z w o j u k a p i t a l i z m u możemy d o s t r z e c , ż e i n s t y t u c j o n a l n e r a m y d r o b n y c h p r z e d s i ę b i o r s t w , p r z y b r a k u r e g u -l u j ą c e j r o -l i p a ń s t w a , n i e m o g ł y s o b i e s k u t e c z n i e p o r a d z i ć z ma-so w y m i z a k ł ó c e n i a m i p o w o d o w a n y m i p r z e z r o z w ó j t e c h n i k i . N i e z b ę d -n e p r z y s t o s o w a -n i a d o n o w y c h w a r u n k ó w z a c z ę l i p r z e p r o w a d z a ć c o -r a z t o l i c z n i e j s i p -r z e d s i ę b i o -r c y w c e l u z ł a g o d z e n i a n i s z c z y c i e l -s k i e j w a l k i k o n k u r e n c y j n e j w y w o ł a n e j m a s o w ą p r o d u k c j ą . P o s ł u ż y l i s i ę w t y m c e l u n o w ą m e t o d ą o r g a n i z a c y j n ą t w o r z ą c n o w o c z e s n e s p ó ł -k i a -k c y j n e : k a r t e l e k o n t r o l u j ą c e p o c z ą t k o w o p r o d u k c j ę n a d r o d z e n i e l e g a l n e j ( n a z a s a d z i e t z w . zmowy) i n i e z b y t e f e k t y w n e g o d o b r o -w o l n e g o i c h ł ą c z e n i a , a n a s t ę p n i e n a d r o d z e n i e z a w s z e w y g o d n e j m e t o d y - j a k o t r u s t ó w - i w r e s z c i e p r z e z w y k o r z y s t a n i e n i e z w y k l e s k u t e c z n e g o w y n a l a z k u p r a w n e g o , j a k i m s ą f u z j e p r z e d s i ę b i o r s t w . P r o c e s t e n b y ł n a s t ę p s t w e m z j a w i s k , k t ó r e M a r k s o k r e ś l i ł j a k o k o n c e n t r a c j ę i c e n t r a l i z a c j ę p r o d u k c j i i k a p i t a ł u .

Chociażby wspomnieć o k la s y c z n y c h j u ż opracowaniach M. D o b b a , S tu d ia o r o z v o ju k a p i ta liz m u , Warszawa 1964, s . 34 i n . ; P. A. B a r a - n a , P. M. S w e e z y , K a p ita ł m o n o p o lis ty c z n y , Warszawa 1968, s . 142 i n.

(5)

I I J ó z e f S c h u m p e t e r z n a c z n ą c z ę ś ć s w e g o d o r o b k u n a u k o w e g o p o -ś w i ę c i ł b a d a n i u ź r ó d e ł i w a r u n k ó w p r z e b i e g u z m i a n e k o n o m i c z n y c h . W z a s a d z i e w y r ó ż n i a o n t r z y j a k o ś c i o w o o d m i e n n e p r z y c z y n y z m i a n e k o n o m i c z n y c h : a ) s i ł y n a t u r y p o z a e k o n o m i c z n e j , b ) w z r o s t l u d -n o ś c i i b o g a c t w a , " c ) i n n o w a c j e . P i e r w s z a g r u p a z e s w e j i s t o t y n i e p o d l e g a a n a l i z i e e k o n o m i -c z n e j . D r u g a g r u p a , k t ó r ą z a j ę ł y s i ę s z e r o k o w s p ó ł c z e s n e t e o r i e w z r o s t u g o s p o a a r c z e g o , S c h u m p e t e r a b l i ż e j n i e i n t e r e s u j e , p o n i e -w aż w z r o s t g o s p o d a r k i " n i e p o c i ą g a z a s o b ą ż a d n y c h z j a w i s k j a k o -ś c i o w o n o w y c h , t y l k o p r o c e s y p r z y s t o s o w a n i a s i ę t e g o s a m e g o r o -d z a j u " . Z m ia n y o c h a r a k t e r z e j a k o ś c i o w y m , j a k i e c e c h u j ą r o z w ó j g o s p o d a r c z y , w y w o ł u j ą j e d y n i e i n n o w a c j e . I n n o w a c j o p o c z ą t k o w o o k r e ś l a m ia n e m " n o w y c h k o m b i n a c j i " ś r o d -ków p r o d u k c j i i d e f i n i u j e j e w s p o s ó b n i e z w y k l e s z e r o k i . W e d ł u g 8 S c h u m p e t e r a ‘j e s t t o : 1) w y t w a r z a n i e n o w e g o p r o d u k t u l u b w p r o w a d z a n i e g o p o r a z p i e r w s z y n a r y n e k , 2) z a s t o s o w a n i e n o w e j m e t o d y p r o d u k c y j n e j , J ) z n a l e z i e n i e n o w e g o r y n k u z b y t u , 4 ) z d o b y c i e n o w y c h ź r ó d e ł s u r o w c ó w , 5 ) s t w o r z e n i e n o w e j o r g a n i z a c j i p r o d u k c j i . R e a l i z a c j i i n n o w a c j i d o k o n u j e p r z e d s i ę b i o r c a , c e n t r a l n a p o -s t a ć -s y -s t e m u S c h u m p e t e r a . J e s t t o j e d n o s t k a s z c z e g ó l n i e u t a l e n -t o w a n a , p o s i a d a j ą c a z d o l n o ś ć ł a m a n i a z w y c z a j ó w i t r a d y c j i . D l a t e -g o j e s t o n a z d o l n a p o d j ą ć d e c y z j ę o z a s t o s o w a n i u w y n a l a z k u , t w o -r z e n i u n o w y c h i n w e s t y c j i i g o t o w a p o n o s i ć r y z y k o i n i e p e w n o ś ć . W o d r ó ż n i e n i u o d t r a d y c y j n e g o p o j m o w a n i a t e r m i n u p r z e d s i ę - o i o r c y , S c h u m p e t e r n i e r o z u m i e p o d t y m p o j ę c i e m w y ł ą c z n i e w ł a ś c i -c i e l a ś r o o k ó w p r o d u k -c j i ( k a p i t a l i s t y ) , b ę d ą c e g o w y n a l a z c ą t e c h n i -c z n y -c h n o w o ś -c i . P r z e d s i ę b i o r c ą w j e g o z n a c z e n i u m o że b y ć : f a -b r y k a n t , " k a p i t a n p r z e m y s ł u " , c z y l i p ł a t n y m e n a ż e r , l u b a k c j o n a

-J . S c h u m p e t e r , T eo ria rozw oju g o sp o d a rczeg o , Warszawa 1960, s . 89-117 o raz i d e m , B u sin e ss C y c le s . A T h e o r e tic a l, H i s t o r i c a l and S t a t i s t i c a l A n a ly s is o f th e C a p i t a l i s t p r o c e s s , Vol. I , Nowy J o r k , Londvn

1939, s . 72-102. в

(6)

r i u s z p o s i a d a j ą c y w i ę k s z o ś ć u d z i a ł ó w , o i l e c e c h u j e i c h " z m y s ł p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i " . Z m y s ł p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i j e s t c e c h ą w y s t ę p u -j ą c ą u n i e k t ó r y c h c z ł o n k ó w s p o ł e c z e ń s t w a . Z g o d n i e z i n t e r p r e t a c j ą J ó z e f a S c h u m p e t e r a , H e n r y F o r d n i e b y ł j e s z c z e p r z e d s i ę b i o r c ą , • k i e d y u t w o r z y ł w ł a s n e p r z e d s i ę b i o r s t w a , a l e s t a ł s i ę n i m w t e d y , g d y z a c z y n a ł p r o d u k o w a ć s ł a w n y m o d e l " T " . W t e n s p o s ó b z r e a l i z o -w a ł o n I n n o w a c j e , p o l e g a j ą c ą n a w p r o w a d z e n i u n a r y n e k n o w e g o p r o d u k t u . P r z e d s i ę b i o r c ó w n i e w y z n a c z a s p o ł e c z n a ( k l a s o w a ) p r z y n a l e ż -n o ś ć , l e c z w y k o n y w a n a f u n k c j a , k t ó r ą p e ł n i ą t y l k o d o c z a s u , k i e -d y -d o k o n u j ą i n n o w a c j i . D l a t e g o t e ż p r z e d s i ę b i o r c y n i e s t a n o w i ą k l a s y s p o ł e c z n e j , j a k : k a p i t a l i ś c i , r o b o t n i c y ' l u b w ł a ś c i c i e l e z i e m i , l e c z t w o r z ą s w o i s t ą e l i t ę p o s i a d a j ą c ą d u c h a p r z e d s i ę b i o r -c z o ś -c i . P r z e d s i ę b i o r c z o ś ć j e s t o s o b l i w y m s t a n e m d u c h a d z i a ł a j ą c e g o , a l b o w i e m p r z e d s i ę b i o r c a j e s t z m u s z o n y d o p o k o n y w a n i a p r z e s z k ó d p i ę t r z ą c y c h s i ę w o k ó ł , j a k i w ł a s n y c h p r z e s ą d ó w , p ł y n i e p r z e c i w p r ą d o w i 1 d z i a ł a w n i e z n a n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h . P r z e d s i ę b i o r c a mu-s i j e d n o c z e ś n i e p o s i a d a ć p r a k t y c z n e u m i e j ę t n o ś c i k o r z y s t a n i a n i e o m a l z n i e p r z e r w a n e g o s t r u m i e n i a o d k r y ć n a u k o w y c h , w y n a l a z -k ó w , -k t ó r e ma d o d y s p o z y c j i . S c h u m p e t e r o w s k i e g o p r z e d s i ę b i o r c y n i e n a l e ż y i d e n t y f i k o w a ć z p r z e d s t a w i c i e l e m b u r ż u a z j i , c h o c i a ż w i e l e j e g o c e c h p o s i a d a . P o -j a w i ć s i ę o n m ó g ł , j a k s ą d z i S c h u m p e t e r , n a k a ż d y m s z c z e b l u r o z w o j u c y w i l i z a c j i , g d y t y l k o _ w y s t ę p o w a ł a p o t r z e b a r e a l i z a c j i f u n k -c j i p r z y w ó d -c z e j , t j . r o z s t r z y g a n i a , f o r s o w a n i a i w y p r z e d z a n i a i n -n y c h . T a k w i ę c , z p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i ą w i ą ż e s i ę r e a l i z a c j a f u n k c j i p r z y w ó d c z e j , k t ó r a o b j a w i a s i ę w z a s a d z i e t y l k o w t e d y , g d y d o j -r z e j ą w a -r u n k i сю p -r z e d s i ę b i o -r c z y c h c z y n ó w . J e d n o s t k a , k t ó r a z e w z g l ę d u n a s w ó j d y n a m i z m j e s t p r e d e s t y -n o w a -n a d o o b j ę c i a g o s p o d a r c z e g o p r z y w ó d z t w a , n i e z a w s z e d z i a ł a p o d w p ły w em r a c j o n a l n y c h m o ty w ó w . D l a t e g o t e ż z j a w i s k o p r z e d s i ę -b i o r c z o ś c i wym aga w y j a ś n i e n i a t ł a p s y c h o l o g i c z n e g o . P s y c h i k a p r z e d s i ę b i o r c y ma c h a r a k t e r n i e i i e d o n i s t y c z n y , t j . n i e p r z y j m u j e ł a t w i e j K a k s y i n a l i z a c j i p r z y j e m n o ś c i i m i n i m a l i z a c j i p r z y k r o ś c i w z a s p o k o j e n i u p o t r z e b z g o d n i e z t r a d y c y j n y m moty wem r z ą d z ą c y m homo eooncmicrua. S c h u m p e t e r d z i e l i p r z e d s i ę b i o r c ó w z u w a g i n a m o ty w y l e n d z i a ł a n i a n a t a k i c h , k t ó r z y p r a g n ę l i b y s t w o r z y ć w ł a s n ą *‘d y

(7)

-n a s t i ę " ; t a k i c h , k t ó r y m i k i e r u j e c h ę ć z d o b y c i a , c h ę ć w a l k i , o k a -z a n i a s w o j e j w y ż s -z o ś c i n a d l n n y n i - d z i a ł a l n o ś ć e k o n o m i c z n a s t a j e s i ę t u c z y m ś p o d o b n y m d o s p o r t u - o z n a c z a p r a g n i e n i e z w y c i ę s t w a w tr .u u n y m b o j u ; w r e s z c i e t a k i c h , k t ó r z y o d c z u w a j ą r a d o ś ć w t w ó r -c z e j p r a -c y , a w p o k o n y w a n i u t r u d n o ś c i u d o w a d n i a j ą w ł a s n ą w a r t o ś ć i e n e r g i ę . T y l k o w p i e r w s z e j g r u p i e p r y w a t n a w ł a s n o ś ć u z y s k a n y c h w y n i -ków j e s t w a ż n y m c z y n n i k i e m p o w o d u j ą c y m e f e k t y w n o ś ć i c h d z i a ł a l -n o ś c i . W p o z o s t a ł y c h dw ó ch g r u p a c h c h o d z i r a c z e j o t o , ż e z y s k p i e n i ę ż n y d a j e p r e c y z y j n ą i n i e z a l e ż n ą m i a r ę s u k c e s u w s p o ł e -c z e ń s t w i e k a p i t a l i s t y -c z n y m . O k a p i t a l i z m i e w e d ł u g S c h u n p e t e r a m o ż n a n>ówić w t e d y , j e ż e l i p r z e d s i ę b i o r c a r e a l i z u j e i n n o w a c j e w o p a r c i u o ś r o d k i p o c h o d z ą c e z k r e a c j i k r e d y t u ( j o k o n a n e j p r z e z s y -s t e m b a n k o w y . O z n a c z a t o , ż e ź r ó d ł e m a k u m u l a c j i n i e j e s t b e z p o -ś r e d n i o z y s K , l e c z k r e a c j a k r e d y t u . O dbyw a s i ę t o n a d r o d z e d o -r a ź n e g o t w o -r z e n i a ś -r o d k ó w f i n a n s o w y c h u m o ż l i w i a j ą c y c h p r z e d s i ę -b i o r c y z a s t o s o w a n i e " n o w y c h k o m b i n a c j i " c z y n n i k ó w p r o d u k c j i . W p r o c e s i e r e a l i z a c j i i n n o w a c j i t k w i r ó w n i e ż m e c h a n i z m p r z e -s u n i ę c i a r e a l n e j -s i ł y n a b y w c z e j . U d z i e l o n y k r e d y t z w i ę k s z a p o p y t w s t o p n i u w y ż s z y m a n i ż e l i n a s t ą p i ł o z w i ę k s z e n i e i l o ś c i t o w a r ó w . T o p o w o d u j e w z r o s t c e n , k t ó r y p o b u d z a d o d a l s z y c h i n n o w a c j i . N a -s t ę p u j e -s p a d e k s i ł y n a b y w c z e j o d b i o r c ó w , r ó w n o c z e ś n i e d o k o n u j e s i ę r e d y s t r y b u c j a d o c h o d ó w n a k o r z y ś ć i n n o w a t o r ó w . S c h u m p e t e r n a -z y w a t o -z j a w i s k o i n f l a c j ą k r e d y t o w ą , d o k t ó r e j p r o w a d z i k a ż d y r o z w ó j g o s p o d a r c z y . W a r t o p o d k r e ś l i ć , ż e p r o b l e m o s z c z ę d n o ś c i S c h u m p e t e r u j m u j e w swym s y s t e m i e o d m i e n n i e n i ż d o t y c h c z a s o w a e k o n o m i a , w k t ó r e j p r z y j m o w a n o z a ł o ż e n i e o d a n e j p o d a ż y p i e n i ą d z a a l b o z m i e n i a j ą c e j s i ę w r a z z p r o d u k c j ą d ó b r i u s ł u g , t a k ż e o g ó l n y p o z i o m c e n p o z o s t a w a ł n i e z m i e n i o n y . A k u m u l a c j a o z n a c z a ł a w y r z e c z e n i a , a j e j w i e l -k o ś ć b y ł a w y z n a c z o n a p r z e z f a k t y c z n i e i s t n i e j ą c e o s z c z ę d n o ś c i . W s y s t e m i e s a h u m p e t e r o w s k i m p r z e d s i ę b i o r c a u z y s k u j e ś r o d k i n i e p r z e z o s z c z ę d z a n i e b i e ż ą c y c h w pływ ów (.może i c h n a p o c z ą t k u n a w e t n i e p o s i a d a ć ) , a l e z k r e d y t u s t w a r z a n e g o p r z e z s y s t e m b a n -k o w y . D l a t e g o m o że w y d a w a ć w i ę c e j n i ż w y n o s z ą j e g o w p ł y w y . T a k w i ę c , S c h u m p e t e r o d c n o d z i o d k l a s y c z n e g o i n e o k l a s y c z n e g o r o z u -m o w a n i a w ty m z a k r e s i e i w y r a ź n i e a n t y c y p u j e t e z ę K e y n e s a , ż e w g o s p o d a r c e k a p i t a l i s t y c z n e j n i e o s z c z ę d n o ś c i d e c y d u j ą o r o z m i a -r a c h i n w e s t y c j i , a l e i n w e s t y c j e o r o z m i a r a c h o s z c z ę d n o ś c i . T e z a

(8)

t a w y s t ę p u j e u S c h u m p e t e r a w k o n t e k ś c i e w y r a ź n e j a p o l o g i i p r z e d -s i ę b i o r c y , a n i e k a p i t a l i -s t y * Z n a j d u j e t o o d b i c i e w j e g o d e f i n i -c j i k a p i t a ł u . " K a p i t a ł n i e j e s t n i c z y m in n y m j a k t y l k o d ź w i g n i ą , z a p o m o c ą k t ó r e j p r z e d s i ę b i o r c a p o d p o r z ą d k o w u j e s o b i e p o t r z e b n e mu k o n k r e t n e d o b r a , n i c z y m i n n y m j a k t y l k o ś r o d k i e m s k i e r o w a n i a c z y n n i k ó w p r o d u k c j i d o n o w y c h f o r m i c h w y k o r z y s t a n i a l u b n a r z u - c a n i a p r o d u k c j i n o w e g o k i e r u n k u ” . S c h u m p e t e r t a k ż e k a t e g o r i ę z y s k u w y p r o w a d z a z e s w o j e j t e o -r i i i n n o w a c j i . Z y s k d l a p r z e d s i ę b i o r c y s t a n o w i r ó ż n i c ę m i ę d z y w p ł y w a m i a w y d a t k a m i p r z e d s i ę b i o r s t w a , k t ó r e s ą b e z p o ś r e d n i o zw ią-z a n e z p r o d u k c j ą l u b p o ś r e d n i o , j a k t w y n a g r o d z e n i e p r z e d s i ę b i o r -c y , r e n t a g r u n t o w a , p r e m i a z a r y z y k o o r a z p r o c e n t o d k a p i t a ł u . R ó ż n i c a t a z a p e w n i a z y s k , p o n i e w a ż r e a l i z o w a n e w p r o c e s i e r o z w o -j u no w e k o m b i n a c -j e s ą z k o n i e c z n o ś c i b a r d z i e j k o r z y s t n e n i ż s t a -r e , a w i ę c g l o b a l n e w p ły w y m u s z ą b y ć w t y m w y p a d k u w i ę k s z e n i ż g l o b a l n e k o s z t y . Z y s k p r z y p a d n i e p r z e d s i ę b i o r c y , k t ó r y d z i ę k i s w e j w o l i , s w o i m i t w ó r c z y m i c z y n a m i z r e a l i z u j e i n n o w a c j ę . I I I M a r k s i S c h u m p e t e r p o s z u k u j ą c p r a w i d ł o w o ś c i r z ą d z ą c y c h z m i a -n a m i e k o -n o m i c z -n y m i z w r ó c i l i u w a g ę n a w y s t ę p o w a n i e o k r e ś l o n e g o w p ł y w u z m i a n w m e t o d a c h w y t w a r z a n i a n a p r o c e s y r o z w o j u g o s p o d a r -c z e g o . N i e z a l e ż n i e o d t e j a n a l o g i i n a l e ż y s t w i e r d z i ć , ż e s c h u m - p e t e r o w s k i o b r a z z m i a n w y w o ł a n y p r z e z c z y n n i k i o c h a r a k t e r z e s u b i e k t y w n y m w y r a ź n i e k o n t r a s t u j e z m a r k s o w s k i m o b i e k t y w n y m s p o j -10 r ż e n i e m n a t e p r o c e s y Na p o d s t a w i e t e j o g ó l n e j o b s e r w a c j i m o ż n a b y s ą d z i ć , i ż o b y -dwa s t a n o w i s k a w z a j e m n i e s i ę u z u p e ł n i a j ą , ż e w y s t ę p u j ą c e m i ę d z y n i m i r ó ż n i c e m o ż n a w y t ł u m a c z y ć i n n ą p e r s p e k t y w ą h i s t o r y c z n ą c z y t e ż r ó ż n y m i n a r z ę d z i a m i b a d a w c z y m i . J e d n a k ż e z a r y s o w a n e r ó ż n i c e s ą n a t y l e i s t o t n e , ż e k o m p l e m e n t a r n o ś ć a n a l i z o w a n y c h t e o r i i n a -l e ż y w y k -l u c z y ć . D l a u d o k u m e n t o w a n i a t e j t e z y c h c e m y z e s t a w i ć l i s t ę p o d s t a -9 Ib id em , s . 186. 10

Por. i n t e r e s u j ą c e uwagi na t e n te m a t , A. H e e r t j e , economics and T e c h n ic a l Change, Londyn 1977, s . 95-106.

(9)

wowych r ó ż n i c , k t ó r e o c z y w i ś c i e w y n i k a j ą z a n a l i z y p o w y ż e j d o -k o n a n e j . 1 . P o d s t a w o w a r ó ż n i c a p o l e g a n a t y m , ż e w t e o r i i M a r k s a p r o -c e s a m i a k u m u l a -c j i i z m i a n a m i m e t o d w y t w a r z a n i a r z ą d z i o b i e k t y w -n e " p r a w o z e w n ę t r z n e g o p r z y m u s u " , n a t o m i a s t w t e o r i i S c h u m p e t e -r a p r o c e s t e n j e s t r e a l i z o w a n y p r z e z p r z e d s i ę b i o r c ę , k t ó r y n i e -j a k o z w e w n ę t r z n e g o n a t c h n i e n i a z m i e n i a m e t o d y p r o d u k c j i . M o t y -wem j e g o p o s t ę p o w a n i a j e s t " r a d o ś ć t w o r z e n i a , d o k o n a n i a c z e g o ś l u b p o p r o s t u ć w i c z e n i a s w e j e n e r g i i i p o m y s ł o w o ś c i “ 1 ' . 2 ; P o n a d t o S c h u m p e t e r n i e d o s t r z e g a , ż e s k ł o n n o ś ć d o s t o s o -w a n i a i n n o -w a c j i o r a z p r z e d s i ę b i o r c z o ś ć s ą c e c h a m i k s z t a ł t o w a n y -m i w z n a c z n y m s t o p n i u p r z e z m e c h a n i z m f u n k c j o n o w a n i a g o s p o d a r k i , c o m o c n o p o d k r e ś l a M a r k s . C a ł a j e g o t e o r i a e k o n o m i c z n a s t a n o w i p o d s t a w ę d o z r o z u m i e n i a p r o c e s ó w r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o . 3 . M a r k s a n a l i z u j e z j a w i s k o r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o w w a r u n k a c h j a s n o o k r e ś l o n e j s t r u k t u r y k l a s o w e j . N a t o m i a s t s c h u n ę e t e r o w s k a s t r a t y f i k a c j a s p o ł e c z n a o p i e r a s i ę n a p ł y n n y c h i n i e j a s n y c h k r y -t e r i a c h , s t ą d p r z e d s i ę b i o r c a , c z o ł o w a p o s t a ć j e g o t e o r i i , n i e j e s t z a l i c z o n y d o ż a d n e j k l a s y s p o ł e c z n e j . W y b ó r p r z e d s i ę b i o r c y - s o c j o l o g i c z n e g o " t y p u i d e a l n e g o " - j a k o p i e r w o t n e j p r z y c z y n y s p r a w c z e j r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o b u d z i o t y l e z a s t r z e ż e n i a , o i l e j e g o d z i a ł a n i e j e s t w y n i k i e m n a c i s k u s t o s u n k ó w s p o ł e c z n y c h , w k t ó r e o n j e s t w p l ą t a n y i k t ó r e z m u s z a j ą g o d o i n n o w a o j l p o d g r o ź -b ą e l i m i n a c j i .

4

.

T a k i e p o d e j ś c i e z a k ł a d a i n n e s p o j r z e n i e M a r k s a i S c h u m p e -t e r a n a z y s k i a k u m u l a c j ę . D l a S c h u m p e t e r a z y s k i s ą r e z u l t a t e m d z i a ł a l n o ś c i i n n o w a c y j n e j , a a k u m u l a c j a j e s t w i e l k o ś c i ą p o c h o d -n ą . M a r k s w y k a z u j e , ż e z y s k i w y s t ę p u j ą w s p o ł e c z e ń s t w i e o k a p i -t a l i s -t y c z n e j s -t r u k -t u r z e k l a s o w e j n a w e t p r z y b r a k u i n n o w a c j i . Z t e g o p u n k t u w i d z e n i a s t o p a p r z e w i d y w a n e g o z y s k u w p ł y w a n a w i e l -k o ś ć a -k u m u l a c j i i p o b u d z a i n n o w a c j e , k t ó r e s t a n o w i ą ś r o d e k " s m a -r u j ą c y " m e c h a n i z m p o m n a ż a n i a z y s k ó w i r e p r o d u k c j i s t o s u n k ó w k l a -s o w y c h . P r z e d s i ę b i o r c a S c h u m p e t e r a n i e d z i a ł a p o d w p ły w em n a c i s -ków e k o n o m i c z n y c h i k l a s o w y c h , a l e z n a k a z ó w w e w n ę t r z n y c h . 5 . D l a M a r k s a k a p i t a l i z m w y r ó ż n i a s i ę o d i n n y c h e p o k m a k s y -m a l i z a c j ą z y s k u w o p a r c i u o n a j e m n ą s i ł ę r o b o c z ą . N a t o m i a s t d l a

Tt">—

1

11 S c h u m p e t e r , T e o ria r o z w o j u . , a. 149.

(10)

S c h u m p e t e r a w y z n a c z n i k i e m k a p i t a l i z n w j e s t z d o l n o ś ć d o k r e o w a -n i a k r e d y t u . W k o n k l u z j i n a l e ż y s t w i e r d z i ć , ż e w s k a z a n e r ó ż n i c e s ą g ł ó w -n i e -n a s t ę p s t w e m o d m i e -n -n e g o p o d e j ś c i a m e t o d o l o g i c z n e g o . J a k s ł u s z -n i e s t w i e r d z i ł O s k a r L a n g e , " t e o r i a S c h u m p e t e r a j e s t t e d y i d e a -l i s t y c z n ą t e o r i ą r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o , g d y ż w e d ł u g n i e j c o p e -w i e n c z a s z j a w i a j ą s i ę w y b i t n i e z d o l n i i t w ó r c z y l u d z i e , k t ó r z y r e w o l u c j o n i z u j ą p r z e m y s ł i s ą m o t o r a m i r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o . T e o r i a t a n a w i ą z u j e r a c z e j d o i d e a l i s t y c z n e j k o n s t r u k c j i n i e m i e -c k i e j s z k o ł y h i s t o r y -c z n e j o d u c h u k a p i t a l i z m u n i ż d o o b i e k -t y w n e g o u j ę c i a m a t e r i a l i s t y c z n o - h i s t o r y c z n e g o w ł a ś c i w e g o M a r k s o -w i " 1 2 . S c h u m p e t e r w z o r u j ą c s i ę n a M a r k s i e13 s t w o r z y ł w ł a s n ą , p o -t e n c j a l n i e o w o c n ą " w i z j ę " b a d a w c z ą p r o c e s ó w r o z w o j u g o s p o d a r c z e -g o , l e c z t a t e o r i a n i e d o r a s t a d o j e g o w i z j i z p r z y c z y n , k t ó r e p r z e d s t a w i l i ś m y . S t a n i s ł a w M ikosik

KAROL MARX AND JOSEPH SCHUMPETER ON ROLE OP CHANCES IN METHODS OF MANUFACTURING

IN ECONOMIC DEVELOPMENT OF CAPITALISM

The a r t i c l e c o n t a i n s a com parison o f Marx’s and Schum peter’ s views on t h e r o l e o f t e c h n i c a l p r o g r e s s i n the ec o n an ic developm ent. I t has beeo found out t h a t both a u t h o r s p roceed from a canmon s t a n d p o i n t b u t th e c o n c lu s i o n s th ey rea ch a r e b a s i c a l l y d i f f e r e n t . Marx's th e o ry p r e s e n t s an o b j e c t i v e me-chanism o f th e economic development approached i n the s p i r i t o f h i s t o r i c a l m a t e r i a l i s m . On the o t h e r h and, S chum pe ter’s t h e o ry i s o f a s u b j e c t i v e cha-r a c t e cha-r and has i t s o r i g i n s i n t h e i d e a l i s t i c concept of th e German h i s t o r i -c a l s -c h o o l.

0 . L a n g e , U s tfp do t e o r i i ro zi/o ju g o sp o d a rczeg o , [ w í ] i d e m , D z ie ła , t . I , s . 887.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Ustawa ogólnopaństwowa organizacji władz samo­ rządowych powinna nakazywać jedynie ogólne ramy ustroju stopni poszczególnych zarządu lokalnego, szczegóły zaś jego powinny

W kontekście wyżej omówionych wyników badań dotyczących mleka, należy postawić pytanie, czy sposób pakowania, lub materiał opakowaniowy byłyby przyczyną zakażenia

[r]

A zatem na pytanie o wpływ, jaki na siłę państwa może wywierać ustrój demokratyczny w jego szerokim rozumieniu, jako sposób orga­ nizowania się społeczeństwa, odpowiedź

For Macmurray, such a relationship is reflected only i n genuine community; and community, as the free expression of trust and love in a society of persons, is the achievement

Streszczenie: W nauce ekonomii traktuje się zjawisko innowacji jako ściśle związane z tworzeniem wiedzy oraz jej przenikaniem do produkcji dóbr materialnych, dóbr i usług..

Minusem takiego rozwiązania może być jednak tendencja zaobserwowana również przez autorkę w trakcie badań z udziałem pacjentów i potencjalnych użytkowników systemu zmierzająca

Wymienione cechy mają charakter ogólny, a obejmować muszą skompli- kowane wielowiekowe zjawisko społeczne. Stąd też ich tak złożony kształt. Ale wszystko ma tu swoje znaczenie.